Вікіпедыя

Анійскае царства

Анійскае царства (ці Багратыдская Арменія, Армянскае царства Багратыдаў[1][2]) — армянская феадальнае дзяржава, што існавала з 885 па 1045 год. Багратыдам атрымалася вярнуць ва ўжытак палітычны тэрмін „Вялікая Арменія“[3], які стаў афіцыйнай назвай дзяржавы[4].

Гістарычная дзяржава
Анійскае царства,

Армянскае царства Багратыдаў,

Багратыдская Арменія
Անիի թագավորություն,
Բագրատունիների Հայոց թագավորություն, Բագրատունյաց Հայաստան
Сцяг
Сцяг
Армянскае царства Багратыдаў каля 1000 года
Армянскае царства Багратыдаў каля 1000 года
< 
 >
 >
 >
 >
 >
884 — 1045
Сталіца Шыракаван, Багаран, Карс, Ані
Мова(ы) Армянская
Рэлігія Хрысціянства (Армянская апостальская царква)
Форма кіравання Абсалютная манархія
Дынастыя Багратуні
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Армянскае царства Багратыдаў было заснавана Ашотам I[5] пасля амаль васьмідзесяцігадовай унутранай аўтаноміі краіны пад кіраваннем роду Багратуні, набытай пасля арабскага заваявання Арменіі.

Аднаўленне армянскай дзяржавы ў цэлым адзначыла пачатак новага залатога стагоддзя ў армянскай гісторыі[6]. Анійскае царства дасягнула свайго найвышэйшага росквіту на мяжы X—XI стагоддзяў у перыяд кіравання Гагіка I. З захопам сталіцы краіны, гарады Ані, Візантыяй у 1045 годзе царства спыніла сваё існаванне.

Перадгісторыя правіць

Падрабязней гл. таксама: Арабскае заваяванне Арменіі, Армянскі эмірат

Армянскі народ страціў сваю незалежную дзяржаўнасць у 387 годзе, калі Вялікая Арменія падпала пад падзел паміж Рымскай імперыяй і Сасанідскай Персіяй. Меншая, заходняя частка краіны адышла да Рыму, асноўная ж частка адышла да Персіі. У персідскай частцы краіны армянскія цары з дынастыі Аршакідаў працягнулі кіраваць да 428 года. Перажыўшы цяжкі перыяд рэлігійнага прыгнёту зараастрыйскага Ірана, да сярэдзіны VII стагоддзя Арменія трапіла пад уладу арабаў. У плынь VIII—IX стагоддзяў армяне шматкроць паўставалі супраць арабскага ярма, пакуль да пачатку IX стагоддзя не склаліся рэальныя гістарычныя перадумовы для аднаўлення армянскага царства.

З сярэдзіны VII стагоддзя большая частка тэрыторыі Арменіі знаходзілася пад уладай арабаў[7]. З пачатку IX стагоддзя ў Абасідскім халіфаце пачаліся працэсы, якія пазней прывялі да яго распаду. Паслабленне халіфата прымусіла перайсці да больш гнуткай палітыкі ў дачыненні Арменіі[7]. Так, яшчэ ў 806 годзе армянскі князь Ашот Мсакер  (англ.) (бел. (Мясаед) быў прызначаны халіфам кіраўніком Арменіі[8]. У сваю чаргу, яго сын Баграт Багратуні атрымаў ад халіфа тытул батрык ал батарыка[9], стаў „князем князёў“ усяго эмірата Арменіі. Апошняй спробай халіфата здушыць усё ўзрасталае непадпарадкаванне армян стала карная экспедыцыя арабскага вайскавода Буга ў 851—852 гадах, якая, аднак, не прывяла да ўмацавання ўлады арабаў у Арменіі. Ібн аль-Асір піша пра гэтыя падзеі:

  У гэтым, 237 [851/2], годзе паўсталі жыхары Арменіі супраць свайго кіраўніка Юсуфа ібн-Мухамеда і забілі яго. Нагодай да гэтага паслужыла тое, што калі Юсуф ступіў у Арменію, да яго насустрач выступіў нейкі батрык па імі Бакрат, сын Ашота, які насіў тытул “батрык батрыкаў”, і прасіў пра амана, але Юсуф схапіў яго разам з яго сынам — Ні'мой і адправіў іх да палаца халіфа. Тады батрыкі Арменіі сабраліся разам з пляменнікамі Бакрата, сына Ашота, і пакляліся забіць Юсуфа. З ім заадно быў і Муса ібн-Зурара, зяць Бакрата, жанаты з яго дачкой. Вестка пра гэта дайшла да Юсуфа. Яго сябры адраілі яму заставацца на тым месцы, але ён не пачуў іх радзе. Як толькі наступіла зіма і выпаў снег, яны, жыхары Арменіі, вычакаўшы пакуль снег не зацвярдзеў, з'явіліся да яго ў горад Тарун і абсадзілі яго. Юсуф выступіў з горада і пазмагаўся з імі, але быў імі забіты з усімі, хто ваяваў на яго баку[10].  

Сітуацыя прывяла халіфат да разумення таго, што трэба лічыцца з армянскай шляхтай і асабліва з Багратыдамі[11]. Ужо ў другой палове IX стагоддзя падчас барацьбы супраць арабскага валадарства азначыліся тэндэнцыі да аб'яднання Арменіі ў адзіную дзяржаву[12]. Так, у 862 годзе княскі род Багратыдаў аб'яднаў большую частку армянскіх земляў і зрынуў уладу халіфата, а апошні, у асобе халіфа Аль-Мустаіна, прызнаў Ашота Багратуні князем князёў (батрык ал батарыка[5]) ўсёй Арменіі[13][14], уключаючы арабскія эміраты[5][15][Комм 1]. Арабскі намеснік у Арменіі, этнічны армянін Алі ібн Ях'я аль-Армані, асабіста запытаў у халіфа гэты высокі тытул для Ашота[16]. У веданне Ашота ўвайшоў у тым ліку і збор падаткаў[17]. Важна адзначыць, што калі ў канцы VIII стагоддзя Арменія плаціла даніну ў памеры 13 млн дырхемаў, тое да сярэдзіны IX стагоддзя ўжо 4 млн.[17], дзякуючы чаму вялікая частка сабраных сродкаў заставалася ў краіне, спрыяючы яе эканамічнаму развіццю. Візантыя, у сваю чаргу, спрабуючы прыцягнуць Арменію на свой бок, праз патрыярха Фоція падняла дагматычнае пытанне, прапануючы армянам прыняць халкіданізм. Скліканы каля 862 года Шыракаванскі сабор, узначалены каталікосам Закарыем I Дзагецы, адхіліў прапанову[5], аднак Ашот намякнуў на палітычны саюз[18]. Паводле выразу сярэднявечнага гісторыка, „Ашоту не хапала толькі кароны, пра што моцна думалі армянскія князі“[19]. Ужо ў 875 годзе армянская шляхта высунула Ашота ў якасці прэтэндэнта на армянскі трон[1][Комм 2].

Гістарычны нарыс правіць

Канец IX—першая палова X стагоддзя правіць

У 885 годзе Арабскі халіфат у асобе халіфа Аль-Мутаміда і Візантыйская імперыя у асобе імператара Васілія I прызналі незалежнасць Арменіі[20][21] і паслалі Ашоту Багратуні па кароне[7][13][14][22][23]. Гэты акт стаў юрыдычным пацверджаннем існавалай яшчэ з 860-х гадоў фактычнай незалежнасці Арменіі[7]. Ашот I быў урачыста каранаваны ў сталіцы Багаран каталікосам Геворгам II Гарнецы[24]. Прыкладна праз 450 гадоў пасля падзення Вялікай Арменіі армянская дзяржава была адноўлена[20]: „трэцяе аднаўленне царства армянскага праз Ашота Багратуні“, — так заве падзею гісторык эпохі Багратыдаў Сцяпанас Таранецы[25]. Мхітар Айрыванецы таксама піша: „885. А. 334. У Арменіі запанаваў Ашот Багратуні праз 434 гады па спыненні дынастыі Аршакідаў“[26], Таўма Мецапецы ў сваю чаргу згадвае: „Пасля роду Аршакуні яны сталі царамі [жыхароў] Ані і астатніх армян“[27].

 
Шахіншах (Цар цароў) Ашот II Жалезны.

Ядром дзяржавы стаў гавар Шырак[28], размешчаны ў басейне ракі Ахуран. Ашоту I атрымалася з'яднаць пад сваёй уладай не толькі Арменію, але і ўсходнюю Грузію з Албаніяй[23][29]. Ён дамогся кансалідацыі краіны[24], пры ім межы Арменіі распасціраліся на поўдні да абласцей вакол возера Ван, на ўсходзе аж да ракі Кура, а на поўначы Ашот I уз'яднаў Гугарк да горада Тыфліс[30]. Такім чынам, усталяваная новая манархія ў цэнтральнай Арменіі ўлучала ўсю ніжнюю Арменію і большую частку закаўказскай Арменіі[31]. Жаданне ўз'яднаць усе спрадвечна армянскія вобласці ў адзіную дзяржаву спрычынілася рэстаўрацыі Багратыдамі назвы старажытнаармянскай дзяржавы — «Вялікая Арменія»[32]. Напярэдадні аднаўлення незалежнасці нароўні з радавымі маёнткамі Багратыдаў самымі буйнымі княскімі ўладаннямі Арменіі з'яўляліся таксама Васпуракан і Сюнік, дзе кіравалі адпаведна мясцовыя дынастыі Арцруні і Сюні[20].

Як Візантыя, так і халіфат імкнуліся наладзіць з Арменіяй сяброўскія адносіны і бачыць у ёй свайго саюзніка[7]. Апроч прызнання незалежнасці Арменіі халіфат прызнаў таксама палітычнае вяршэнства Ашота I над усімі кіраўнікамі Закаўказзя, як хрысціянскімі, так і мусульманскімі[24]. З канца IX — пачатку X стагоддзя Візантыйская імперыя таксама прызнала палітычную гегемонію Арменіі ў Закаўказзі — прынамсі ў дачыненні хрысціянскіх дзяржаў[Комм 3]. Армянскія цары Ашот I, Смбат I і Ашот II валодалі тытулам „архонт архонтаў“[33], якія надзялялі іх вышэйшай уладай у адносінах да астатніх кіраўнікоў Закаўказзя візантыйскай арыентацыі[34]. Імператар Візантыі Канстанцін Барвянародны, гаворачы пра першага багратыдскага цара Арменіі Ашота I, паведаміў, што той „валодаў усімі краінамі ўсходу“[33]. Халіфат, у сваю чаргу, прысудзіў армянскім царам тытул шахіншаха — „цара цароў“[13], што таксама давала царам Арменіі юрыдычнае вяршэнства над іншымі валадарамі Арменіі і Закаўказзя[35].

Істахры, X ст.[36] :
«Дабіль сталіца Арменіі і ў ім Санбат, сын Ашуга. Горад увесь час знаходзіўся ў руках шляхетных хрысціянаў, а хрысціяне складаюць большую частку насельнікаў Арменіі, яна ж „царства Арман“. Арменія мяжуе з Румам і межы яе да Бёрды’а, да Джазіры і да Адэрбейджана»

У 890 годзе Ашота I змяніў яго сын Смбат I, царская ўлада якога таксама была прызнана халіфатам[37]. Смбат I, як і яго папярэднік, праводзіў палітыку моцнай цэнтралізаванай улады[38], пры ім межы армянскай манархіі яшчэ больш пашырэлі[37][38][39]. У сярэдзіне 890-х гадоў ён нанёс паразу Мухамеду ібн Абу Саджу з дынастыі Саджыдаў, вярнуўшы Двін і Нахічэвань[37]. Праз некалькі гадоў, аднак, Двін ізноў быў захоплены Саджыдамі, дзе яны стварылі невялікі эмірат, што стаў пасля важным ваенным фарпостам у барацьбе з армянскім царом. На працягу больш двух дзесяцігоддзяў менавіта Саджыды сталі самым галоўным ворагам Арменіі. У той жа час першыя армянскія цары Багратыды валодалі абсалютнай уладай на ўсёй тэрыторыі Арменіі. Так, прыкладам, вядомае, што ў 904 годзе Смбат I адлучыў вобласць Нахічэвані ад Васпуракана і перадаў у склад Сюнікскай вобласці[40]. Пры ім сталіца Арменіі была перанесена з Багарана ў Шыракаван. Нягледзячы на прызнанне Армянскага царства, арабы працягвалі патрабаваць з Арменіі даніну, лічачы Арменію сваім васалам[41]. Занепакоіўшыся ўзмацненнем армянскай дзяржавы, халіф, абапіраючыся на свайго намесніка саджыдскага эміра Юсуфа, пачаў планамерную барацьбу за падначаленне Арменіі[1]. Скарыстаўшыся супярэчнасцямі паміж родамі Багратуні і Арцруні, у 908 годзе васпураканскі князь Гагік Арцруні  (англ.) (бел. ад імя халіфа быў абвешчаны „царом Арменіі“ ў процівагу Смбату I[1]. Праз год армія Юсуфа разам з армянскімі войскамі Васпуракана распачала вайсковыя дзеянні супраць Смбата I. Патрываўшы паразу ў бітве пры Дзкнавачары, у вобласці Ніг, апошні трапіў у палон у рукі Юсуфа. Адмовіўшыся даць загад здацца абаронцам крэпасці Ернджак, у 914 годзе[24] Смбат быў пакараны смерцю[1], пасля чаго яго цела было ўкрыжавана на крыжы ў Двіне. Мусібыць, пасля смерці Смбата I эмірат Кайсікаў робіцца даннікам Візантыі.

 
Смбат II (справа) і яго малодшы брат Гурген I на ктытарскай скульптуры Ахпата, 976—991 гады[12].

Арменія была вызвалена, і яе самастойнасць была адноўлена[1][42] пры наступніку Смбата I Ашоце II Жалезным. У 918—920 гадах паміж патрыярхам Канстанцінопальскім Мікалаем I і армянскім каталікосам Іаанам Драсханакертцы ішлі перамовы дзеля стварэння закаўказскага саюза супраць мусульманаў[24]. Кульмінацыяй дыпламатычных высілкаў стала падарожжа Ашота II у Канстанцінопаль у 921 годзе, вынікам якой стала атрыманне ад імперыі вайсковай дапамогі[24]. Арабы, якія імкнуліся знішчыць Армянскае царства, незадоўга да гэтага ў процівагу Ашоту II, гэтым разам, абвясцілі „царом Арменіі“ яго пляменніка Ашота Шапухяна. Вярнуўшыся на радзіму, Ашот II працягнуў барацьбу і вызваліў большую частку краіны[21][24], па чарзе вярнуўшы Багрэванд, Шырак, Гугарк, Агстэўскую даліну і ўсю паўночную Арменію[5]. Вырашальнай стала Севанская бітва ў 921 годзе. Здабыўшы перамогу над арабамі, Ашот II у 922 годзе атрымаў ад халіфа Аль-Муктадыра тытул шахіншаха[13] — цара цароў[39][42] — і быў прызнаны царом Арменіі[21]. Яго палітычная гегемонія была прызнана на ўсім Каўказе[24][39]. Ашот таксама меў поспех у падаўленні адцэнтровых памкненняў дробных феадалаў на ўскраінах краіны. Так, былі падначалены Саак Севада ў Гармане, Цлік Амрам у Тавушы, князі Самшвілдэ на крайняй поўначы Гугарака[24]. Ашот Шапухян у якасці кампенсацыі атрымаў Вагаршапат і наваколле і быў ухілены з палітычнай арэны, а Гагік Арцруні задаволіўся тытулам цара Васпуракана.

Арменія дасягнула апагея свайго палітычнага і культурнага развіцця пры наступніках Ашота II. Яго брат Абас I, запанавалы ў 928/929 годзе, перанёс сталіцу з Шыракавана ў Карс[24]. Яму дасталася краіна, зняможаная доўгімі войнамі. Эпоху цара Абаса прынята лічыць часам міру і стабільнасці[43], паводле выразу Сцяпанаса Таранецы, «Абас пасяліў мір і ўпарадкаванасць у зямлі армянскай»[44]. Ён таксама вёў няўхільную барацьбу за цэнтралізацыю свецкай улады, імкнуўся інтарэсы царквы падначаліць гэтай справе[45].

Другая палова X—пачатак XI стагоддзя правіць

З другой паловы X стагоддзя захопніцкая палітыка Візантыі і яе далейшая экспансія на ўсход стварылі пагрозу для бяспекі Армянскага царства[46]. Яшчэ ў 949 годзе імперыя заняла Карын. Захопам Карына паступова пачынаецца далейшая анексія армянскіх земляў[47]: у 966 годзе да Візантыйскай імперыі было далучана армянскае княства Багратыдаў у Тароне[48], а праз некалькі гадоў Маназкерт[Комм 4] эмірата Кайсікаў, якія з'яўляліся на той момант ужо даннікамі імперыі[48]. У X стагоддзі, аднак, тэрытарыяльнае пашырэнне Візантыі гэтым і абмежавалася[47].

 
Магіла цара Ашота III Міласцівага ў Арамосе  (англ.) (бел..

У 952 годзе царом Арменіі стаў Ашот III Міласцівы з тытулам шахіншаха[49][Комм 5]. Апошні, падобна сваім папярэднікам, праводзіў палітыку цэнтралізацыі ўлады[21], стварыў моцнае рэгулярнае войска[21]. Армянскі цар цароў камандаваў войскам з 80 тыс. ваяроў[24]. Ён быў паспяховы ў войнах супраць каўказскіх горцаў і эмірата Хамданідаў[5], хоць яго спроба вызваленні Двіна засталася беспаспяховай[50]. Прынамсі ў першы перыяд свайго кіравання Ашот III узначальваў аб'яднанае царства і валодаў поўнай уладай над усімі буйнымі князямі краіны[5]. Тым не менш з сярэдзіны X стагоддзя Армянскае царства як цэнтралізаваная дзяржава пачала даваць расколіны, чым характарызаваўся наступны этап яго гістарычнага развіцця. У гады кіравання Ашота III у 961 годзе сталіца была перанесена з Карса ў Ані. Кіраўніком Карса быў прызначаны брат цара Мушэг Багратуні, які ў 963 годзе абвясціў Вананд царствам. Ашот III саступіў Карс разам з усёй вобласцю свайму брату. У 974 годзе імператар Візантыі Іаан I Цымісхій падышоў да меж армянскай манархіі[24]. Усе армянскія кіраўнікі Васпуракана, Сюніка, Ташыр Дзарагета згуртаваліся вакол цара цароў[24] і аб'яднаная васьмідзесяцітысячная армія[49] размясцілася ў Харку блізу армяна-візантыйскай мяжы. Візантыйскі імператар адмовіўся ад далейшых вайсковых дзеянняў і склаў з армянскім царом саюз[24].

 
Двухметровая статуя Гагіка I[12]. На руках статуі знаходзіўся макет царквы. 1001—1010 гады[Комм 6].

Неўзабаве царства патрэслі іншыя закалоты. У 977 годзе сканаў Ашот III, адразу пасля чаго паўстаў востры канфлікт паміж яго братам Мушэгам і сынам Смбатам II з-за армянскага трона. Канфлікт у канчатковым выніку скончыўся перамогай Смбата і заключэннем свету паміж абодвума бакамі. У той жа самы час у 978 годзе яго малодшы брат Гурген атрымаў Ташыр[51] і блізкія вобласці, дзе было ўтворана Ташыр-Дзарагецкае царства з захаваннем васальнай залежнасці ад Ані[51][52]. Пасля паходу Равадзіда Абу-л-Хайджа на Двін і захопу горада ў Абу Дулафа ал-Шайбані ў 987 годзе Смбат II быў змушаны плаціць яму даніну[53]. Тады ж, у перыяд часовага паслаблення Анийского царствы, сюзерэн Сюніка Смбат абвясціў сваю вобласць асобным царствам, аднак ужо праз год ізноў прызнаў вярхоўную ўладу Смбата II[54]. У цэлым Смбату II атрымоўваецца стабілізаваць становішча ў краіне[55].

У 989 годзе ўлада перайшла да Гагіка I з тытулам шахіншаха[55] — цара цароў. Эпоха яго кіравання лічыцца перыядам найвышэйшага росквіту Армянскага царства Багратыдаў[56]. Яму атрымоўваецца паспяхова праводзіць палітыку ўз'яднання армянскіх земляў і цэнтралізацыі ўлады[57]. У 1001 годзе ён здушыў паўстанне свайго пляменніка, цара Ташыр-Дзарагета Давыда I Беззямельнага[24], «з прычыны якога Давыд павінен быў жыць у пакорнасці ў дачыненні да Гагіка як сын да бацькі», — піша гісторык пачатку XI стагоддзя Сцяпанос Таранецы[58]. Апроч гэтага, былі анексаваны вобласці васальных княстваў і царстваў — Сюніка, Васпуракана, Парысаса, Хачэна[55][57][59]. Гагіку атрымоўваецца нарэшце на некаторы час вярнуць Двін[55]. Краіна была хутка адноўлена, складаліся перадумовы для яе не менш паспяховай будучыні[60]. У кастрычніку 998 года армяна-грузінская кааліцыя нанесла знішчальную паразу войскам Мамлана I з дынастыі Равадзідаў[61][62], чым быў пакладзены канец іх пасоўванню ў Арменію[63]. У 1001 годзе, пасля смерці Давыда Курапалата, Візантыя, паводле тэстаменту апошняга, ажыццявіла анексію Таа-Кларджэцкага княства. Такім чынам, пасля ліквідацыі ўладанняў Давыда Візантыя робіцца непасрэдным суседам Армянскага царства, што, натуральна, яшчэ больш наблізіла візантыйскую пагрозу. У тым жа годзе Гагік I анексаваў у Васпуракана вобласці Цахкотн і Кагавіт.

Пасля смерці Гагіка I у 1020 годзе армянская дзяржава пачала паступова хіліцца да заняпаду[60]. Валадаранне законнага спадчынніка армянскага трона Аванеса-Смбата не было прызнана яго братам Ашотам IV. У імкненні завалодаць тронам Ашот паўстаў супраць брата. Атрымаўшы дадатковыя войскі ад цара Васпуракана Сенекерыма, Ашот абсадзіў сталіцу Арменіі — Ані. Прайграўшы вайну, Аванес-Смбат быў змушаны пайсці на саступкі. У 1022 годзе, пры пасярэдніцтве цара Грузіі Георгія I[64], была падпісаная мірная дамова, паводле якой Аванес-Смбат павінен быў кіраваць у Ані і блізкіх абласцях, а Ашот — на прымежных з Персіяй і Грузіяй тэрыторыях:

  Тады святы патрыярх Ананія і князі горада прыйшлі да Ашота і прынялі такое мірнае рашэнне: каб Ашот валадарыў у правінцыях, а Аванес — у Ані з умовай, калі Аванеса спасцігне смерць раней, Ашот стане царом усёй Арменіі. На гэтыя ўмовы Ашот даў сваю згоду. Пасля чаго на загад Аванеса і Ашота Абас стаў кіраўніком царскага валодання Карса, а Геворк — краіны Агваніі, бо яны былі з царскага роду і былі падначалены двум царам — Аванесу і Ашоту. Ашот аніразу не наведаў горада Ані цягам наступных гадоў[65].  

Дзяржавы-васалы Анійскага царства правіць

У васальных адносінах (дашынк ухцэ) з Багратыдамі знаходзіліся чатыры ўтвораныя ў X стагоддзі армянскія царствы, а таксама трохі армянскіх княстваў. У лік першых уваходзілі Васпураканское, Карскае, Сюнікскае і Ташыр-Дзарагетскае царствы[28]. Васальныя дзяржавы бралі ўдзел ва ўсіх замежнапалітычных акцыях Багратыдаў[54]. Тым не менш іх стасункі з імі часта рабіліся поўныя інтрыг з-за імкнення да палітычнага самаўзвялічвання[66]. У васальнай залежнасці ад Анійскіх Багратыдаў, у вызначаны перыяд, знаходзіліся касікі — валадары вобласці Арчэш на паўночным беразе Ванскага возера ў гістарычнай вобласці Арменіі Аліявіт[67], а таксама вобласці Камбечан і Шоку на левым беразе рэкі Кура[68].

Васальнымі адносінамі з армянскімі Багратыдамі былі злучаны Багратыды Тайка.

Васпураканскае царства правіць

Асноўны артыкул: Васпураканскае царства

Вобласць прыналежала старажытнаму армянскаму роду Арцруні. Царства тут было ўтворана ў 908 годзе пры Гагіку Арцруні. Ахапляла галоўным чынам усходні басейн возера Ван, дзе яго межы даходзілі да Нахічэванскага края[1] ўздоўж ракі Аракс, а на поўдні да возера Урмія. Пры цары Сенекерыме, у пачатку XI стагоддзя на тэрыторыі Васпуракана былі размешчаны 10 гарадоў, 4 тыс. паселішчаў, 72 крэпасці, 115 манастыроў. Распачатыя нашэсці сельджукаў, а таксама наступ візантыйскіх войскаў вымусілі Сенекерима ў 1021 годзе перадаць Васпураканскае царства Візантыі.

Сюнікскае царства правіць

Асноўны артыкул: Сюнікскае царства

У 987 годзе ў перыяд часовага паслаблення Анійскага царства[20] сюзерэн Сюніка Смбат з дапамогай Равадзіда Абу-л-Хаджу і арцахскіх князёў абвясціў Сюнік асобным царствам. Усяго праз год, у 988 годзе[54], пасля смерці Абу-л-Хайджа, Смбат I Саакян прызнаў вярхоўную ўладу цара Арменіі Смбата II. Царства кіравалася прадстаўнікамі старажытнаармянскага роду Сюні. Цар Арменіі Гагік I у пачатку 990-х гадоў анексаваў у свайго васала некаторыя вобласці, у тым ліку і Ваёц-Дзор. У цэлым князі Сюні заставаліся дакладнымі саюзнікамі Багратыдаў[66].

Карскае царства правіць

Асноўны артыкул: Карскае царства
 
Гагік Карскі з сям'ёй, мініяцюра пачатку XI стагоддзя.

Утварылася ў 963 годзе праз два гады пасля перанясення сталіцы Арменіі з Карса ў Ані. Першым кіраўніком быў Мушэг — брат Ашота III Міласцівага[13]. Ахапляла Карс і вобласць Вананд. Тут анійскія Багратыды былі не толькі сюзерэнамі, але і азгапетамі — старэйшымі членамі дынастыі[69]. Тэрыторыя царства мела ролю перадавога фарпоста ў барацьбе з Візантыяй. Найбольшай магутнасці дасягнула пры цары Абасе, што запанаваў наказам шахіншаха Смбата II, аднак яго наступнік Гагік у 1064 годзе[64] змушана саступіў сваё царства Візантыі з-за распачатага ўварвання сельджукаў.

Ташыр-Дзарагецкае царства правіць

Асноўны артыкул: Ташыр-Дзарагецкае царства

Ужо з канца IX стагоддзя дадзеныя вобласці знаходзіліся ў складзе Арменіі[30] і кіраваліся намеснікамі з роду Гнтуни. Заснавальнікам царства ў 978 годзе стаў малодшы сын Ашота III Міласцівага Гурген, атрымалы пасля смерці бацькі Ташыр і ўскрайкавыя вобласці. Ён стаў заснавальнікам новай галіны роду — Кюрыкідаў. Багратыд Ані, апроч сюзерэна, тут былі таксама азгапетамі — старэйшымі членамі дынастыі[69]. Па паведамленні Маціёса Урхаецы, «…яны былі з роду армянскіх цароў і залежалі ад Шыракскага дому». Першапачаткова цэнтрам царства з'яўлялася крэпасць Самшвілдэ, а з 1065 года — крэпасць Лары. У 1001 годзе спроба непадпарадкавання Давыда I Беззямельнага Багратыдам Ані была жорстка падаўлена[52]. Тут знаходзіліся стратэгічна важныя крэпасці Каян, Махканаберд, Гаг і некаторыя іншыя.

Хачэнскае княства правіць

Асноўны артыкул: Хачэнскае княства
Істахры, X ст.[70]:
«Шлях з Берда’а ў Дабіль ідзе па землях армян, і ўсе гэтыя гарады ў царстве Санбата, сына Ашута»

Хачэн ахапляў тэрыторыю правінцыі Арцах антычнай Арменіі. Прыкладна ў той жа самы час, што і Ашот I, князь Грыгар-Амам са старажытнага армянскага роду Арраншахиков на тэрыторыі сярэднявечнага Алуанка ўзнавіў царства. Усяго праз некалькі гадоў, у сярэдзіне 890-х гадоў, пасля яго смерці, яго сыны падзялілі гэту тэрыторыю паміж сабой. З пачатку X стагоддзя яны былі васаламі Багратыдаў[71][72]. Вядомы выпадак паўстання князя Гармана Саака Севады. Апошні быў затрыманы Ашотам II і аслеплены. У канцы X стагоддзя Гагік I анексаваў гэту тэрыторыю[57].

Кіраўнікі правіць

 
Помнік Ашоту III Міласціваму ў Гюмры

Каментарыі правіць

  1. ↑ Пра гэта паведамляе, прыкладам, Канстанцін Барвянародны ў працы «Об управлении империей» (гл. 44): «[Знай], что Апелварт правил Манцикиертом и находился под властью [Асотия], архонта архонтов, отца Симватия, архонта архонтов. Но сам Асотий, архонт архонтов, дал этому Апелварту также крепость Хлиат, Арцес и Перкри, ибо упомянутый Асотий, архонт архонтов, отец Симватия, архонта архонтов, владел всеми странами востока».
  2. ↑ У Севанскім надпісы 874 года Ашот заве сябе царом (тагавор) Арменіі, а ў надпісы з Гарні 879 года яго жонка Катранідэ названа прынцэсай Арменіі. Гл. История армянского народа. — Т. III. — С. 22. (арм.)
  3. ↑ Менавіта армянскі цар Ашот I усклаў карону на галаву першага Багратыдскага цара ўсходняй Грузіі (Іверыі) Адарнасэ IV  (англ.) (бел.. Падрабязней гл. Ronald Grigor Suny. The Making of the Georgian Nation. — 2-е изд. — 1994.
  4. ↑ У 979 годзе яно было перададзена Візантыяй Давыду III Курапалату ў якасці ленных уладанняў. Гл. С. Т. Еремян. Армения на рубеже X—XI вв. // Атлас Армянской ССР. — Ер.—М., 1961. — С. 102—106.. У 979 годзе яно было перададзена Візантыяй Давыду III Курапалату ў якасці ленных уладанняў. Гл. {{кніга |аўтар = Г. Г. Литаврин. Комментарий к главам 44—53 трактата «Об управлении империей». Комм. 2 к главе 44
  5. ↑ Імператар Візантыі Іаан I Цымісхій у сваім лісце да Ашота III таксама заве яго «цар цароў Вялікай Арменіі». Гл. Х. Кучук-Иоаннесов. Письмо императора Иоанна Цимисхия к армянскому царю Ашоту III // Византийский временник. — 1903. — Т. 10.
  6. ↑ У наш час аскепкі статуі знаходзяцца ў археалагічным музеі Эрзурума. Гл. The statue of King Gagik на сайте «Virtual ANI»

Заўвагі правіць

  1. ↑ а б в г д е ё Восток в средние века // История Востока / Под ред. Р. Б. Рыбакова. — М.: Восточная литература РАН, 1997.
  2. ↑ John H. Rosser. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011. — P. 62.
  3. ↑ Г. Г. Литаврин. Комментарий к главам 44—53 трактата „Об управлении империей“. См. комм. 13 к главе 44
  4. ↑ К. Н. Юзбашян. Скилица о захвате Анийского царства в 1045 г. // Византийский Временник. — Л.—М.: 1979. — Т. 40 (65). — С. 89.
  5. ↑ а б в г д е ё The Oxford Dictionary of Byzantium / Edited by Alexander Kazhdan. — 1991. — Т. 1. — С. 210.
  6. ↑ Анійскае царства — артыкул з Брытанніка
  7. ↑ а б в г д История Византии / Отв. редактор С. Д. Сказкин. — М.: Наука, 1967. — Т. 2.
  8. ↑ Mark Whittow. The making of Byzantium, 600-1025. — University of California Press, 1996. — P. 214.
  9. ↑ Гл. комм. 78 к гл. XXV „Истории Армении“ Иоанна Драсханакертци.
  10. ↑ Материалы по истории Азербайджана из Тарих-ал-камиль (полного свода истории) Ибн-ал-Асира / пер. П. К. Жузе. — Баку: АзФан, 1940.
  11. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 16. (арм.)
  12. ↑ а б в В. В. Шлеев. Всеобщая история искусств / Под общей редакцией Б. В. Веймарна и Ю. Д. Колпинского. — М.: Искусство, 1960. — Т. 2, кн. 1.
  13. ↑ а б в г д Анійскае царства — артыкул з энцыклапедыі Брытанніка
  14. ↑ а б Arrān — артыкул з Encyclopædia Iranica. C. E. Bosworth
  15. ↑ Mark Whittow. The making of Byzantium, 600-1025. — University of California Press, 1996. — P. 214.
  16. ↑ К. Н. Юзбашян Армения «эпохи Багратидов» в международно-правовом аспекте // Историко-филологический журнал. — 1975. — № 1. — С. 35—36. (арм.)
  17. ↑ а б История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 18. (арм.)
  18. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 19. (арм.)
  19. ↑ Вардан Великий. Часть 2 // Всеобщая история Вардана Великого.. — М., 1861. — С. 109.
  20. ↑ а б в г Bagratids — артыкул з Encyclopædia Iranica. C. Toumanoff
  21. ↑ а б в г д Ашот — артыкул з БСЭ (3 выданне)
  22. ↑ Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Vol. 1. — P. 637.
  23. ↑ а б А. А. Василев. Византия и арабы. — СПб, 1902. — Т. II.
  24. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge: 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I, chapter XIV. — P. 593—637.
  25. ↑ Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол. / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Эминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 106.
  26. ↑ Хронографическая история, составленная отцом Мехитаром, вардапетом Айриванкским / пер. К. Патканова. — СПб., 1869.
  27. ↑ Фома Мецопский. История Тимур-Ланка и его преемников. Баку. 1957
  28. ↑ а б Анийское царство — артыкул з БСЭ (3 выданне)
  29. ↑ Mark Whittow. The making of Byzantium, 600-1025. — University of California Press, 1996. — P. 217.
  30. ↑ а б Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — P. 152.
  31. ↑ Анійскае царства — артыкул з Encyclopædia Iranica
  32. ↑ Акопян A. A., Мурадян П. М., Юзбашян К. Н. К изучению истории Кавказской Албании (По поводу книги Ф. Мамедовой «Политическая история и историческая география Кавказской Албании (III в. до н. э. — VIII в. н. э.)») // Ист.-филол. журн. — 1987. — № 3. — С. 169.
  33. ↑ а б Константин Багрянородный. „Об управлении империей“, гл. 44
  34. ↑ Степаненко. В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X—XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 43—51.
  35. ↑ Г. Г. Литаврин. Комментарий к главам 44—53 трактата „Об управлении империей“. См. комм. 11 к главе 44
  36. ↑ Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: I. Ал-Истахрий // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис: 1901. — В. 29.
  37. ↑ а б в The Cambridge History of Iran / Edited by R. N. Frye. — Cambridge University Press, 1975. — Vol. 4. — P. 228—229.
  38. ↑ а б Иованнес Драсханакертци. гл. XXXI // История Армении. — Ер., 1986.
  39. ↑ а б в Ronald Grigor Suny. The Making of the Georgian Nation. — 2-е изд. — Indiana University Press, 1994. — P. 31—32.
  40. ↑
  41. ↑ К. Н. Юзбашян. Армянские государства эпохи Багратидов и Византия. — М.: Наука, 1988. — С. 70.
  42. ↑ а б John H. Rosser. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011. — P. 71.
  43. ↑ Еремян С. Т. Присоединение северо-западных областей Армении к Византии в XI веке // Вестник общественных наук. — 1971. — № 3. — С. 6.
  44. ↑ Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол. / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Эминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 117.
  45. ↑ Еремян С. Т. Присоединение северо-западных областей Армении к Византии в XI веке // Вестник общественных наук. — 1971. — № 3. — С. 7.
  46. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 141. (арм.)
  47. ↑ а б История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 108. (арм.)
  48. ↑ а б Р. М. Бартикян. О царском кураторе "MANZHKEPT KAI EΣΩ IBHPIAΣ" Михаиле. В связи с восточной политикой Василия II (976— 1025 гг.). // Историко-филологический журнал. — 2000. — № 1. — С. 132—133.
  49. ↑ а б Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X—XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 45.
  50. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 116. (арм.)
  51. ↑ а б V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 41.
  52. ↑ а б Ташир-Дзорагетское царство — артыкул з БСЭ (3 выданне)
  53. ↑ The Cambridge history of Iran. — Cambridge University Press, 1975. — Т. 4. — С. 237.
  54. ↑ а б в Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X—XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 46.
  55. ↑ а б в г Степаненко В. П. Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в // Античная древность и средние века. — 1975. — В. 11. — С. 124—125.
  56. ↑ John H. Rosser. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011. — P. 199.
  57. ↑ а б в Гагик I — артыкул з БСЭ (3 выданне)
  58. ↑ Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Еминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 203.
  59. ↑ V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — P. 71.
  60. ↑ а б John Bagnell Bury. The Cambridge Medieval History. — Macmillan, 1923. — Т. 4. — P. 163.
  61. ↑ The Cambridge History of Iran. — Cambridge University Press, 1975. — Vol. 4. — P. 237.
  62. ↑ Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Vol. 1. — P. 638.
  63. ↑ К. В. Рыжов. Раввадиды // Все монархи мира. Мусульманский Восток VII-XV вв.. — М.: Вече, 2004.
  64. ↑ а б К.Н. Юзбашян Скилица о захвате Анийского царства в 1045 г. // Византийский Временник. — 1979. — Т. 40 (65). — С. 78.
  65. ↑ Смбат Спарапет. Летопись / пер. А. Г. Галстяна. — Ер., 1974.
  66. ↑ а б Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — P. 126—127.
  67. ↑ Г. Г. Литаврин. Комментарий к главам 44—53 трактата «Об управлении империей». См. комм. 5 к главе 44
  68. ↑ Анійскае царства — артыкул з Encyclopædia Iranica
  69. ↑ а б Степаненко В. П. Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в. // Античная древность и средние века. — 1975. — В. 11. — С. 125.
  70. ↑ Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: I. Ал-Истахрий // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис: 1901. — С. 33.
  71. ↑ Албания Кавказская // Православная энциклопедия. — м: 2000. — Т. 1. — С. 455—464.
  72. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. — М.: Академкнига, 2003. — С. 198.

Гл. таксама правіць

Літаратура правіць

Першакрыніцы
Даследаванні
  • Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge: 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I, chapter XIV. — P. 593—637.
  • John H. Rosser. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011.
  • Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Vol. 1. — P. 637-638.
  • Bagratids — артыкул з Encyclopædia Iranica. C. Toumanoff
  • Mark Whittow. The making of Byzantium, 600-1025. — University of California Press, 1996.
  • The Cambridge History of Iran / Edited by R. N. Frye. — Cambridge University Press, 1975. — Vol. 4.
  • Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988.
  • Hakob Manandyan. The trade and cities of Armenia in relation to ancient world trade / Translation by N. G. Garsoian. — Lisbon: [s.n.] : distributors, Livraria Bertrand, 1965.
  • К. Н. Юзбашян. Скилица о захвате Анийского царства в 1045 г. // Византийский Временник. — 1979. — Т. 40 (65). — С. 76-91.
  • Всемирная история. Энциклопедия.. — М., 1957. — Т. 3.
  • История Византии / Отв. редактор С. Д. Сказкин. — М.: Наука, 1967. — Т. 2.
  • Степаненко. В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X—XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15.

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Анійскае_царства&oldid=4721642"