Джавахарлал Нэру

Джавахарлал Нэру (хіндзі: जवाहरलाल नेहरू, 14 лістапада 1889 — 27 мая 1964) — індыйскі палітык, першы прэм’ер-міністр Індыі (15 жніўня 1947 — 27 мая 1964), адзін з лідараў нацыянальна-вызваленчай барацьбы за незалежнасць Індыі. Прадстаўляў партыю Індыйскі нацыянальны кангрэс.

Джавахарлал Нэру
хіндзі: जवाहरलाल नेहरू
1-ы прэм’ер-міністр Індыі[d] 15 жніўня 1947 — 27 мая 1964
Пераемнік	Гулзарылал Нанда
Нараджэнне	14 лістапада 1889(1889-11-14)[…] Праяградж, Паўночна-Заходнія правінцыі[d], Брытанская Індыя
Смерць	27 мая 1964(1964-05-27)[…] (74 гады) Нью-Дэлі, Індыя[…]
Месца пахавання	Радж Гхат[d]
Род	Дынастыя Нэру-Гандзі[d]
Бацька	Матылал Нэру
Маці	Сваруп Рані Нэру[d]
Жонка	Kamala Nehru[d]
Дзеці	Індзіра Гандзі[…]
Веравызнанне	індуізм
Партыя	Індыйскі нацыянальны кангрэс
Член у	Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Фабіянскае таварыства[d]
Адукацыя	юрыдычны факультэт Лонданскага гарадскога ўніверсітэта[d] Трыніці-каледж (1910) Хэраў[d]
Дзейнасць	пісьменнік, палітык, аўтабіёграф, барыстар, прафсаюзны дзеяч, змагар за свабоду
Навуковая дзейнасць
Навуковая сфера	прыродазнаўчыя навукі
Аўтограф
Узнагароды	ганаровы доктар Універсітэта Кэё[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пад настаўніцтвам Махатмы Гандзі стаў старшынём Індыйскага нацыянальнага кангрэса, а надалей, пасля здабыцці краінай незалежнасці 15 жніўня 1947 года, першым прэм'ер-міністрам Індыі. Заставаўся на гэтым пасту аж да 27 мая 1964 года, калі памёр ад сардэчнага прыступу. Бацька Індзіры Гандзі і дзед Раджыва Гандзі, якія былі трэцім і сёмым прэм’ер-міністрамі Індыі адпаведна.

Уступіўшы ў пасаду прэм’ер-міністра, у вонкавай палітыку Неру заняў нейтральную пазіцыю, якая разумела незалежнасць Індыі як ад заходняга, так і ад усходняга блокаў. З прычыны гэтага ён разам з Гамалем Абдэль Насерам і Іосіпам Брозам Ціта ўзяў удзел у трохбаковых кансультацыях, што папярэднічалі стварэнню Руху недалучэння, які яднаў краіны з эканомікай значна адрознай ад ліберальнага капіталізму і савецкага этатызму. Аднак пазней ён прызнаў, што нейтральная пазіцыя ў адносінах да міжнароднага камунізму, што праводзіў агрэсіўную экспансіянісцкую палітыку, была малаэфектыўная. Напад Кітая на Індыю прымусіў яго звярнуцца да краін НАТА і адмовіцца ад нейтралітэту.

Ва ўнутранай палітыцы Нэру быў актыўным прыхільнікам умяшання дзяржавы ў эканоміку краіны, прызнаючы пры гэтым прыватную ініцыятыву як асноўны функцыйны рухавік для гарманічнага эканамічнага і сацыяльнага развіцця.

Маладосць

Джавахарлал Нэру нарадзіўся 14 лістапада 1889 года ў Алахабадзе ў сям’і, што належыць да варны (касты) кашмірскіх брахманаў. Яго маці была Сваруп Рані (1863—1954), а яго бацька Матылал Нэру (1861—1931) быў адным з кіраўнікоў найбуйнейшай у краіне партыі Індыйскі нацыянальны кангрэс у 1919—1920 і 1928—1929 гадах. Свайго сына Джавахарлала (чыё імя перакладаецца з хіндзі як «каштоўны рубін») ён адправіў у прэстыжную англійскую школу ў Хараў (Вялікі Лондан). Падчас свайго знаходжання ў Вялікабрытаніі таксама ён быў вядомы як Джо Нэру (Joe Nehru). У 1912 годзе Нэру скончыў юрыдычны факультэт Кембрыджскага ўніверсітэта. Яшчэ ў Англіі яго ўвага прыцягвае дзейнасць правадыра індыйцаў у змаганні за нацыянальную волю Махатмы Гандзі, які толькі што вярнуўся з Паўднёвай Афрыкі і пазней зробіцца непасрэдным настаўнікам і палітычным настаўнікам Джавахарлала Нэру. Пасля вяртання ў Індыю Нэру пасяліўся ў Алахабадзе і працаваў у адвакацкай канторы бацькі.

8 лютага 1916 года, у дзень індуісцкага свята, што азначае прыход вясны, Нэру жаніўся з шаснаццацігадовай Камалай Каўл. Праз год пасля вяселля ў іх нарадзілася адзіная дачка, якую назвалі Індзірай.

Моладзевы лідар

Адначасна Нэру стаў адным з актывістаў ІНК, які змагаўся за незалежнасць Індыі негвалтоўнымі сродкамі. На родную зямлю ён глядзеў вачамі чалавека, які атрымаў еўрапейскую адукацыю і глыбока засвоіў заходнюю культуру. Знаёмства з навукай Гандзі дапамагло вярнуцца на родную глебу і сінтэзаваць еўрапейскія ідэі з індыйскай традыцыяй. Нэру, як і іншыя лідары ІНК, вызнаваў дактрыну Махатмы Гандзі. Каланіяльныя ўлады Вялікабрытаніі неаднаразова кідалі Нэру ў турмы, дзе ён правёў у агульнай складанасці каля 10 гадоў. Нэру прыняў актыўны ўдзел у ініцыяванай Гандзі кампаніі несупрацы з каланіяльнымі ўладамі, а потым — у кампаніі байкоту брытанскіх тавараў.

Старшыня ІНК

У 1927 годзе Нэру быў абраны старшынём ІНК. Таксама ў тым годзе, Джавахарлал прыехаў на святкаванне дзесяцігоддзя Кастрычніцкай рэвалюцыі разам з бацькам Моцілалам Нэру, сястрой Крышнай і жонкай Камалай.

У 1938 году колькасць партыі ўзрасла да 5 млн чалавек, павялічыўшыся больш за ў 10 раз. Але да таго часу пазначыўся раскол паміж індуістамі і мусульманамі. Партыя апошніх — Усёіндыйская мусульманская ліга — стала выступаць за стварэнне незалежнай ісламскай дзяржавы Пакістан — «краіны чыстых». У 1936 годзе, пасля выхаду з турмы, выступаючы на сесіі Кангрэса ў Лакхнаў, Нэру заявіў:

Я ўпэўнены, што адзіны ключ да развязка праблем, што стаяць перад светам і перад Індыяй, — сацыялізм. Калі я прамаўляю гэта слова, я ўкладаю ў яго не расплывісты гуманістычны сэнс, а дакладнае навукова-эканамічнае ўтрыманне… Я не бачу іншага шляху знішчэння беспрацоўя, дэградацыі і залежнасці індыйскага народа, апроч сацыялізму. Для гэтага неабходны шырокія рэвалюцыйныя ператварэнні ў нашым палітычным і грамадскім ладзе, знішчэнне багатых у сельскай гаспадарцы і прамысловасці… Гэта азначае ліквідацыю прыватнай уласнасці (за невялікім выняткам) і замену цяперашняй сістэмы, заснаванай на пагоне за прыбыткам, высокім ідэалам кааператыўнай вытворчасці…

Першы прэм’ер-міністр Індыі

24 жніўня 1946 года Нэру стаў віцэ-прэм’ерам Часовага ўрада Індыі — Выканаўчайга савета пры віцэ-каралю Індыі, а ў чэрвені 1947 года — першым кіраўніком урада і міністрам замежных спраў і абароны незалежнай Індыі. У ліпені 1947 года Усёіндыйскі камітэт ІНК большасцю галасоў прыняў брытанскую прапанову пра падзел Індыі на дзве дзяржавы — Індыйскі Саюз і Пакістан. 15 жніўня 1947 года Нэру ўпершыню падняў сцяг незалежнай Індыі над Чырвоным фортам у Дэлі. У ноч з 14 на 15 жніўня Джавахарлал Нэру сказаў, што:

Калі гадзіннік праб'е поўнач і ўвесь свет пагрузіцца ў сон, Індыя прачнецца да жыцця і волі, у гэты ўрачысты момант мы клянёмся прысвяціць сябе служэнню Індыі, яе народу і, што яшчэ важней, вялікай справе служэння ўсяму чалавецтву. Мы цалкам выпакутавалі нашу волю, сэрцы нашы дагэтуль захоўваюць боль гэтых пакут. Тым не менш з мінулым скончана, і цяпер усе нашы намеры скіраваны толькі ў будучыню. Але будучае гэта будзе нялёгкім. Служэнне Індыі азначае служэнне мільёнам няшчасных. Яно азначае імкненне спыніць стагадовую галечу, хваробы і няроўныя магчымасці. Мы павінны пабудаваць новы велічны дом свабоднай Індыі — дом, у якім змогуць жыць усе яе дзеці.

Джавахарлал Нэру са Старшынём КНР Маа Цзэдунам.

У лютым 1948 года Індыю пакінулі апошнія кантынгенты брытанскіх войскаў. У 1947—1948 гадах прайшла вайна паміж Індыяй і Пакістанам з-за Кашміра. У выніку траціна спрэчнага штата апынулася пад кантролем Пакістану, а асноўная частка была ўлучана ў склад Індыі.

Большасць індуісцкага насельніцтва давярала ІНК. На выбарах 1947 года патужнікі Нэру заваявалі 86 % усіх месцаў у парламенце. Нэру атрымалася дамагчыся далучэння да Індыйскага Саюза амаль усіх індыйскіх княстваў, 555 з 601. У 1954 годзе да Індыі былі далучаны французскія, а ў 1962 годзе — партугальскія анклавы на ўзбярэжжы.

У студзені 1950 года па ініцыятыве Нэру Індыя была абвешчана свецкай і дэмакратычнай рэспублікай. Канстытуцыя Індыі складалася з гарантыі асноўных дэмакратычных свабод і забарону дыскрымінацыі па прыкметах рэлігіі, нацыянальнасці ці касты. Сістэма кіравання была прэзідэнцка-парламенцкай, але асноўная ўлада прыналежала прэм’ер-міністру, абіранаму парламентам. Парламент стаў двухпалатным, якія складаліся з народнай палаты і рады штатаў. 28 штатаў атрымалі шырокую ўнутраную аўтаномію, права на ўласнае заканадаўства і паліцыю, рэгуляванне эканамічнай дзейнасці. Надалей лік штатаў узрос, бо было створана некалькі новых штатаў па нацыянальнай прыкмеце. У лістападзе 1956 года былі створаны 14 новых штатаў і 6 саюзных тэрыторый. Усе яны, у адрозненне ад старых штатаў, былі больш-менш аднастайнымі ў этнічным дачыненні. Было ўведзена ўсеагульнае, непасрэднае, роўнае і таемнае галасаванне ўсіх грамадзянаў, пачынаючы з узросту ў 21 год, і мажарытарная сістэма прадстаўніцтва.

Унутраная палітыка. Рэформы ў эканоміцы і сацыяльнай сферы

Паштовая марка СССР, прысвечаная Д. Нэру, 1989, 15 капеек (ЦФА 6121, Скот 5813).

Ва ўнутранай палітыку Нэру імкнуўся замірыць усе народы Індыі і індуістаў з мусульманамі і сікхамі, варагуючыя палітычныя партыі, а ў эканоміцы — прынцыпы планавання і рынкавай эканомікі. Ён унікаў радыкальных рашэнняў, і яму атрымоўвалася захоўваць адзінства правай, левай і цэнтрысцкай фракцый Кангрэса, захоўваючы ў сваёй палітыцы баланс паміж імі. Нэру папярэджваў народ:

Няможна забываць, што беднату немагчыма адразу ператварыць у багацце пасярэдніцтвам якога-небудзь чараўніцтва, ужыўшы сацыялістычны ці капіталістычны метад. Адзіны шлях ляжыць праз напружаную працу, паляпшэнне прадукцыйнасці працы і арганізацыі справядлівага размеркавання прадуктаў. Гэта працяглы і цяжкі працэс. У слаба развітай краіне капіталістычны метад не падае такіх магчымасцей. Толькі з дапамогай планавага сацыялістычнага падыходу можна дасягнуць бесперапыннага прагрэсу, хоць на гэта запатрабуецца час.

Ён таксама падкрэсліваў сваё імкненне згладзіць сацыяльныя і класавыя супярэчнасці:

Не скідаючы з рахункаў класавыя супярэчнасці, мы хочам вырашыць гэту праблему мірным шляхам на грунце супрацы. Мы імкнёмся да згладжвання, а не да абвастрэння класавых канфліктаў, і імкнёмся прыцягнуць людзей на свой бок, а не пагражаем ім змаганнем і знішчэннем… Тэорыя класавых канфліктаў і войн састарэла і стала занадта небяспечнай у наш час.

Нэру абвясціў курс на стварэнне ў Індыі грамадства «сацыялістычнага ўзору», што азначала пераважную ўвагу развіццю дзяржаўнага сектара эканомікі, падтрымку дробнага прадпрымальніцтва, імкненне стварыць агульнанацыянальную сістэму сацыяльнага страхавання. На першых усеагульных выбарах, праведзеных у 1951—1952 гадах, Кангрэс атрымаў 44,5 % галасоў і больш 74 % месцаў у народнай палаце. У той жа час Нэру быў прыхільнікам умацавання дзяржаўнага сектара эканомікі. У рэзалюцыі пра прамысловую палітыку, якую Нэру абвясціў на Устаноўчым сходзе ў красавіку 1948 года, агадвалася ўсталяваць манаполію дзяржавы ў вобласці вытворчасці ўзбраенняў, атамнай энергіі і жалезна-дарожнага транспарта. У шэрагу галін, у тым ліку самалётабудаванні і некаторых іншых выглядаў машынабудавання, нафтавай і вугальнай прамысловасці, чорнай металургіі, дзяржава пакідала за сабой вылучнае права на будаванне новых прадпрыемстваў. 17 найважных галін прамысловасці былі абвешчаны аб’ектамі дзяржаўнага рэгулявання. У 1948 годзе быў нацыяналізаваны Рэзервовы банк Індыі, а ў 1949 годзе быў усталяваны дзяржаўны кантроль за дзейнасцю прыватных банкаў. У 1950-я гады Нэру ўжыццявіў скасаванне ранейшых феадальных павіннасцяў у аграрным сектары. Абшарнікам было забаронена зганяць арандатараў з зямлі. Былі таксама абмежаваны памеры абшарніцкага землеўладання. На другіх усеагульных выбарах у 1957 годзе ІНК на чале з Нэру зноў здабыў перамогу, захаваўшы абсалютную большасць у парламенце. Колькасць пададзеных за ІНК галасоў узрасло да 48 %. На наступных выбарах у 1962 годзе партыя Нэру страціла 3 % галасоў, але, дзякуючы мажарытарнай сістэме, захавала кантроль над парламентам у Дэлі і ўрадамі большасці штатаў.

Вонкавая палітыка

Нэру, які карыстаўся вялікім аўтарытэтам у свеце, стаў адным з аўтараў палітыкі недалучэння да палітычных блокаў. Яшчэ ў 1948 годзе на з’ездзе ІНК у Джайпуры былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы вонкавай палітыкі Індыі: антыкаланіялізм, захаванне міру і нейтралітэту, няўдзел у вайскова-палітычных блоках. Адным з першых урад Нэру прызнаў Кітайскую Народную Рэспубліку, што, аднак, не запабегла вострых памежных канфліктаў з Кітаем з-за Тыбета ў 1959 і ў 1962 гадах. Няшчасці індыйскага войска ў пачатковай стадыі канфлікту 1962 года прывялі да нарастання крытыкі ўрада Нэру ў краіне і да адстаўкі членаў урада, што належалі да левай фракцыі ІНК. Але Нэру атрымалася захаваць адзінства партыі.

Важным кірункам вонкавай палітыкі ўрада Нэру 1950 — пачатку 1960-х гг. была ліквідацыя каланіяльных анклаваў еўрапейскіх дзяржаў на Індастанскім паўвостраве. У 1954 годзе, пасля перамоў з французскім урадам, у склад Індыі былі ўлучаны тэрыторыі т.зв. Французскай Індыі (Пандзішэры і інш.). У 1961 годзе пасля недоўгачасовай сілавой аперацыі індыйскія войскі занялі партугальскія асады на паўвостраве — Гоа, Даман і Дыу (іх далучэнне да Індыі было прызнана Партугаліяй у 1974 годзе).

Восенню 1949 гады Нэру наведаў ЗША. Гэты візіт спрыяў усталяванню дружалюбных адносін, актыўнаму прыходу ў Індыю амерыканскага капіталу, развіццю гандлёва-эканамічных сувязяў. ЗША бачылі ў Індыі процівагу камуністычнаму Кітаю. Напачатку 1950-х гадоў быў падпісаны шэраг пагадненняў са ЗША пра эканамічную і тэхнічную дапамогу. Аднак Нэру адпрэчыў амерыканскую прапанову пра вайсковую дапамогу ў ходзе індыйска-кітайскага ўзброенага канфлікту 1962 года, аддадучы перавагу захаваць прыхільнасць палітыцы нейтралітэту. У той жа час ён ясна акрэсліў межы індыйскага нейтралітэту:

Калі пад пагрозай знаходзіцца свабода і справядлівасць, калі здзяйсняецца агрэсія, мы не можам быць і не будзем нейтральнымі

Ён прымаў эканамічную дапамогу ад СССР, але не стаў савецкім саюзнікам, а выступаў за мірнае існаванне дзяржаў з розным грамадскім ладам. У 1954 годзе ён высунуў 5 прынцыпаў мірнага суіснавання (панча шыла), на аснове якіх праз год паўстаў Рух недалучэння. Гэтыя прынцыпы былі ўпершыню адлюстраваны ў індыйска-кітайскім пагадненні пра Тыбет, па якім Індыя прызнавала ўлучэнне гэтай тэрыторыі ў склад КНР. Прынцыпы панча шыла агадвалі: узаемная павага тэрытарыяльнай цэласці і суверэнітэту, узаемны ненапад, неўмяшанне ва ўнутраныя справы адзін аднаго, выкананне прынцыпаў роўнасці і ўзаемнай выгады бакоў, мірнае суіснаванне. У 1955 годзе Нэру ездзіў у Маскву і зблізіўся з Савецкім Саюзам, у якім бачыў магутную процівагу Кітаю. У Савецкам Саюзе Нэру наведаў Сталінград, Ялту, Алтай, Тбілісі, Ташкент, Самарканд, Магнітагорск і Свярдлоўск. У Свярдлоўску (цяпер — Екацярынбург) Нэру з дачкой Індзірай Гандзі сустракалі тысячы простых гараджанаў — індыйскі прэм’ер быў здзіўлены такой ветласцю. У гэтым горадзе ён наведаў найбуйнейшы завод «Уралмаш», з якім пазней Індыя склала кантракт. З тых часоў завод паставіў у Індыю больш 300 экскаватараў. Па меры нарастання савецка-кітайскіх супярэчнасцяў савецка-індыйскія адносіны рабіліся ўсё цяснейшымі, а ўжо пасля смерці Нэру яны фактычна ператварыліся ў саюзныя.

Смерць

Адзначаюць, што ўзрушэнне ад вайны з Кітаем прывяло да пагаршэння самаадчування Нэру.

Нэру памёр 27 мая 1964 года ў Дэлі ад шчырага прыступу. Паводле тэстаменту, яго пыл быў развеяны над святой ракой Ямунай.

Працы

• Неру Дж. Автобиография / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, Д.Э. Кунина, В.Ч. Павлов, В.Н. Мачавариани, Б.В. Поспелов. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 656 с. (у пер.)
• Неру Дж. Открытие Индии. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 652, [24] с. (у пер.)
• Неру Дж. Внешняя политика Индии. — М.: Прогресс, 1965, — 352 с.
• Неру Дж. Взгляд на всемирную историю. В трёх томах / Джавахарлал Неру / Пер. с англ. под ред. Г. Л. Бондаревского, П. В. Куцобина, А. Л. Нарочницкого. — М.: Прогресс, 1975. — 384+504+454 с. (у пер., суперабкл.)
• Неру Дж. Взляд на всемирную историю. В трёх томах. Изд. 2. — М.: Прогресс, 1977. — 376+504+454 с., 25 000 экз.
• Неру Дж. Взляд на всемирную историю. В трёх томах. Изд. 3. — М.: Прогресс, 1981. — 376+504+454 с., 50 000 экз.
• Неру Дж. Взляд на всемирную историю. В трёх томах. Изд. 4. — М.: Прогресс, 1989. — 360+472+432 с., 30 000 экз.
• Неру Дж. Открытие Индии. В двух томах / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, И.С. Кливанская. — М.: Политиздат, 1989. — 464+512 с. — 75 000 экз. — ISBN 5-250-00853-4. (у пер.)

Памяць

• У Маскве блізу МДУ стаіць помнік Нэру. Плошча на скрыжаванні Ламаносаўскага праспекта з праспектам Вярнадскага носіць імя Джавахарлала Нэру.
• Прэмія імя Джавахарлала Нэру
• Літаратурная прэмія імя Джавахарлала Нэру.
• Стадыён Джавахарлал Нэру, Дэлі
• Універсітэт імя Джавахарлала Нэру

Літаратура

• Горев А. В., Зимянин В. М. Неру / Александр Горев, Владимир Зимянин. — М.: Молодая гвардия, 1980. — 416 с. — (Жизнь замечательных людей). — 150 000 экз. (в пер.)
• Мартышин О. В. Политические взгляды Джавахарлала Неру. — М.: Наука (Главная редакция восточной литературы), 1981. — 312 с. — 8 000 экз.
• Ульяновский Р. А. Джавахарлал Неру // Три лидера великого индийского народа / Р. А. Ульяновский. — М.: Политиздат, 1986. — 232 с. — 100 000 экз.
• Вафа А. Х., Литман А. Д. Философские взгляды Джавахарлала Неру. — М.: Наука (Главная редакция восточной литературы), 1987. — 288 с. — 5 000 экз.
• Джавахарлал Неру. Воспоминания. Исследования / Отв. редакторы и составители Э. Н. Комаров и Л. В. Митрохин; Институт востоковедения АН СССР. — М.: Наука (Главная редакция восточной литературы), 1989. — 208, [16] с. — 5 000 экз. — ISBN 5-02-016703-7. (у пер.)
• Сарвепалли Гопал. Джавахарлал Неру. Биография (2 тома) = Javaharlal Nehry. A Biography / Переводчик И. М. Кулаковская-Ершова. — М.: Прогресс, 1989. — 896 с. — 37 000 экз. — ISBN 5-01-001567-6.
• Володин А. Г., Шаститко П. М. «Пусть не обманет надежда!..» Жизнь и борьба Джавахарлала Неру. — М.: Политиздат, 1990. — 352 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-250-00445-8.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Джавахарлал Нэру