Індустрыяльная рэвалюцыя

Індустрыяльная (прамысловая) рэвалюцыя (прамысловы пераварот, Вялікая індустрыяльная рэвалюцыя) — пераход ад ручной працы да машыннай, ад мануфактуры да фабрыкі; пераход ад пераважна аграрнай эканомікі да індустрыяльнай вытворчасці, у выніку якога адбываецца трансфармацыя аграрнага грамадства ў індустрыяльнае. Прамысловы пераварот адбываўся ў розных краінах не адначасова, але ў цэлым можна лічыць, што перыяд, калі адбываліся гэтыя змены, пачынаўся ад другой паловы XVIII стагоддзя і працягваўся на працягу XIX стагоддзя. Характэрнай рысай прамысловай рэвалюцыі з’яўляецца імклівы рост прадукцыйных сіл на базе буйной машыннай індустрыі і зацвярджэнне капіталізму ў якасці пануючай сусветнай сістэмы гаспадаркі.

Прамысловая рэвалюцыя звязана не проста з пачаткам масавага прымянення машын, але і з змяненнем усёй структуры грамадства. Яна суправаджалася рэзкім павышэннем прадукцыйнасці працы, хуткай урбанізацыяй, пачаткам хуткага эканамічнага росту (да гэтага эканамічны рост, як правіла, быў прыкметны толькі ў маштабах стагоддзяў) і павелічэннем жыццёвага ўзроўню насельніцтва. Прамысловая рэвалюцыя дазволіла на працягу жыцця ўсяго толькі 3-5 пакаленняў перайсці ад аграрнага грамадства (дзе большасць насельніцтва вяла натуральную гаспадарку) да індустрыяльнага.

Прычыны прамысловага перавароту правіць

Прамысловая рэвалюцыя пачалася ў Вялікабрытаніі ў апошняй трэці XVIII стагоддзя і прыняла ў першай палове XIX стагоддзя ўсёабдымны характар, ахапіўшы затым і іншыя краіны Еўропы і Амерыкі.

Існуе меркаванне, што вываз капіталу з замежных брытанскіх калоній з’явіўся адной з крыніц назапашвання капіталаў у метраполіі, спрыяў прамысловай рэвалюцыі ў Вялікабрытаніі і вывеў гэту краіну ў лідары сусветнага прамысловага развіцця. У той жа час, аналагічная сітуацыя ў іншых краінах (напрыклад, Іспаніі, Партугаліі) не прывяла да паскарэння эканамічнага развіцця. Акрамя таго, прамысловасць паспяхова развівалася ў шэрагу краін, якія не мелі калоній, напрыклад, у Швецыі, Прусіі, ЗША.

Як мяркуе нобелеўскі лаўрэат па эканоміцы Джон Хікс, галоўнымі фактарамі прамысловай рэвалюцыі ў Англіі былі наступныя[1][2]:

  • фарміраванне інстытутаў, якія абараняюць прыватную ўласнасць і кантрактныя абавязацельствы, у прыватнасці, незалежнай і эфектыўнай судовай сістэмы;
  • высокі ўзровень развіцця гандлю;
  • фарміраванне рынку фактараў вытворчасці, у першую чаргу рынку зямлі (гэта значыць гандаль зямлёй стаў свабодным і была вызвалены ад феадальных абмежаванняў);
  • шырокае прымяненне наёмнай працы і немагчымасць выкарыстання прымусовай працы ў шырокіх маштабах;
  • развітасць фінансавых рынкаў і нізкі ўзровень пазыковага працэнта;
  • развіццё навукі.

Пры гэтым ён не лічыць тэхнічныя вынаходніцтвы асноўнай і галоўнай прычынай прамысловай рэвалюцыі ў Англіі: «Прамысловая рэвалюцыя адбылася б і без Кромптана і Аркрайта і была б, асабліва на позніх стадыях, такой жа, якая мела месца ў рэчаіснасці»[3].

Некалькі іншы погляд на прычыны Прамысловай рэвалюцыі быў выпрацаваны ў працах эканамічных гісторыкаў: Імануіла Валерстайна, Крыстафера Хіла, Чарлза Уілсана, Ж. Бержэ і інш., якія аналізавалі ход індустрыялізацыі Заходняй Еўропы і іншых краін у XVIII-XIX стст. на базе канкрэтных фактаў, якія былі ў іх распараджэнні. На іх думку, ключавую ролю ў паскарэнні прамысловага росту Англіі ў XVIII стагоддзі згуляла сістэма пратэкцыянізму, уведзеная ў 1690-я гады і ўзмоцненая дадатковымі пратэкцыянісцкімі мерамі да сярэдзіны XVIII ст. Менавіта яна забяспечыла хуткае развіццё англійскай прамысловасці, нягледзячы на канкурэнцыю з боку больш моцнай у той час галандскай прамысловасці, а таксама забяспечыла развіццё прамысловасці Прусіі, Аўстрыі і Швецыі, дзе таксама былі ўведзены пратэкцыянісцкія сістэмы[4].

Значна меншую або зусім нязначную ролю ў гэтым працэсе, на іх думку, згулялі фактары, звязаныя з грашыма і наяўнасцю капіталу. Даследаванні гісторыкаў паказалі, што ў пераважнай большасці прамысловыя прадпрыемствы ў перыяд 1700-1850 гадоў засноўваліся прадстаўнікамі сярэдняга класа (сялянамі, гандлярамі, рамеснікамі), якія не звярталіся ні да якіх знешніх крыніц фінансавання, а развіваліся за кошт уласных сродкаў або грошай, узятых у сваякоў/знаёмых[5].

Сярод іншых фактараў, што выдзяляюцца эканамічнымі гісторыкамі, спрыяць Прамысловай рэвалюцыі маглі таксама:

  • барацьба з манаполіямі і забеспячэнне рэальнай свабоды прадпрымальніцтва (у Англіі асабліва актыўна гэтыя меры праводзіліся ў перыяд з 1688 па 1724 год і пасля 1746 года[6]);
  • заключэнне сакрэтнага грамадскага дагавора паміж бізнесам і грамадствам, які гарантаваў, што яны будуць прытрымлівацца пэўных правілаў паводзін, паважаючы правы і бізнесу, і грамадства[7].

Існуе меркаванне[8], што глыбінная прычына таго, што прамысловая рэвалюцыя, а пасля і навуковая, інавацыйная рэвалюцыя, пачалася менавіта ў Еўропе, заключалася ў паводніцкіх стэрэатыпах еўрапейскага чалавека: а менавіта, у яго дачыненні да жанчыны. Еўрапеец, у агульным і цэлым, павінен быў вызначыцца перад жанчынай, каб яна яго абрала ў якасці шлюбнага партнёра. У той час як усходні менталітэт меркаваў ад індывіда такія паводзіны ў значна меншай ступені. Перад жанчынай, якая з’яўляецца больш бяспраўнай, багатым на Усходзе ў меншай ступені патрабавалася даказваць сваю перавагу, у тым ліку і ў інтэлектуальнай сферы, заахвочваючы складаючага вершы паэта, навукоўца астранома, выбітнага архітэктара або геніяльнага навукоўца або вынаходніка.

 
Прадзільная машына С. Кромптана, 1779 год

Інавацыі правіць

Поспех прамысловай рэвалюцыі ў Вялікабрытаніі быў заснаваны на некалькіх інавацыях[9], якія з’явіліся да канца XVIII ст.:

  • Тэкстыльная прамысловасць — прадзенне ніткі з бавоўны на прадзільных машынах Р. Аркрайта (1769), Дж. Харгрэйвза і С. Кромптана. Пазней падобныя тэхналогіі былі ўжыты для прадзення ніткі з воўны і лёну.
  • Паравы рухавік — вынайдзеная Дж. Ватам і запатэнтаваная ім у 1775 годзе паравая машына першапачаткова выкарыстоўвалася ў шахтах для адпампоўвання вады. Але ўжо ў 1780-х яна знайшла прымяненне ў некаторых іншых механізмах, замяняючы гідраэнергіі там, дзе яна была недаступна.
  • Металургія — у чорнай металургіі каменнавугальны кокс прыйшоў на змену драўнянаму вуглю, гэтак жа, як раней ён ужо выкарыстоўваўся пры вытворчасці свінцу і медзі. Цяпер кокс выкарыстоўвалі не толькі пры вырабе пераробны чыгуну ў даменных печах, але і для атрымання каванага чыгуну, у тым ліку пры пудлинговании, які стварыў Генры Корт у 1783-1784 гадах.

Гісторыя прамысловай рэвалюцыі правіць

У перыяд XVII стагоддзя Англія пачатку абганяць сусветнага лідара Галандыю па тэмпах росту капіталістычных мануфактур, а пазней і ў сусветным гандлі і каланіяльнай эканоміцы. Да сярэдзіны XVIII стагоддзя Англія становіцца вядучай капіталістычнай краінай. Па ўзроўні эканамічнага развіцця яна перасягнула астатнія еўрапейскія краіны, маючы ўсе неабходныя перадумовы для ўступлення на новую прыступку грамадска-эканамічнага развіцця — буйная машынная вытворчасць.

Прамысловая рэвалюцыя суправаджалася і цесна з ёй звязанай вытворчай рэвалюцыяй у сельскай гаспадарцы, якая вядзе да радыкальнага росту прадукцыйнасці зямлі і працы ў аграрным сектары. Без другой першая проста немагчымая ў прынцыпе, бо менавіта вытворчая рэвалюцыя ў сельскай гаспадарцы забяспечвае магчымасць перамяшчэння значных мас насельніцтва з аграрнага сектара ў індустрыяльны.

Паравы рухавік правіць

 
Першая паравая машына Томаса Северы

Пачатак прамысловай рэвалюцыі звязваюць з вынаходствам эфектыўнага паравога рухавіка ў Вялікабрытаніі ў другой палове XVII стагоддзя. Хаця само па сабе падобнае вынаходства наўрад ці б нешта дало (неабходныя тэхнічныя рашэнні былі вядомыя і раней), але ў той перыяд англійскае грамадства было падрыхтавана да выкарыстання інавацый у шырокіх маштабах. Гэта было звязана з тым, што Англія да таго часу перайшла ад статычнага традыцыйнага грамадства да грамадства з развітымі рыначнымі адносінамі і актыўным прадпрымальніцкім класам. Акрамя таго, Англія мела дастатковымі фінансавымі рэсурсамі (бо была сусветным гандлёвым лідарам і валодала калоніямі), выхаваным у традыцыях пратэстанцкай працоўнай этыкі насельніцтвам і ліберальнай палітычнай сістэмай, у якой дзяржава не душыла эканамічную актыўнасць.

Першай спробай выкарыстання паравога рухавіка ў прамысловасці лічыцца вадзяная помпа Томаса Северы, запатэнтаваны ў 1698 годзе. Але яна не была паспяховай з-за частых выбухаў бойлера і абмежаванай магутнасці. Больш дасканалай была машына Томаса Ньюкамена, распрацаваная да 1712 года[10][11]. Відаць, Ньюкамен выкарыстаў раней атрыманыя эксперыментальныя дадзеныя Дэні Папена, які вывучаў ціск вадзянога пара на поршань у цыліндры і спачатку награванне і астуджэнне пара для вяртання поршня ў зыходны стан рабіў уручную.

 
Схема паравой машыны Ньюкамена

Помпы Ньюкамена знайшлі прымяненне ў Англіі і іншых еўрапейскіх краінах для адпампоўвання вады з глыбокіх затопленых шахт, працы ў якіх без іх вырабляць было б немагчыма. Да 1733 года іх было набыта 110, з якіх 14 — на экспарт. Гэта былі вялікія і дарагія машыны, вельмі неэфектыўныя па сучасным стандартам, але яны сябе акуплялі там, дзе здабыча вуглю абыходзілася параўнальна танна. З некаторымі ўдасканаленнямі іх да 1800 года вырабілі 1454 штукі, і яны заставаліся ва ўжыванні да пачатку XX стагоддзя[12].

Найбольш вядомая з ранніх паравых машын распрацоўкі Джэймса Вата была прапанавана ў 1778 годзе, Ват істотна ўдасканаліў механізм, зрабіўшы яго працу больш стабільнай. Адначасова магутнасць павялічылася прыкладна ў пяць разоў, што дало 75% эканомію ў сабекошту вуглю. Яшчэ больш важныя наступствы меў той факт, што на базе машыны Вата стала магчыма пераўтварэнне паступальнага руху поршня ў вярчальны, гэта значыць рухавік зараз мог круціць кола млына або фабрычнага станка. Ужо да 1800 года фірма Вата і яго кампаньёна Болтана зрабіла 496 такіх механізмаў, з якіх толькі 164 выкарыстоўваліся як помпы. Яшчэ 308 знайшлі прымяненне на млынах і фабрыках, а 24 абслугоўвалі даменныя печы.

У 1810 годзе ў Англіі налічвалася 5 тыс. паравых машын, а ў наступныя 15 гадоў колькасць іх патроілася[13].

 
Паравая машына Дж. Вата

З’яўленне металарэзных станкоў, такіх як такарны, дазволілі спрасціць працэс вырабу металічных частак паравых машын і ў далейшым ствараць усё больш дасканалыя і для разнастайных мэтаў. Да пачатку XIX ст. англійскі інжынер Рычард Трэвітык і амерыканец Олівер Эванс сумясцілі бойлер і рухавік у адным прыладзе, што дазволіла далей выкарыстоўваць яго для руху паравозаў і параходаў.

У той жа час механізмы, якія выкарыстоўваюць водную і энергію ветру, яшчэ доўга канкуравалі з паравымі рухавікамі. У прыватнасці, да 1870 года ў Злучаных Штатах большасць фабрык выкарыстоўвалі энергію вадзяных турбін, а не паравых машын[14].

Тэкстыльная прамысловасць правіць

 
Мадель прадзільнай машыны XVIII ст. з музея Вуперталя, Германія
 
Ткацкая фабрыка ў горадзе Рэдыш, Вялікабрытанія

У пачатку XVIII стагоддзя брытанская тэкстыльная прамысловасць яшчэ была заснавана на апрацоўцы мясцовай воўны індывідуальнымі рамеснікамі. Гэтая сістэма называлася «катэджнай індустрыяй», так як праца выконвалася на хаце, у невялікіх хатках-катэджах, дзе пражывалі рамеснікі са сваімі сем'ямі. Вытворчасць нітак з лёну і бавоўны, якая патрабуе больш тонкай апрацоўкі, у сярэдневяковай Англіі шырокага распаўсюджвання не атрымала, таму тэкстыль з бавоўны імпартавалі з Індыі.

Вынаходніцтва ў 1733 годзе лятучага чоўна павялічыла попыт на пражу. У 1738 годзе была створана машына, праўшая нітку без удзелу чалавечых рук, а ў 1741 годзе каля Бірмінгема адкрылася фабрыка, прадзільную машыну на якой прыводзіў у рух вослік. Уладальнікі фабрыкі, Пол і Вят, неўзабаве адкрылі новую фабрыку каля Нортгемптана, абсталяваную ўжо пяццю прадзільнымі машын з паўсотняй чоўнаў на кожнай, якая працавала да 1764 года. У 1771 годзе ў Кромфардзе, Дэрбішыр, пачала працаваць прадзільная фабрыка Аркрайта, які заахвочваў вынаходніцтвы, і яго машыны былі ўдасканалены, цяпер яны прыводзіліся ў рух вадзяным колам. Акрамя таго, цяпер акрамя воўны на новых машынах стала магчыма апрацоўваць і расліннае валакно, што імпартуецца з Амерыкі. Да 1780 года ў Англіі налічвалася 20, а яшчэ праз 10 гадоў — 150 прадзільных фабрык і на многіх з гэтых прадпрыемстваў працавала па 700-800 чалавек[15].

Затым вадзяное кола пачалі замяняць паравой машынай. У перыяд з 1775 па 1800 год заводы Вата і Болтана ў Соха выпусцілі 84 паравыя машыны для баваўняных фабрык і 9 машын — для ваўняных фабрык[16]. Да сярэдзіны XIX стагоддзя ручное ткацтва ў Вялікабрытаніі амаль цалкам знікла. У тэкстыльнай прамысловасці вялікую ролю адыграў так званы сельфактар, які забяспечыў механізаванне прадзільных працэсаў.

Машынабудаванне правіць

 
Такарны станок 1811 года

У сярэдневяковай Еўропе вырабам механізмаў займаліся майстры гадзіннікавых спраў і вытворцы навігацыйных і навуковых інструментаў. Дэталі гадзінных механізмаў нават выкарыстоўвалі пры вырабе першых прадзільных станкоў. Многія дэталі выраблялі з дрэва цесляры, паколькі метал быў дарагі і цяжкі ў апрацоўцы.

З з’яўленнем усё нарастальнага попыту на металічныя дэталі прадзільных станкоў, паравых машын, а таксама сеялак і іншых механізмаў, уведзеных ва ўжыванне ў брытанскай сельскай гаспадарцы з пачатку XVIII ст.[17], былі вынайдзены такарныя станкі, а ў першай палове XIX ст. фрэзерны і іншыя станкі для металаапрацоўкі.

Сярод іншых рамёстваў, якія патрабавалі высокадакладнай апрацоўкі металу, было вырабніцтва замкаў. Адным з самых вядомых механікаў, якія праславіліся ў вырабе замкаў, быў Джозеф Брама. Яго вучань Генры Модслі пасля працаваў для каралеўскага флоту і майстраваў машыны для вытворчасці шківаў і блокаў. Гэта быў адзін з першых прыкладаў паточнага вытворчасці са стандартызацыяй дэталей.

Металургія правіць

Павелічэнне колькасці машын выклікала павышаную патрэбнасць у метале, і гэта запатрабавала развіцця металургіі. Галоўным дасягненнем гэтай эпохі ў металургіі была замена драўнянага вуглю, які выкарыстоўваўся сярэдневяковымі кавалямі, на каменнавугальны кокс. Яго ўвёў ва ўжыванне ў XVII ст. Клемент Клерк і яго майстры кавальскіх спраў і ліцця.

З 1709 года ў мястэчку Коулбрукдэйл Абрахам Дарбі, заснавальнік цэлай дынастыі металургаў і кавалёў, выкарыстаў кокс для атрымання чыгуну з руды ў даменнай печы. З яго спачатку рабілі толькі кухоннае начынне, якая адрознівалася ад працы канкурэнтаў толькі тым, што яе сценкі былі танчэй, а вага менш. У 1750-х гадах сын Дарби пабудаваў яшчэ некалькі дамен, і дагэтуль яго вырабы былі яшчэ і танней, чым вырабленыя на драўняным вугле. У 1778 годзе ўнук Дарбі, Абрахам Дарбі III, са свайго ліцця пабудаваў у Шропшыры знакаміты Жалезны мост, першы мост у Еўропе, цалкам які складаецца з металічных канструкцый.

 
Жалезны мост, Шропшыр, Вялікабрытанія

Для далейшага паляпшэння якасці чыгуну ў 1784 годзе Генры Корт распрацаваў працэс пудлингования. Рост вытворчасці і паляпшэнне якасці англійскага металу да канца XVIII ст. дазволіла Вялікабрытаніі цалкам адмовіцца ад імпарту шведскага і расійскага жалеза. Разгарнулася збудаванне каналаў, якія дазвалялі перавозіць вугаль і металы[15].

З 1830 да 1847 год вытворчасць металу ў Англіі ўзрасла больш чым у 3 разы. Прымяненне гарачага выдзімання пры плаўленні руды, якое пачалося ў 1828 годзе, утрая скараціла выдатак паліва і дазволіла выкарыстоўваць у вытворчасці ніжэйшыя гатункі каменнага вуглю, З 1826 па 1846 года экспарт жалеза і чыгуну з Вялікабрытаніі павялічыўся ў 7,5 разы[18].

Транспарт правіць

 
Цягнік на лініі Ліверпул-Манчэстэр

Велізарнае значэнне мела з’яўленне чыгунак. Першы паравоз быў пабудаваны ў 1804 годзе Рычардам Трэвітыка. У наступныя гады многія інжынеры спрабавалі ствараць паравозы, але самым удачлівым з іх апынуўся Георг Стефенсон, які ў 1812-1829 гады прапанаваў некалькі ўдалых канструкцый паравозаў. Яго паравоз быў выкарыстаны на першай у свеце чыгунцы грамадскага карыстання з Дарлінгтана да Стоктана, адкрытай у 1825 годзе. Пасля 1830 года ў Вялікабрытаніі пачалося хуткае будаўніцтва чыгунак.

Роберт Фултан у 1807 годзе пабудаваў першы ў свеце параход «Клермонт», які здзяйсняў рэйсы па рацэ Гудзон ад Нью-Ёрка да Олбані. У 1819 годзе амерыканскі параход «Савана» ўпершыню перасёк Атлантычны акіян, аднак большую частку шляху карабель прайшоў пад ветразямі, якія яшчэ доўга захоўваліся на параходах у якасці дапаможнага рухавіка. Толькі ў 1838 годзе (праз 19 гадоў пасля «Саваны») англійская параход «Сірыус» ўпершыню перасёк Атлантычны акіян без выкарыстання ветразяў.

Сувязь правіць

Першы электрычны тэлеграф стварыў расійскі вучоны Павел Львовіч Шылінг у 1832 годзе. Пасля электрамагнітны тэлеграф быў пабудаваны ў Германіі — Карлам Гаусам і Вільгельмам Веберам (1833), у Вялікабрытаніі — Кукам і Уітстанам (1837), а ў ЗША электрамагнітны тэлеграф запатэнтаваны С. Морзэ ў 1837 годзе. Вялікай заслугай Морзэ з’яўляецца вынаходніцтва тэлеграфнага кода, дзе літары алфавіту былі прадстаўлены камбінацыяй кароткіх і доўгіх сігналаў — «кропак» і «працяжнік» (код Морзэ). Камерцыйная эксплуатацыя электрычнага тэлеграфа ўпершыню была пачата ў Лондане ў 1837 годзе.

 
Асноўныя тэлеграфныя лініі на 1891 год.

У 1858 годзе была ўсталявана трансатлантычная тэлеграфная сувязь. Затым быў пракладзены кабель у Афрыку, што дазволіла ў 1870 годзе ўсталяваць прамую тэлеграфную сувязь Лондан - Бамбей (праз рэлейны станцыю ў Егіпце і на Мальце).

Хімікаты правіць

Прамысловая рэвалюцыя зрабіла магчымым прамысловая вытворчасць некаторых найбольш запатрабаваных на рынку хімікатаў, чым быў пакладзены пачатак развіццю хімічнай прамысловасці. Серная кіслата была вядома яшчэ ў сярэднія вякі, але атрымлівалі яе з вокіслаў, якія ўтвараюцца пры спальванні мінеральнай серы, у шкляных сасудах. У 1746 годзе Джон Рэбук замяніў іх на больш аб'ёмістыя свінцовыя, чым значна павялічыў прадукцыйнасць працэсу.

Іншай важнай задачай было вытворчасць шчолачных злучэнняў. Метад прамысловай вытворчасці карбанату натрыю быў распрацаваны ў 1791 годзе французскім хімікам Нікала Лебланам. Ён змешваў серную кіслату з паваранай соллю і атрымліваны сульфат натрыю награваў з сумессю вапняка і вуглю. Сумесь прадуктаў рэакцыі апрацоўвалі вадой, з раствора атрымлівалі карбанат натрыю, а нерастваральныя рэчывы (вапняк, вугаль і сульфід кальцыя) адкідвалі. Хлоравадарод спачатку таксама засмечваў атмасферу вытворчых памяшканняў, але пазней яго навучыліся выкарыстоўваць для атрымання салянай кіслаты. Метад Леблан быў просты, танны і даваў значна больш даступны прадукт, чым раней выкарыстоўваўся метад атрымання соды з попелу раслін[19].

Карбанат натрыю выкарыстоўвалі ў мностве вытворчых працэсаў, у тым ліку для вырабу мыла, шкла, паперы, а таксама ў тэкстыльнай прамысловасці. Серная кіслата акрамя вытворчасці соды таксама знаходзіла ўжыванне для выдалення іржы з металічных вырабаў і ў якасці Адбельвальнік для тканін. Толькі да пачатку XIX ст. Чарлз Тэнант і Клод Луі Бертале распрацавалі больш эфектыўны адбельвальнік на аснове хлоркавай вапны. Фабрыка Тэнант па вытворчасці новага Адбельвальнік на працягу доўгага часу заставалася найбуйнейшым у свеце хімічным прадпрыемствам.

У 1824 годзе брытанскі муляр Джозеф Аспдін запатэнтаваў хімічны працэс вытворчасці портландцемента. Ён заключаўся ў спяканні гліны з вапняком. Далей сумесь перамолваюць у парашок, змешвалі з вадой, пяском і жвірам, у выніку чаго атрымліваўся бетон. Праз некалькі гадоў інжынер Марк Ізамбар Брунель ужыў бетон для будаўніцтва першага ў свеце воданепранікальнага тунэлю пад ракой Тэмзай[20], а ў сярэдзіне XIX ст. яго выкарыстоўвалі для збудаванні сучаснай гарадской каналізацыі.

Зноскі

  1. Хикс дж. Теория экономической истории. М.: НП «Журнал Вопросы экономики», 2003. С.184-188; Hicks J. A Theory of Economic History. Oxford, 1969, pp. 145—166
  2. То есть он считает экономические и социальные факторы основными и главными причинами промышленной революции в Англии
  3. Вопросы экономики, № 8, 2008, «В поисках институциональных характеристик экономического роста», стр. 17 [1]
  4. Wallerstein I. The Modern World-System II. Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy. New York — London, 1980 pp. 233, 266; Wilson C. England’s Apprenticeship, 1603—1763. New York, 1984 pp. 166, 184
  5. J-F.Bergier. The Industrial Bourgeoisie and the Rise of the Working Class 1700—1914. Fontana Economic History of Europe, ed. by C.Cipolla. Vol. III, Glasgow, 1978, pp. 412—413; Hill C. Reformation to Industrial Revolution. A Social and Economic History of Britain, 1530—1780. Bristol, 1967, pp. 199—201
  6. Hill C. Reformation to Industrial Revolution. A Social and Economic History of Britain, 1530—1780. Bristol, 1967, pp. 139, 179
  7. Кузовков Ю. Мировая история коррупции. М., 2010, главы XII, XIV—XVII
  8. Ежедневный журнал. Ю. Латынина «Зачем человеку одежда?»
  9. Eric Bond, Sheena Gingerich, Oliver Archer-Antonsen, Liam Purcell, Elizabeth Macklem. The Industrial Revolution — Innovations. Industrialrevolution.sea.ca (17 лютага 2003). Архівавана з першакрыніцы 27 жніўня 2011. Праверана 30 студзеня 2011.
  10. Hulse, David H: The Early Development of the Steam Engine; TEE Publishing, Leamington Spa, U.K., 1999 ISBN 1-85761-107-1
  11. L.T.C. Rolt and J. S. Allen, The Steam engine of Thomas Newcomen (Landmark, Ashbourne, 1997), 44.
  12. Rolt and Allen, 145
  13. Всемирная история. Энциклопедия. Том 6.ГЛАВА VI.ДВОРЯНСКО-МОНАРХИЧЕСКАЯ РЕАКЦИЯ В ЗАПАДНОЙ ЕВРОПЕ И БУРЖУАЗНО-РЕВОЛЮЦИОННОЕ ДВИЖЕНИЕ 20-х ГОДОВ XIX В.
  14. Н.Розенберг, Л. Е. Бирдцелл, мл. «Как Запад стал богатым. Экономическое преобразование индустриального мира». Новосибирск, «Экор», 1995, — С. 352. Глава «Развитие промышленности: 1750—1880»
  15. а б Всемирная история. Энциклопедия. Том 5. Глава XX. Англия в XVIII в. Начало промышленного переворота
  16. Всемирная история. Энциклопедия. Том 5. Глава XXVI. Техника и естествознание в Европе во второй половине XVII и в XVIII вю
  17. Overton, Mark Agricultural revolution in England: the transformation of the agrarian economy, 1500—1850 Cambridge University Press, 1996
  18. Всемирная история. Энциклопедия. Том 6. ГЛАВА IX. РАЗВИТИЕ КАПИТАЛИЗМА И РОСТ РАБОЧЕГО ДВИЖЕНИЯ В СТРАНАХ ЗАПАДНОЙ ЕВРОПЫ В 30-40-х ГОДАХ XIX В.
  19. Clow, Archibald; Clow, Nan L. (June 1952). Chemical Revolution. Ayer Co. pp. 65–90. ISBN 0-8369-1909-2.
  20. Properties of Concrete Архівавана 28 чэрвеня 2010. Published lecture notes from University of Memphis Department of Civil Engineering. Retrieved 2007-10-17.