Айраты

Айра́ты (манг.: Ойрд, Ойрад, калм.: өөрд) — заходняя група манголаў. Жывуць у Манголіі, КНР, Расіі, краінах Цэнтральнай Азіі. Агульная колькасць (2013 г.) - 614 тысяч чал.

Айраты Ойрд, өөрд
Джунгарскі воін XVIII ст.
Агульная колькасць	614 тыс.
Рэгіёны пражывання	Манголія — 236 тыс. (2013 г.) Расія — 186 тыс. (2013 г.) Кітай — 183 тыс. (2013 г.)
Мова	мангольская
Рэлігія	шаманізм, будызм
Блізкія этнічныя групы	калмыкі, халха-манголы, сартулы

Гісторыя

Айраты паходзяць з мясцовасці вакол ракі Селенга. Пасля распаду агульнамангольскай дзяржавы ў XV ст. яны захапілі Турфан, мясцовасць на поўнач ад якога атрымала назву Джунгарыі ад наймення часткі айрацкіх плямёнаў, што традыцыйна складалі джэнгун, так званае "левае" або "усходняе" крыло манголаў. У 1640 г. на агульным сходзе айратаў, які адбыўся на мяжы сучасных Сіньцзяна і Кыргызстана быў прыняты кодэкс законаў Ікі Цааджын Бічык, падтрымана распаўсюджанне сярод айратаў тыбецкага будызму і новай формы пісьмовасці, распрацаванай будысцкім навукоўцам Зая-Пандытам. Галоўным вынікам гэтых рашэнняў стала стварэнне Джунгарскай дзяржавы, якая праіснавала да 1775 г., пакуль не была захоплена Цынскай імперыяй. Рэпрэсіі маньчжураў супраць айратаў у XVIII ст. прывялі да вынішчэння ад 40% да 80% насельніцтва. Частка джунгараў была вымушана далучыцца да суседніх цюркскіх народаў.

У пачатку XVII ст. частка айратаў на чале тайшы Хо Орлюка рушыла на захад і прыняла прысягу Расіі. Іх нашчадкі склалі аснову сучасных калмыкаў. У 1771 г. Кацярына II скасавала Калмыцкае ханства, што прывяло да масавага зыходу калмыкаў на чале хана Убашы на землі, падначаленыя джунгарам, а потым маньчжурам.

Са стратай сваёй дзяржаўнасці айраты былі рассеяны па розных рэгіёнах і ў выніку не здолелі захаваць этнічнае адзінства.

Колькасць і рассяленне

Сучасная дакладная лакалізацыя і падлік колькасці айратаў уяўляе сабою пэўную праблему, паколькі ў дзяржавах, дзе яны стала пражываюць, гэта група не заўсёды ўлічваецца асобна. Так, у Манголіі перапіс насельніцтва фіксуе лакальныя групы айратаў, якія маюць асабістую саманазву, як асобныя этнасы — хатоны, дэрбеты, баяды, захчыны, хашуды, хойды, уранхайцы, таргуты і інш. Згодна перапісу 2010 г. колькасць прадстаўнікоў айрацкіх этнасаў у гэтай краіне дасягала 224 763 чал. Амаль усе яны жылі ў заходняй і цэнтральнай частках Манголіі. Аналізуючы матэрыялы папярэдняга перапісу 2000 г. у Манголіі, С. К. Хойт сцвярджае, што згодна іншым дадзеным колькасць айратаў можа дасягаць 400 000 чал., бо тыя, хто жыве ў цэнтральных раёнах, часцяком хаваюць сваю сапраўдную этнічную прыналежнасць.

У КНР айрацкія супольнасці не адрозніваюцца ад іншых манголаў і ўлічваюцца разам з імі, таму вылучэнне і падлік асобна айратаў мае вельмі прыблізны характар. С. К. Хойт са спасылкай на кітайскіх і мангольскіх даследчыкаў дае агульную лічбу — больш за 250 000 чал. у 2000 г. Большасць з іх (152 300 – 155 300 чал. у 2005 г.) жыве ў Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне, на тэрыторыі якога калісьці размяшчалася Джунгарскае ханства. Акрамя таго, невядомая колькасць кітайскіх айратаў жыве ў Кітайскай рэспубліцы.

У Расіі і краінах Сярэдняй Азіі для пазначэння айратаў найчасцей выкарыстоўваюць цюркскую назву калмык, што спрычыняе пэўную блытаніну, паколькі акрамя манголаў-айратаў там жывуць калмыкі, народ айрацкага паходжання, які, аднак, мае статус асобнага этнаса. Пры правядзенні расійскіх перапісаў насельніцтва з 2002 г. перапісчыкамі прапаноўвалася шырокая група саманазваў акрамя калмык, у тым ліку дэрбеты, дзербеты, таргуты, хойты і інш., але ў выніковых падліках ўсе яны былі далучаны да калмыкаў. Такім чынам, колькасць калмыкаў разам з айратамі ў 2010 г. склала 183 372 чал., прычым большасць з іх, відавочна, з’яўляліся калмыкамі. Пры перапісе 2002 г. толькі 124 чал., залічаныя потым у калмыкі, назвалі сябе іншымі саманазвамі, акрамя "калмык".

Мова

Айрацкія народы размаўляюць на заходніх дыялектах мангольскай мовы. Мовай айрацкага паходжання таксама з’яўляецца калмыцкая мова.