Іерамія Міхал Міхайлавіч ВІШНЯВЕЦКІ, Ярэма[3] (польск.: Jeremi (Jarema) Michał Korybut Wiśniowiecki; 17 жніўня 1612, Лубны, Палтаўская вобласць — 20 жніўня 1651, лагер пад Павалаччу  (руск.) Папяльнянскі раён, Жытомірская вобласць) — буйны магнат[4] на Украіне з роду Вішнявецкіх, ваявода рускі (1646), староста гадзяцкі, канеўскі, пшэмыскі. Камандуючы польска-літоўскімі войскамі падчас паўстання Багдана Хмяльніцкага 1648—1651 гг.

Міхал Міхайлавіч Вішнявецкі
польск.: Jeremi Michał Korybut Wiśniowiecki
герб Карыбут
герб Карыбут
Сцяг11-ы ваявода рускі  (руск.)
1646 — 1651
Папярэднік Якуб Сабескі  (руск.)
Пераемнік Станіслаў Лянцкаронскі  (руск.)
Нараджэнне 17 жніўня 1612(1612-08-17)[1][2]
Лубны, Палтаўская вобласць
Смерць 20 жніўня 1651(1651-08-20)[1] (39 гадоў)
лагер пад Павалаччу  (руск.) Папяльнянскі раён, Жытомірская вобласць
Месца пахавання
Род
Бацька Міхаіл Міхайлавіч Вішнявецкі  (руск.)
Маці Раіна Магілянка-Вішнявецкая  (руск.)
Жонка Грызельда-Канстанцыя Замойская
Дзеці Міхал Вішнявецкі - кароль польскі і вялікі князь літоўскі
Веравызнанне Каталіцкая Царква
Адукацыя
Дзейнасць палітык
Званне генерал
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Тытул правіць

Князь на Вішняўцы, Лубнах і Хароле (1615—1651), староста перамышльскі (1649—1651), канеўскі (1647—1651), прасмыцкі (1649—1651) і наватарскі (1649), староста гадзяцкі (1634—1651), рэйментар вялікі каронны, ваявода рускі  (руск.) (1634—1651)[5].

Біяграфія правіць

Сям’я правіць

Князь Іерамія па маці быў унукам малдаўскага гаспадара Іераміі Магілы  (руск.). Яго бацькі: Міхаіл Вішнявецкі  (руск.) (пам. 1616), стараста оўруцкі (1603—1615), кашталян кіеўскі і Раіна Магілянка  (руск.) (1588 — пасля 18.1.1619), стрыечная сястра кіеўскага мітрапаліта Пятра Магілы. Абодва яны славіліся прыхільнасцю праваслаўнай веры.

Дзяцінства правіць

Князь Іерамія Вішнявецкі нарадзіўся ў 1612 годзе. Пры хрышчэнні атрымаў імя Іерамія-Міхаіл ў гонар сваіх дзядоў: Іераміі Магілы і Міхаіла Вішнявецкага  (руск.). Бацька памёр каля 1616 года, атручаны ў Малдавіі падчас таінства прычасця падасланым з Канстанцінопаля праваслаўным манахам. Смерць князя вельмі задавальняла Рэч Паспалітую і Турцыю, якія ледзь дамовіліся паміж сабою. Князь Міхаіл імкнуўся пасадзіць на трон васальнай ў адносінах да Стамбулу Малдавіі брата сваёй жонкі  (руск.) Раіны Магілянкі, што вельмі незадавальняла двор султана, а таксама караля Жыгімонта III.

Пасля смерці мужа выхаваннем дзяцей і кіраваннем маёнткаў займалася маці Іераміі Раіна Магілянка-Вішнявецкая. Праз два гады пасля смерці Міхаіла, па ініцыятыве Жыгімонта ІІІ каралеўскай канцылярыі быў адноўлены разгляд старой справы нябожчыка Вішнявецкага аб нявыплаце падаткаў. 9 чэрвеня 1618 года была зноў адкрыта справа аб пазове старэйшага каралеўскага каморніка Станіслава Мышкі да Міхаіла Вішнявецкага «о незаплачене юркгелту певного золотих полских 600 (па 300 за 1612 і 1613 гады)… водлугъ конституции року 1607 о процесе скарбовом уфаленое, так же и о незаплачене шкод таковоє ж сумы».

Удаве князя і яго дзеці — Ерамія і Ганна — былі вымушаны адказваць па справе. Дэталі справы засталіся невядомымі. Княгіня была ў стане заплаціць тую суму грошай, якую з яе імкнуліся спагнаць, але разгляд справы скончыўся вельмі хутка, магчыма, нават у адсутнасць самой княгіні Раіны. 11 чэрвеня 1618 года каралеўскім указам Раіна Вішнявецкая была асуджаная на баніцыю (выгнанне). Па законе, баніцыя распаўсюджвалася і на яе дзяцей — Іерамію і Ганну. Пра тое, што гэта справа — ініцыятыва караля, кажа фраза з тэксту указа «з розказанъя і приданъя нашого и с повинности уряду своего тую баницию на помененных позваных голосом вынеслымъ тут в Варшаве». Вяльможам Рэчы Паспалітай было загадана, каб тыя не смелі мець зносіны з княгіняй Раінай і яе дзецьмі, не прымалі іх у сваіх дамах і не дапамагалі ім парадамі («яко з банитами… жадного сполку и обцованя не мели, оных в домах и маетностях своих не переховывали, рады и помочи имъ ни в чомъ не додавалы»).

Каля 1619 года Раіна Вішнявецкая памірае, а апеку над Іераміем і яго малодшай сястрой Ганнай разам з іх маёнткамі атрымаў іх дзядзька — князь Канстанцін Вішнявецкі  (руск.), вядомы магнат і сенатар.

Перажытыя ў дзяцінстве нягоды істотна паўплывалі на князя. Нягледзячы на адсутнасць бацькі і выхаванне жанчынамі і манахамі, князь здолеў выхаваць у сябе моцны характар ​​і харызму, якая пазней захапляла войскі і шляхту. Гэты характар ​​быў вынікам дзейнасці самога Іераміі. Аднак яго сын, Міхал Карыбут Вішнявецкі, які выхоўваўся ў падобных умовах (страціў бацьку ў 11 гадоў), моцным характарам, у адрозненне ад бацькі, не вылучаўся.

Адукацыя правіць

Адукацыю князь пачаў у Львове. Князь Канстанцін аддаў Іерамію на некалькі гадоў на выхаванне ў Калегіум езуітаў ў Львове, дзе некалькімі гадамі раней навучаўся і Багдан Хмяльніцкі. Праз некалькі гадоў Іерамія разам з двума сынамі Канстанціна выпраўляецца ў Еўропу. Пасля наведвання Іспаніі і Нідэрландаў у 1628 годзе яны прыехалі ў Рым, у 1629 годзе — у Падую, а ў 1630 годзе наведалі Балонню. За кароткі час знаходжання яны дбайна вывучылі латынь.

У 1631 годзе Іерамія інкогніта прыбыў у Нідэрланды, дзе знаёміўся з навейшымі дасягненнямі фартыфікацыі краіны. Атрыманыя веды князь з поспехам выкарыстае падчас абароны Збаража. Узятую ў Нідэрландах тэхналогію пабудовы рэдута з поспехам прымянілі ў бітве пад Берастэчкам. Ёсць звесткі, што ў гэты час Іерамія наведаў таксама і Францыю, аднак гэтая версія не мае дакументальных пацверджанняз. У 1631 годзе князь вяртаецца з Еўропы, каб атрымліваць свае зямельныя ўладанні.

Князь актыўна займаўся мецэнацтвам. Вядома шэсць кніг з аўтарскімі прысвячэннямі Вішнявецкаму. Магчыма, яны былі і ў яго асабістай бібліятэцы. Сярод іх аўтараў — Пётр Магіла, Кірыла Транквіліён-Стаўравецкі, Мікалай Лаўрыновіч  (укр.). Кнігі — гэта не толькі панегірыкі, але і пропаведзі, артыкулы ў прозе і вершы навучальна-рэлігійнага характару. Дзесьці за месяц да падзення Вішнявеччыны, 1 мая 1648 года ў Кіеўскім Лаўраўскім выдавецтве выйшаў тэкст прадстаўлення-дэкламацыі, выканаўцамі якога былі слухачы класа рыторыкі Кіева-Магілянскай акадэміі. Кніга адрасавана князю Іерамію.

Валодаў польскай і ўкраінскай мовамі.

Веравызнанне правіць

Атрымаўшы адукацыю ў езуітаў ва Львове, у 1631 годзе князь Іерамія перайшоў з праваслаўя ў каталіцтва. Існуе непацверджаная легенда, што Раіна нібыта клятвай абавязала сына не змяняць сваёй веры, але Іерамія парушыў яе.

Аднак ёсць падставы меркаваць, што ў аснову гэтай легенды быў пакладзены рэальны дакумент — гэта пацвярджае так званы «фундуш» Раіны на заснаванне Мгарскага манастыра  (руск.). Гэтым дакументам накладалася «клятва» на таго, хто асмеліўся б адбіраць прывілеі ў насельнікаў манастыра або прыгнятаць на яго землях праваслаўе.

Смаленская вайна правіць

 
Юліуш Косак. «Князь Іерамія Вішнявецкі»

Пасля вяртання з Еўропы князь разам з Камянецкім старостам Аляксандрам Пясочынскім прымаў удзел у Смаленскай вайне з Маскоўскім царствам. Падчас аблогі Пуціўля казакі не слухаліся яго загадаў і нават збеглі ўначы з лагера. Іерамія ненадоўга вярнуўся дадому, каб неўзабаве зноў пакінуць яго, на гэты раз без Пясочынскага, але з Амамам Кісялём  (руск.). У ходзе кампаніі князь Іерамія спустошыў важныя валоданні рускага цара, разрабаваўшы іх і спапяліўшы. Таксама князь удзельнічаў у аблозе Пуціўля, і, як ён лічыў, толькі з-за уцёкаў казакоў не змог дамагчыся там поспеху. Князь праславіўся тым, што жорстка спальваў вёскі, загадваючы «ні агню, ні жалеза ворагу не шкадаваць». Тут ён атрымаў жахлівую славу і імя «падпальшчыка».

У 1633 і 1634-м гадах у Курскі край зноў ўрываліся войскі Рэчы Паспалітай пад камандаваннем князя Іераміі Вішнявецкага. Галоўныя напады іх былі на Пуціўль і Рыльск, і абодва напады запатрабавалі крайняга напружання сіл — дваран, дзяцей баярскіх і іншых ратных людзей для барацьбы з супернікам. У красавіку 1633 года пуціўльскія ваяводы князь Гагарын і Усаў пасылалі, на ўвазе польскіх вестак, для здабывання «языкоў» на ніз ракой Сям’ю пад літоўскі горад Барзна галаву Пракопа Стабураова з таварышамі, ды да Рамонскага астрожку Канстанціна Вішнеўскага, і красавіку 14-га дня абодва галавы прыйшлі з паходу і прывялі языкоў сем чалавек, а ў распытах яны сказалі, што ідуць пад Пуціўль палкоўнік Пясочынскі «з таварышамі», па тых звестках ваяводы «селі ў аблогу» і прынялі ўсе меры засцярогі для абароны крэпасці.

Гаспадарчая дзейнасць правіць

Пасля вайны 1634 князь займаўся актыўнай дзейнасцю ў маёнтках, атрыманых ім ад князя Канстанціна. Задняпроўскія валоданні былі велізарныя, хоць і маланаселеныя. Багацейшым за Іерамію быў толькі Уладзіслаў Дамінік Заслаўскі, ардынат Астрожскі (але толькі па памеры зямлі, але не прыбытку з яе). У 1641 годзе, пасля смерці дзядзькі Канстанціна, Іерамія становіцца старэйшым у родзе і атрымлівае ў спадчыну астатнія ўладанні. Адначасова адбываецца судовы канфлікт за спадчыну з Аляксандрам Людвікам Радзівілам.

Князь пачынае шырокую каланізацыю Задняпроўя. Да 1645 года колькасць насельніцтва ў яго ўладаннях вырасла ў 7 разоў (да 38 000 дамоў і 230 000 падданых). Сюды збягалі правабярэжныя сяляне, прыцягнутыя ўрадлівай зямлей і дваццацігадовымі падатковымі льготамі. У княжацкую сталіцу збіралася дробная шляхта, якая займала адміністрацыйныя пасады на княжых землях. Князь меў адно з буйнейшых магнацкіх войскаў Рэчы Паспалітай, якое налічвала ад 4 да 6 тысяч ваяроў (а пры неабходнасці князь мог выставіць, па розных звестках, ад 12 да 20 тыс. узброеных людзей). Падчас Смаленскай вайны 16321633 гг., апісанай гісторыкам Рэмбоўскім, актыўна фарміруе рэестравыя казацкія палкі — у 30-х гг. Міргарадскі і Чарнігаўскі: у 40-х гг. Вінніцкі, Брацлаўскі, Палтаўскі, Гадзяцкі і іншыя. Ён прынёс на гэтыя землі закон і парадак. Быў самым вялікім землеўладальнікам, у 1646 годзе меў на Украіне 230 000 падданых.

Міхаіл Грушэўскі пісаў, што латыфундыя Вішнявецкіх была самай вялікай «не толькі на Украіне і ў Польшчы, але, магчыма, і ва ўсёй Еўропе». Ён спрыяў распаўсюджванню мясцовага самакіравання — Лубны, Палтава, Пірацін атрымалі гарадскі статус і магдэбургскае права. Польскі навуковец Аляксандр Ябланоўскі  (руск.) называў уладанні Вішнявецкага а асобнай Задняпроўскай дзяржавай.

Роля ў падаўленні казацкіх паўстанняў правіць

 
Бітва пад Берастэчкам

Прымаў актыўны ўдзел у падаўленні шэрагу казацка-сялянскіх паўстанняў, у прыватнасці паўстання Паўлюка  (руск.) і паўстання Астраніна і Гуні  (руск.), пры гэтым вылучаўся крайняй жорсткасцю і праславіўся «навальніцай казакоў». Як пісаў гісторык Мікалай Кастамараў, Вішнявецкі зрабіўся жорсткім ненавіснікам і ганіцелем усяго рускага[6]. У якасці пакаранняў смерцю для мяцежнікаў Вішнявецкі прыдумляў самыя адмысловыя спосабы і атрымліваў асалоду ад пакутаў, якія ажыццяўляюцца перад яго вачыма, прыгаворваючы «катуйце іх так, каб адчувалі, што паміраюць»[6].

Калі ў 1648 годзе пачалося паўстанне Хмяльніцкага, дамагаўся начальства над шляхецкім апалчэннем. Багдан Хмяльніцкі лічыў Вішнявецкага сваім найпершым ворагам, а зверствы, якія ўчыняліся ім над праваслаўнымі сялянамі і казакамі, сталі падставай да разрыву перамоваў[6]. Пазней Іерамія Вішнявецкі ўзначаліў каронныя войскі. Кіраваў абаронай Збаража  (руск.) і атрымаў перамогу ў бітве пад Берастэчкам  (руск.).

Смерць і пахаванне правіць

 
Муміфікаваныя астанкі Вішнявецкага ў абацтве Святога Крыжа блізу Кельцы

Перамога ў бітве пад Берастэчкам  (руск.) была, здавалася, асабістай перамогай князя Іераміі, яго вышэйшым трыумфам. Але 20 жніўня 1651 года ў 11.00 у польскім ваенным лагеры пад Павалоччу князь раптоўна памірае. Прычыны смерці засталіся высветленымі. Па адной версіі, ён быў атручаны, па іншай — памёр ад хваробы падчас эпідэміі.

Паводле сведчанняў летапісцаў, у апошні дзень свайго жыцця Іерамія паеў агуркоў і запіў іх мёдам, а ад гэтага захварэў і памёр. Аднак нават у дзень яго смерці такое тлумачэнне не задаволіла польскае войска. Польскія жаўнеры лічылі, што іх правадыр быў атручаны. Было праведзена калектыўнае ўскрыццё, якое, аднак, не пацвердзіла версіі аб атручэнні.

Папулярнасць Іераміі ў Рэчы Паспалітай пасля яго смерці была настолькі высокая, што гэта адбілася нават на кар’еры яго выхаванца — князя Дзмітрыя Ежы Вішнявецкага, які, нягледзячы на тое, што зусім не быў вялікім палкаводцам, стаў тым не менш вялікім каронным гетманам, і сына — Міхала Томаша, абранага ў 1668 годзе каралём польскім. Конрад Т. Нэйлар змясціў рускага князя Іерамію на 45 месца ў сваім спісе людзей, якія больш за ўсё зрабілі для Польшчы (праўда, многіх аспектаў яго дзейнасці ён не ўлічыў, але пазіцыя і так вельмі высокая)[7].

Цела Іераміі пасля яго смерці з-пад Павалачы перавезлі ў Сакаль, а ў верасні 1653 года змясцілі ў абацтве Святога Крыжа.

Маёмасць правіць

Яго валоданні на Украіне складаліся з 56 гарадоў, мястэчак і вёсак[4] і займалі большую частку цяперашняй Палтаўскай вобласці. Меў таксама маёнткі ў Валыні і Палессі, 12-тысячнае войска, прымаў замежных паслоў.

Некаторыя маёнткі правіць

У мастацтве правіць

У літаратуры правіць

У кіно правіць

Зноскі

  1. а б Jeremi Michał Wiśniowiecki h. Korybut // Internetowy Polski Słownik Biograficzny
  2. Brozović D., Ladan T. Jeremi Michał Wiśniowiecki // Hrvatska enciklopedijaLZMK, 1999. — 9272 с. — ISBN 978-953-6036-31-8
  3. паводле украінскіх казакоў
  4. а б Вишневецкие//Иеремия Михаил // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 116. — 737 с.
  5. 4.13. ГЕДИМІНОВИЧІ. ОЛЬГЕРДОВИЧІ. КОРИБУТОВИЧІ (укр.)
  6. а б в «Русская история в жизнеописаниях главнейших ее деятелей», «Глава 5. Малороссийский гетман Зиновий-Богдан Хмельницкий» Архівавана 4 лістапада 2012., Костомаров Н. И.. — М.: Эсмо, 2007.
  7. Konrad T. Naylor. 100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje Polski.

Літаратура правіць

Спасылкі правіць