Гісторыя Чылі
Гісторыя Чылі пачалася з часоў засялення рэгіёну каля 13,000 гадоў таму. У XVI стагоддзі пачалося заваяванне і падпарадкаванне тэрыторый сучаснага Чылі іспанскімі канкістадорамі, у XIX стагоддзі чылійскі народ атрымаў незалежнасць ад каланіяльнай улады. Вельмі значны ўплыў на далейшае развіццё Чылі да пачатку Другой сусветнай вайны аказала здабыча салетры, а некалькі пазней — медзі. Багацце прыроднымі рэсурсамі ў значнай ступені паспрыяла эканамічнаму пад’ёму ў Чылі, але выклікала таксама і залежнасць ад суседніх краін і прывяло нават да войнаў з імі. Пасля амаль што дзесяцігадовага кіраўніцтва на змену хрысціянска-дэмакратычнаму ўраду ў 1970 годзе да ўлады прыйшоў сацыялістычны прэзідэнт Сальвадор Альендэ. Путч Аўгуста Піначэта 11 верасня 1973 года ўсталяваў 17-гадовую дыктатуру ў краіне і выклікаў шэраг радыкальных эканамічных рэформ. З 1988 года ў Чылі вызначылася перакананая тэндэнцыя да дэмакратычнага развіцця краіны.
Гісторыя Чылі да 1520 года правіць
Найстаражытнейшым сведчаннем прысутнасці людзей на тэрыторыі Чылі з’яўляецца археалагічны помнік Монтэ-Вердэ на месцы познепалеалітычнага паселішча, якое існавала ўжо прыблізна 14,8 тысячагоддзяў таму і з’яўляецца старэйшым за культуру Льяна. Яго вывучэнне дазволіла пацвердзіць мадэль ранняй міграцыі продкаў індзейцаў з Берынгіі ў Паўночную і Паўднёвую Амерыку ўздоўж ціхаакіянскага ўзбярэжжа. Не пазней за 7 тысячагоддзе да н. э. старажытныя перасяленцы дасягнулі Вогненнай Зямлі.
Заканчэнне ледавіковай эпохі прывяло да падвышэння ўзроўню акіяна, скарачэння берагавой лініі, узнікнення пустыні Атакама і вымірання многіх відаў жывёл. Аднак людзі здолелі прыстасавацца да змен. Так, прадстаўнікі ціхаакіянскай культуры чынчора былі паспяховымі марскімі паляўнічымі і рыбаловамі, раней за старажытных егіпцян навучыліся муміфікаваць нябожчыкаў. Іншыя адступілі ва ўнутраныя раёны, дзе займаліся вандроўным паляваннем і збіральніцтвам. У 2 тысячагоддзі да н. э. дзякуючы ўплыву жыхароў Альтыплана народы поўначы асвоілі ручное земляробства. Такім чынам склаліся 3 асноўныя экалагічна-гаспадарчыя комплексы дакалумбавых культур:
- Аселыя земляробы: аймара, дыягіта, аканкагуа, атакаменьё
З прыходам да ўлады 10-га інкі Тупака Юпанкі ў 1471 годзе пачынаецца пранікненне інкаў у глыбіню Чылі. Падчас яго кіравання да 1493 года інкі захапілі тэрыторыі да ракі Мауле (Río Maule) паўднёвей Курыко (Curicó). Там яны сутыкнуліся з масіўным супрацьстаяннем мапучэ, таму далейшае іх пранікненне на поўдзень стала немагчымым. Амаль што ўсё карэннае насельніцтва паўночнага Чылі знаходзілася пад уладай інкаў. Інкі пабудавалі крэпасць Пукара-дэ-Кітор (Pukará de Quitor) непадалёку ад Сан-Педра-дэ-Атакама (San Pedro de Atacama), якая ўзнікла на аснове ранейшага ўзмацнення атакаменьё. Менавіта тут пазней адбыліся баі з іспанскімі канкістадорамі.
Народ рапануі, што насяляе аднайменны ціхаакіянскі востраў, развіваўся да канца XIX ст. асобна ад астатніх карэнных народаў Чылі. Ён мае не індзейскае, а палінезійскае паходжанне. Рапануі насялілі востраў паміж VII ст. і XIII ст. У 1250—1500 гг. яны стварылі развітую культуру, знакамітую статуямі мааі. Заняпад культуры адбыўся ў выніку вынішчэння лесу і наступнай экалагічнай катастрофы.
Іспанскае засяленне правіць
Канкістадоры правіць
Першым еўрапейцам, ступіўшым на чылійскую зямлю, быў Фердынанд Магелан, караблі якога дасягнулі ў 1520 годзе паласы сушы непадалёку ад сённяшняга Пунта Арэнас (Punta Arenas). Імем мараплаўца назвалі Магеланаў праліў. Месца, дзе высадзіўся Магелан, мела назву «Tchili» на мове індзейцаў і значыла снег. Адсюль і ўзнікла сённяшняя назва краіны. Некаторыя даследчыкі лічаць таксама, што назва краіны ўзнікла ад слова «chili» (там, дзе канчаецца свет), якое было распаўсюджана ў плямён кечуа.
У 1533 годзе ўзначальваемыя Францыскам Пісара іспанскія канкістадоры без асаблівых цяжкасцей захапілі царства інкаў, але войска Пісара не змагло пераадолець пустыню Атакама і Анды і парабаваць тэрыторыі ізаляванага Чылі. Першымі еўрапейцамі, якія змаглі дасягнуць Чылі па сушы, былі Дыега дэ Альмагра і яго каманда, якія пачалі сваё падарожжа з Куска (Cuzco) ў Перу ў 1535 годзе. Дыега дэ Альмагра рушыў у паход у пошуках золата, але так і не змог яго знайсці. Свайго спадарожніка Гомеса дэ Альварада ён адправіў у паўднёвым напрамку. Да ракі Мауле (Río Maule) яны змаглі дабрацца, не сутыкнуўшыся з супраціўленнем карэннага насельніцтва. Але каля ракі Ітата (Río Itata) іх чакалі цяжкія баі з індзейцамі мапучэ, і атраду Гомеса дэ Альварада не засталося нічога іншага, як адступіць.
У 1540 годзе Педра дэ Вальдывія (Pedro de Valdivia), афіцэр з падчынення Пісара, вырушае з невялікім атрадам салдат і шукальнікамі прыгод колькасцю каля сотні чалавек з Перу ў Чылі. Нягледзячы на тое, што яму прыйшлося сутыкнуцца з жорсткім супраціўленнем карэннага насельніцтва мапучэ, ён усё ж такі змог заснаваць там першыя еўрапейскія паселішчы. Як вынік захопу зямель, узніклі гарады Сант’яга, Ля Сэрэна і Вальпараіса, якія спачатку служылі іспанцам у якасці невялікіх умацаваных паселішч. Індзейцы мапучэ хутка пачалі абараняцца і ўжо ў верасні 1541 года напалі на Сант’яга. Войску іспанцаў супрацьстаяла ажно 20.000 воінаў мапучэ. Іспанскіх канкістадораў выратаваў толькі цуд — нечаканае вынаходніцтва каханай Педра дэ Вальдывіі, Інес дэ Суарэс: да смерці перапалоханыя мапучэ панічна кінуліся разбягацца па лясам.
Вайна мапучэ правіць
Іспанцы працягвалі пашыраць свае ўладанні на поўдні краіны: у 1550 годзе быў заснаваны горад Кансепсьён (Concepción), а ў 1552 — Вальдывія (Valdivia). Індзейцы мапучэ на чале з Лаўтарам (Lautaro) аказвалі вельмі жорсткае супраціўленне іспанцам. Восенню 1553 года індзейцы напалі на іспанскія гарнізоны непадалёку ад форта Тукапель і забілі Педра дэ Вальдывія. Лічыцца, што ён быў захоплены ў палон індзейцамі, якія прымусілі яго піць вадкае золата. Мапучэ знішчылі большую частку заснаваных і пабудаваных іспанцамі гарадоў.
Новы губернатар Чылі Гарсія Гуртада дэ Мендоса (García Hurtado de Mendoza) з яшчэ большай жорсткасцю прыціскаў мапучэ. Па яго загаду Франсіска дэ Вільягра (Francisco de Villagra) вырушыў у ваенны паход супраць туземцаў. 26 лютага 1554 года яго войска было нагалаву разбіта індзейцамі мапучэ ў бітве пры Марыгуэнью (Marigueñu). Пасля сваёй перамогі мапучэ зноў пачалі знішчаць іспанскія паселішчы. Пасля таго як паў Кансепсьён у 1555 годзе, мапучэ рушылі на Санцьяга дэ Чылі. Але, знішчыўшы крэпасць Петэроа (Peteroa), мапучэ нечакана спынілі наступальныя дзеянні, разлічваючы на тое, што іспанцы рыхтуюць моцную атаку. Педра дэ Вільягран, які ўзначальваў форт Імперыял (Imperial), здолеў 1 красавіка 1557 года забіць стаяўшага на чале індзейцаў мапучэ Лаўтару (Lautaro) пры нечаканым для туземцаў начным наступленні.
Іспанскаму пісьменніку Алонса дэ Эрсілья-і-Суньіга (Alonso de Ercilla y Zúñiga) быў дадзен загад стварыць апісанне чылійскіх ваенных паходаў губернатара Гарсіі Гуртада дэ Мендоса (García Hurtado de Mendoza) 1557—1559 гадоў. Але тое, што было зроблена пісьменнікам, значна адрознівалася ад таго, што чакаў ад яго губернатар. Раман Альфонса дэ Эрсілья-і-Суньіга «Ля Араўкана» паведамляў пра зверствы і жорсткасць падкіх на золата і ўладу канкістадораў і падкрэсліваў у першую чаргу мужнасць і гераізм араўканцаў, якія абаранялі сябе ад захопнікаў. Асноўным персанажам рамана быў індзейскі главар мапучэ Каўпалікан (Caupolicán), зверскі забіты іспанцамі пад час паходу 1558 года.
16 снежня 1575 года горад Вальдывія быў знішчаны землетрасеннем, моц якога набліжалася да мацнейшага з дагэтуль вядомых чалавецтву землетрасенняў 22 мая 1960 года. У выніку землетрасення з гор зышлі шматлікія земляныя селі і перакрылі вытоку возера Рыньіўэ (Riñihue). Праз некалькі месяцаў створаныя селямі дамбы прарваліся пад напружаннем вады, і возера затапіла горад. Адміністратар горада і храніст Чылі Педра Марынья дэ Лабера (Pedro Mariño de Lobera) аказаў вялікую дапамогу і падтрымку ахвярам, а таксама зрабіў значны ўнёсак у адраджэнне і адбудову знішчанай Вальдывіі.
У 1597 годзе Пелантара (Pelantaro) быў абраны новым военачальнікам (Toqui) мапучэ. Пелантара развязаў масіўныя наступленні на гарады Вальдывія і Асорна, а таксама і на шматлікія іншыя гарады ў асяроддзі Араўканіі і ў самім рэгіёне. У 1599 пала захопленая мапучэ Вальдывія, пасля чаго іспанцы страцілі кантроль над горадам на некалькі дзесяцігоддзяў. Губернатар Альфонса дэ Рыбера (Alfonso de Ribera) быў вымушаны адступіць з падначаленай яму арміяй іспанцаў за раку Бія Бія (Río Bío Bío). У 1641 годзе іспанцы падпісалі ў Куілліне мірнае пагадненне з мапучэ, згодна з якім мяжа пралягла па рацэ Бія Бія. Але мірнае пагадненне пры Куілліне пратрымалася ўсяго некалькі год. Іспанцы час ад часу спрабавалі адваяваць згубленыя некалі тэрыторыі, але беспаспяхова. У 1770 годзе пеуэнчэ і мапучэ нагалаву разбілі армію іспанцаў. Толькі праз некалькі стагоддзяў у 1881 годзе чылійскія і аргенцінскія войскі змаглі зноў адваяваць захопленыя пеуэнчэ і мапучэ тэрыторыі. Гэты канфлікт, які працягваўся 300 год, атрымаў назву вайны Араўка. Канфлікт існуе і па сённяшні дзень: у 2000 годзе ў пратэст супраць перадзелу чылійскіх зямель група мапучэ захапіла бюро Еўрапейскага Саюза ў Санцьяга дэ Чылі.
Эканамічнае і грамадскае развіццё правіць
Паколькі залежы такіх каштоўных металаў, як золата і серабро, у Чылі былі невялікія і амаль што цалкам выкарыстаны, тэмпы развіцця краіны былі адносна невысокія. Сельская гаспадарка была асноўнай галіной эканомікі. Пладародныя даліны цэнтральнага Чылі забяспечвалі жыхароў паўночнай часткі неабходнымі прадуктамі харчавання. У Чылі прыжылася сістэма гасьенд ці, як яна называлася пазней, эканам'енда, пры якой аўтахтоннае насельніцтва пад сістэмай патранажу і рэпрэсій фактычна ператваралася ў рабоў. Час ад часу гандаль рабамі афіцыйна забараняўся еўрапейскімі кіраўнікамі, але потым уводзіўся зноў, што на самой справе ніяк не ўплывала на прыгнёт. Па аднаму з загадаў, іспанцам забаранялася жыць сумесна з індзейцамі. Вынікам такой сегрэгацыі стала паасобнае існаванне іспанскіх і індзейскіх пасяленняў. Тых, хто не падпарадкоўваўся, чакала выдварэнне з краіны і канфіскацыя ўласнай маёмасці. Расавае абасабленне распаўсюджвалася на метысаў і афрыканскіх рабоў, ім таксама забаранялася жыць сумесна з туземцамі.
У 1578 годзе Фрэнсіс Дрэйк па загаду англійскай кароны разрабаваў порт Вальпараіса і беспаспяхова спрабаваў захапіць горад Ля Серэна. У наступныя дзесяцігоддзі на Чылі неаднаразова нападалі англійскія піраты. Акрамя нашэсцяў індзейскіх плямён, на развіццё краіны негатыўна ўплывалі шматлікія землетрасенні, цунамі і вывяржэнні вулканаў. Многія гарады былі цалкам знішчаны, як, напрыклад, Вальдывія ў 1575 годзе і Кансепсьён у 1570 і 1751 годзе. 13 мая 1647 года мацнейшае землетрасенне знішчыла Санц’яга дэ Чылі, пры гэтым загінула 12.000 чалавек, у 1730 і 1783 гадах стыхія зноў знішчала горад. Паміж 1598 і 1783 гадамі каланізаваны іспанцамі Чылі неаднаразова рабавалі англійскія піраты і галандскія гандляры.
Шатландскі мараплаўца Аляксандр Селкірк (Alexander Selkirk) выжыў у 1704 годзе караблекрушэнне і трапіў на адзін з астравоў архіпелага Хуана Фернандэса, дзе ён адзін правёў чатыры гады. Яго гісторыя стала прататыпам рамана «Рабінзон Круза», напісанага Даніэлем Дэфо ў 1719 годзе.
Адміністрацыйнае падпарадкаванне ў перыяд каланізацыі правіць
У перыяд іспанскай каланізацыі Чылі ўваходзіла ў склад іспанскага Віцэ-каралеўства Перу, заснаванага ў 1542 годзе. У 1609 годзе была ўведзена чылійская Рэальная Аўдыенцыя (Real Audiencia de Chile), якая надавала Чылі дастаткова шырокія паўнамоцтвы на ўтварэнне аўтаномнага права, напрыклад, у справах, што закраналі права на водныя тэрыторыі. У 1778 іспанцы змянілі статус чылійскіх правінцый: Чылі быў нададзены статус самастойнага генеральнага капітанату ў складзе іспанскага каралеўства. З 1749 года ў Чылі пачалі чаканіць залатыя і срэбныя манеты.
гл. таксама: Спіс губернатараў Чылі
Незалежнасць правіць
Моц каланіяльнай Іспаніі значна зменшылася ў часы Напалеона Банапарта, асабліва калі Напалеон узвёў на іспанскі трон свайго брата Жазефа. 18 верасня (нацыянальнае свята краіны) у Чылі была створана адданая каралю хунта ўраду (Junta de Gobierno), якая брала на сябе функцыю сіл супраціўлення і мела сваю асобную армію. Паміж каралеўскімі раялістамі і ліберальнымі патрыётамі на чале з Хасэ Мігелем Карэра (José Miguel Carrera) адразу ж успыхнула грамадзянская вайна. У 1812 годзе групай чылійцаў пры дыктатарскім кіраўніцтве брата Карэра была распрацавана канстытуцыя, якая прадугледжвала незалежнасць краіны пры яе фармальным кіраўніцтве іспанскім каралём. У 1813 годзе ўлада ў краіне перайшла да галоўнакамандуючага арміі патрыётаў Бернарда Ахігінса Карэра (Bernardo O’Higgins Carrera).
Іспанскае войска на чале з генералам Марыяна Асорыя (Mariano Osorio) ў Перу рушыла ў адказ на Вальдывію з мэтай знішчэння патрыётаў. У барацьбе за незалежнасць у Чылі, таксама як і ў астатніх паўднёваамерыканскіх краінах, удзельнічалі пераважна крэолы. 1 кастрычніка 1814 года Чылійская армія вызвалення, на чале якой стаялі Хасэ Мігель Каррэра і Бернарда Ахігінс, была разбіта войскам іспанцаў, кіраўнікі чылійскай арміі збеглі ў Аргенціну. Перыяд з 1814 па 1817 гады называюць перыядам рэканкістадораў. З дапамогай аргенцінца Хасэ дэ сан Марціна (José de San Martín) была сабрана новая армія супраць іспанцаў. Новая чылійская армія перайшла Анды і 12 лютага 1817 разбіла значна большую па колькасці армію іспанцаў у бітве пры Чакабука (Chacabuco).
12 лютага 1818 года была абвешчана незалежнасць Чылі, а некалькі пазней, 5 красавіка 1818 года патрыёты здабылі яшчэ адну значную перамогу ў бітве пры Майпу (Maipú). У 1820 годзе чылійская флатылія на чале з Томасам Кахранам (Thomas Cochrane) захапіла Вальдывію. Канчатковая перамога была здабыта толькі ў 1826 годзе, калі былі пераможаны апошнія беглыя іспанцы, якія знайшлі сабе прытулак на востраве Чылоэ (Chiloé). Але канфлікт працягваецца бесперапынна далей у форме грамадзянскай вайны (Guerra a muerte): патрыёты і манархісты працягвалі змагацца паміж сабою да выбрання прэзідэнтам краіны Парталеса (Portales) у 1833 годзе.
Ахігінс быў абраны першым прэзідэнтам Чылі, на самой справе Дырэктар Супрэма (Director Supremo) ажыццяўляе дыктатарскае кіраўніцтва краінай. Ахігінс спрабуе правесці цэлы шэраг сацыяльных рэформ, але, не атрымаўшы падтрымкі зямельных магнатаў, быў вымушаны пакінуць прэзідэнцкі пост у 1823 годзе. Ахігінс памёр у Перу ў эміграцыі. Барацьбу за ўладу працягнулі ў далейшым лібералы і кансерватары, перамогу ў ёй атрымалі супраціўнікі рэформ — кансерватыўныя зямельныя магнаты. У 1833 годзе была прынятая прэзідэнцкая канстытуцыя, якая вызначалася сваім моцным аўтарытарным характарам і была нібыта падтасавана пад палітычныя мэты і амбіцыі лідара кансерватараў Дыега Парталеса Палацуэласа (Diego Portales Palazuelos).
Аўтарытарная і Парламенцкая рэспублікі правіць
Аўтарытарная рэспубліка правіць
З выбраннем Парталеса віцэ-прэзідэнтам у Чылі пачалася эра аўтарытарнай рэспублікі, якая працягнулася да грамадзянскай вайны 1891 года. Канстытуцыя 1833 года засталася да 1925 года нязменнай. Перыяд 1890—1925 гадоў атрымаў у гісторыі назву «парламенцкай рэспублікі». У 1837 Парталес быў забіты, і ў 1851 на змену яму быў абраны новы прэзідэнт краіны Мануэль Монтт Торрэс (Manuel Montt Torres), які кіраваў Чылі да 1861 года. У тым жа годзе ў Чылі была створана радыкальная партыя Партыда Радыкаль (Partido Radical).
Гэты перыяд вызначыўся росквітам культурнага жыцця ў Чылі: была ўведзена школьная сістэма, у 1848 годзе быў заснаваны Чылійскі ўніверсітэт (Universidad de Chile), у 1888 — Каталіцкі ўніверсітэт Пантыфіцыя (Pontificia Universidad Católica). Венецыянец Андрэс Белья (Andrés Bello) распрацаваў першы звод грамадзянскіх законаў — чылійскі грамадзянскі кодэкс (Código Civil de Chile), які ўступіў у сілу 1 студзеня 1857 года. У 1853 годзе чылійскай поштай сталі ўжывацца першыя паштовыя маркі.
Ва ўмовах эканамічнага пад’ёму пазіцыі і ўплыў лібералаў у палітычным жыцці краіны значна пашырыліся. У 1836 годзе адбылося з’яднанне Балівіі і Перу, што было ўспрынята Чылі і Аргенцінай як сур’ёзная знешняя пагроза. У выніку хуткай чылійска-аргенцінскай рэакцыі на ўзнікшую пагрозу ўспыхнула канфедэратыўная перуанска-балівійская вайна, якая працягнулася да 1839 года.
У 1859 годзе ў Капіапа (Copiapó) і Чаньярчыльё (Chañarcillo) пачалася канстытуцыйная рэвалюцыя (Revolución Constituyente). Уладальнікам шахт Эмітэрыо Гойенечэа (Emiterio Goyenechea) была ўведзена асобная сярэбраная валюта. У адказ на гэта кіраўніцтвам Мануэля Монтт Торрэса ў рэгіён была накіравана армія дзеля падаўлення рэвалюцыі. 29 красавіка 1859 года армейскі корпус пад кіраўніцтвам лейтэнанта Сальвадора Уррутыя (Salvador Urrutia) разбіў рэвалюцыйную армію на чале з генералам Педра Леон (Pedro León) непадалёку ад Ля Серэны.
Грамадзянская вайна і Парламенцкая рэспубліка правіць
Парламенцкая рэспубліка існавала ў Чылі пасля сканчэння грамадзянскай вайны 1891 года да канстытуцыйнай рэформы 1925 года. Пасля кароткай, але кровапралітнай грамадзянскай вайны была прынятая новая канстытуцыя Чылі, якая праіснавала да 1925 года.
У 1891 годзе адбыўся бунт чылійскіх маракоў супраць прэзідэнта Хасэ Мануэля Бальмачэда (José Manuel Balmaceda), неўзабаве ўся краіна была ахоплена грамадзянскай вайной. На працягу канфлікту загінула 6.000 чалавек. Армія Бальмачэды была двойчы разбіта ў вялікіх бітвах. 18 верасня 1891 Бальмачэда скончыў жыццё самагубствам.
16 жніўня 1906 моцнае землетрасенне і ўслед за ім цунамі амаль што цалкам знішчылі горад Вальпараіса, у выніку чаго загінулі 20.000 чалавек.
Салетравая вайна правіць
Салетравая вайна (Guerra del Pacifico), якую Чылі вяла паміж 1879 і 1883 годам супраць Балівіі і Перу, была вайной за ўплыў на землях Антафагаста (Antofagasta), што сёння адміністрацыйна адносяцца да чылійскай правінцыі Атакама. Справа была ў тым, што галоўным багаццем рэгіёну былі незвычайна вялікія залежы нітратаў.
Чылійскія прадпрыемствы пачалі здабычу нітратаў, што ў 1873 годзе дало падставу Перу і Балівіі да ўтварэння патаемнага альянсу з мэтай авалодання чылійскімі прадпрыемствамі. Па пагадненню 1874 года Чылі гарантавала Балівіі кантроль над спрэчнымі тэрыторыямі, але пры ўмове, што чылійскія кампаніі на 25 год вызваляюцца ад падаткаў.
Нягледзячы на пагадненні, у 1878 годзе прэзідэнт Балівіі Хіларыён Даза (Hilarión Daza) запатрабаваў падаткі ад прадпрыемстваў, датуючы іх яшчэ 1874 годам. Гэта было правакацыяй на інтэрвенцыю, якая ў сваю чаргу знішчала сілу дзеяння пагадненняў па рубяжах. Салетравая вайна скончылася для Чылі значнымі тэрытарыяльнымі пашырэннямі на поўдні. Паміж Чылі і Перу было падпісана Анконскае пагадненне, па якому гарады Арыка (Arica) і Такна (Tacna) заставаліся часова пад чылійскім кантролем. Толькі ў 1929 годзе Такна быў аддадзены Перу, Арыка так і застаўся ў Чылі. Балівія страціла выхад у Пацыфіку і таксама шматлікія тэрыторыі пустыні Атакама, што было прызнана Балівіяй у пагадненні 1904 года. Але Балівія і па сённяшні дзень патрабуе ад Чылі свабодны выхад да Ціхага акіяна.
Паміж Першай і Другой сусветнымі войнамі правіць
У Першай сусветнай вайне Чылі займала нейтральную пазіцыю, але ўнутрыпалітычнае становішча краіны ўсё роўна заставалася нестабільным. Прэзідэнт Артура Алессандры Пальма (Arturo Alessandri Palma), які ўвёў у Чылі сістэму сацыяльнага страхавання, быў пазбаўлены свайго статусу ў выніку ваеннага путчу ў 1924 годзе. Але годам пазней ваенная хунта зноў запрасіла яго на прэзідэнцкі пост. Была распрацавана новая і адпаведная ўмовам часу канстытуцыя, якая праіснавала ў Чылі да 1980 года. У тым жа годзе ваенны міністр Карлас Ібаньес дэль Кампа (Carlos Ibáñez del Campo) захапіў уладу ў краіне і правіў Чылі на працягу сямі год дыктатарскімі сродкамі. У 1932 годзе зноў усталяваўся канстытуцыйны парадак, а кіраўніцтва краіны ў наступныя 20 год перайшло да радыкальных сіл. Радыкалісты паспрыялі больш моцнаму ўплыву дзяржаўнай улады на эканамічнае жыццё краіны.
У 1934 годзе пачалося значнае па сваім памерам сялянскае паўстанне ў Ранкуіле (Ranquil). Мапучэ спрабавалі адваяваць некаторыя тэрыторыі, якія раней належалі ім. Толькі з дапамогай рэгулярнай чылійскай арміі паўстанне было падаўлена.
У пачатку 1930-х гадоў пачынае распаўсюджвацца фашысцкі рух. У процівагу руху ў 1936 годзе быў заснаваны антыфашысцкі народны фронт (Frente Popular), да якога далучылася таксама і радыкальная партыя прэзідэнта Педра Агіррэ Чэрда (Pedro Aguirre Cerda). У наступным годзе была створана фашысцкае ўз’яднанне Фалангэ Нацыяналь (Falange Nacional). У 1938 годзе да антыфашысцкага народнага фронту далучылася партыя сацыялістаў. Палітычнае супрацьстаянне набірала моц і станавілася ўсё больш жорсткім: пад час планавання замаху на Манеду паліцыяй было забіта шмат актывістаў нацыянал-сацыялістычнай моладзі ў будынку сацыяльнага страхавання (Masacre del Seguro Obrero). У 1938 годзе нацыянал-сацыялістычны рух спрабуе захапіць уладу ў Чылі шляхам путча, што прыводзіць да наступнай разні з вялікай колькасцю ахвяр. У 1941 годзе Фрэнтэ (антыфашысцкі нацыянальны фронт) скончыў сваё існаванне пасля нязгоды сацыялістаў з пактам Сталіна і Гітлера, а таксама і з амаль што адначасовай смерцю Агіррэса.
У 1939 годзе ў ноч з 24 на 25 студзеня пры землетрасенні ў Чыльян (Chillán) загінула 25.000 з 41.000 жыхароў горада. Сёння горад Чыльян складаюць фактычна толькі сучасныя пабудовы, таму што амаль усе гістарычная будынкі былі знішчаны землетрасеннем.
У Другой сусветнай вайне Чылі доўгі час — часткова з-за вялікай колькасці чылійцаў нямецкага паходжання — заставалася нейтральным, але ў 1944 годзе прэзідэнтам Хуанам Антоніа Рыасам Маралесам (Juan Antonio Ríos Morales) (прадстаўнік радыкальнай партыі) было прынята рашэнне аб уступленні ў вайну ў якасці саюзніка Злучаных Штатаў Амерыкі. Але ўдзел Чылі ў Другой сусветнай вайне не меў глыбокага ўплыву на ход вайны. У 1945 годзе Чылі была адной з краін-заснавальніц Арганізацыі Аб’яднаных Нацый.
Прэзідэнцтва Альендэ правіць
Сальвадор Альендэ нарадзіўся ў 1908 годзе ў Вальпараіса.
На выбарах 4 верасня 1970 года Альендэ атрымаў 36,6 % галасоў выбаршчыкаў. За кансерватыўнага кандыдата Хорхе Алессандры (Jorge Alessandri) прагаласавала 35,3 % насельніцтва, кандыдат ад хрысціянска-дэмакратычнага альянсу Радаміра Томіч (Radomiro Tomic) набраў 28,1 % галасоў. Абсалютны перавес Альендэ складаў толькі 36.000 галасоў выбаршчыкаў. Парламент і хрысціянска-дэмакратычныя сілы, якім Альендэ паабяцаў захаванне канстытуцыйнага парадку, абвясцілі яго прэзідэнтам Чылі. Палітычная партыя Альендэ Unidad Popular (УП) ніколі не мела большасці ў кангрэсе, і такім чынам Альендэ стаў першым марксісцкім кіраўніком краіны, які атрымаў дэмакратычную легітымізаванасць.
Эра Піначэта правіць
Эпоху дыктатуры Піначэта можна ўмоўна падзяліць на 5 перыядаў. Пасля выкліканай путчам (1973—1976) кансалідацыі ва ўмовах дзяржаўнага тэрору ў Чылі адбыўся эканамічны пад’ём і дасягнута найвышэйшая ступень улады (1977—1981), на змену якім неўзабаве прыйшоў цяжкі эканамічны спад краіны з хваляй масавых пратэстаў (1982—1983). Але рэжым пачаў рабіць першыя крокі ў напрамку лібералізацыі дзяржавы (1984—1987), пасля чаго ўсталяваўся рэжым кантраляванай дэмакратызацыі (1988—1990).
Усе дзяржаўныя інстанцыі Чылі ў лічаныя часы былі захоплены ваеннымі. Канстытуцыя была абвешчана несапраўднай, кангрэс распушчаны, на ўсё была накладзена жорсткая цэнзура, а палітычныя партыі былі забаронены. Перамены не краналі толькі юрыдычную ўладу. У краіне шлі жорсткія расправы з кожным патэнцыяльным ворагам: прадстаўнікамі левых сіл, людзьмі мастацтва, інтэлектуаламі. Наступіў час масіўнага парушэння правоў чалавека. У краіне адбываліся сімвалічныя спаленні кніг, пры гэтым палілі, напрыклад, і кнігі пра кубізм (памылкова лічачы іх творамі пра Кубу). Праз два тыдні пасля пачатку дзяржаўнага перавароту ваенную хунта афіцыйна прызналі Злучаныя Штаты Амерыкі.
Канфлікты з Аргенцінай правіць
Бігл-канфлікт: У снежні 1978 года пачаліся ваенныя пагрозы паміж Аргенцінай і Чылі. Аб’ектам спрэчкі сталі астравы Леннакс (Lennox), Піктан (Picton) і Нуэба (Nueva) на канале Бігл, у першую чаргу таму, што ў гэтым рэгіёне меркаваліся значныя залежы нафты. Спрэчка паміж краінамі была вырашана мірным шляхам з дапамогай Ватыкана, у выніку чаго 2 мая 1985 года было падпісана пагадненне па межах, згодна з якім ўсе тры востравы ўвайшлі ў склад тэрыторыі Чылі.
Фалькландская вайна: У перыяд Фалькландскай вайны 1982 года Чылі ажыццяўляла пасіўную падтрымку Вялікабрытаніі супраць Аргенціны, падставай таму былі пагрозы ўжывання ваеннай сілы ў адносінах да Чылі ў 1978 годзе з боку Аргенціны. Чылійскія ўлады далі дазвол на пасадку дэфектнаму брытанскаму самалёту і забяспечылі яго рамонт. Чылі таксама дапамагала Вялікабрытаніі інфармацыяй, здабытай з дапамогай радарных усталяванняў і шпіянажу. Патаемная кааперацыя краін была пацверджана некалькі пазней былым чылійскім камандуючым паветранымі сіламі Фернанда Матэем.
Дэмаркацыя мяжы: Пачынаючы з 1980-х гадоў, паміж дзвюма краінамі пачынае развівацца канфлікт па дэмаркацыі мяжы ў Патагоніі каля масіва Фітц Рой. У 1985 годзе аргенцінскі ўрад загадаў заснаваць вёску Эль Чальтэн, каб узмацніць свае тырытарыяльныя прэтэнзіі. Пагадненне па дзяржаўнай мяжы паміж краінамі было дасягнута толькі праз дзесяць год у выніку дзейнасці сумеснай камісіі 16 снежня 1998 года. Але і па сённяшні дзень застаецца невялікая спрэчная тэрыторыя ў асяроддзі Кампас дэ Хіэла Сур (паўднёвыя ледовыя палі), дзе знаходзіцца адзін з самых вялікіх водных рэзервуараў Паўднёвай Амерыкі.
Пераход да дэмакратыі правіць
З надыходам эканамічнага ўздыму ў Чылі ў 80-х гадах зноў усталявалася адносна спакойная палітычная сітуацыя. Пачынаючы з 1987 года палітычныя партыі атрымалі магчымасць працягваць сваю дзейнасць.
Дэмакратычная Чылі правіць
Прэзідэнцтва Айлвінса (1990—1994) правіць
Патрысія Айлвін (Patricio Aylwin) нарадзіўся ў 1918 годзе ў Вінья дэль Мар (Viña del Mar). Яшчэ ў 1960-я гады ён быў старшынёй сацыял-ліберальных хрысціянскіх дэмакратаў і працаваў у сенаце, які ён узначальваў у гады праўлення прэзідэнта Альендэ. Спачатку Айлвін падтрымліваў уладу Піначэта 1973 года, але з-за шматлікіх парушэнняў правоў чалавека прымкнуў да апазіцыі і ў 1980 годзе прапанаваў канстытуцыйную рэформу. Дзякуючы менавіта яму забароненая тады ў краіне партыя хрысціянскіх дэмакратаў (Partido Democrático Cristiano) стала мацнейшай апазіцыйнай партыяй Чылі. У 1990 годзе яго падтрымаў блок сярэдне-левых Канчэртацыён (Concertación), і Айлвін перамог на выбарах з вялікай перавагай галасоў супраць кандыдатаў Эрнана Бюхі (Hernán Büchi) і Франчэска Хавьера Эррацурыса (Francisco Javier Errázuriz).
Прэзідэнцтва Фрэя (1994—2000) правіць
Пасля скарачэння легітымнага перыяду перамогу на прэзідэнцкіх выбарах атрымала партыя Канчэртацыён (Concertación) і яе кандыдат хрысціянскі дэмакрат Эдуарда Фрэй Руіз-Тагле (Eduardo Frei Ruiz-Tagle). Фрэй нарадзіўся ў 1942 годзе ў Санцьяга і меў адукацыю інжынера. Яго бацька Эдуарда Фрэй Манталва (Eduardo Frei Montalva) займаў пост прэзідэнта Чылі з 1964 па 1970 гады. На прэзідэнцкіх выбарах 11 снежня 1993 года Фрэй атрымаў 57,9 % галасоў выбаршчыкаў. За другога кандыдата, кансерватара Артура Алессандры (Arturo Alessandri), бацька якога таксама раней займаў пост прэзідэнта Чылі, было аддадзена 24,3 % галасоў. 11 сакавіка 1994 года адбылася прэзідэнцкая прысяга Эдуарда Фрэя.
Прэзідэнцкія выбары 2006 года правіць
На прэзідэнцкіх выбарах у снежні 2005 года ніводзін з кандыдатаў не змог дасягнуць неабходнай абсалютнай большасці галасоў.
Пры паўторных выбарах 15 студзеня 2006 года Мішэль Бачэлет, кандыдатка ад кааліцыі дэмакратычных партый (Concertación de Partidos por la Democracia), атрымала перамогу над кандыдатам Себасцянам Піньера, атрымаўшы 53,5 % галасоў выбаршчыкаў. Такім чынам, яна стала першай жанчынай-прэзідэнтам у гісторыі Чылі.
Спасылкі правіць
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гісторыя Чылі- Спробы пабудовы сацыялістычнай эканомікі ў Чылі прэзідэнтам Сальвадорам Альендэ (1970—1973) Архівавана 18 мая 2006.
- Чылі: Альендэ, Піначэт, Хара і іншыя
