Вікіпедыя

Кабардзінская мова

(Пасля перасылкі з Кабардзіна-чаркеская мова)

Кабардзі́нская мова, таксама кабардзі́на-чарке́ская, усходне-ады́гская або усходне-чарке́ская (саманазва адыгэбзэ /ˈaːdəɣa(ː)bza/[3], къэбэрдей адыгэбзэ, къэбэрдейбзэ) — мова кабардзінцаў і чаркесаў, вельмі блізкая да адыгейскай мовы, адна з дзяржаўных моў Кабардзіна-Балкарскай і Карачаева-Чаркескай рэспублік. Адна з рэгіянальных моў Расійскай Федэрацыі.

Кабардзінская мова
Caucasic languages     Адыгскія мовы на карце Каўказа
Саманазва Къэбэрдей
Адыгэбзэ
Къэбэрдей Адыгэбзэ
Краіны Расія, Турцыя, Іарданія, Сірыя, Саудаўская Аравія, Германія, ЗША
Рэгіёны
Агульная колькасць носьбітаў 1 628 500[1]
Статус уразлівая[d][2]
Класіфікацыя
Каўказскія мовы
North Caucasian[d]
абхаза-адыгскія мовы[d]
Circassian[d]
Кабардзінская мова
Пісьменнасць Kabardian script[d], кірыліца, лацінскае пісьмо і Arabic script[d]
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 каа 250
ISO 639-1 —
ISO 639-2 kbd
ISO 639-3 kbd
WALS kab
Atlas of the World’s Languages in Danger 1065
Ethnologue kbd
IETF kbd
Glottolog kaba1278
Вікіпедыя на гэтай мове

Некаторыя мовазнаўцы схільны лічыць кабардзінскую і адыгейскую мовы дыялектамі агульнай адыгскай мовы[en]. Самі адыгейцы, кабардзінцы і чаркесы называюць сваю мову адыгэбзэ, што азначае «адыгская мова», што звязана з ідэямі агульнай адыгскай (чаркескай) нацыі[4]. Нягледзячы на існаванне агульнай назвы і ўсведамленне адзінасці мовы шматлікімі носьбітамі, большасць лінгвістаў схільны падзяляць адыгскую мову на дзве асобныя мовы. Прычынай гэтаму з’яўляецца значная розніца паміж мовамі ўсходу і захаду.

Пісьмо[ru] да 1924 года было на заснавана на арабскім алфавіце і кірыліцы, з 1924 па 1936 год — на лацініцы, але ў 1936 годзе была павернута кірыліца.

Генеалагічная і арэальная інфармацыя правіць

Кабардзінская мова разам з адыгейскай, убыхскай, абхазскай і абазінскай адносяцца да абхаза-адыгскай сям’і моў (паўночна-заходне-каўказскія мовы).

Сёння мова ў асноўным распаўсюджана ў Расіі і на Блізкім Усходзе: у Расіі мова распаўсюджана ў Кабардзіна-Балкарыі, Карачаева-Чаркесіі, Адыгеі, Краснадарскім краі, Стаўрапальскім краі і Маздокскім раёне Паўночнай Асеціі.

За мяжой Расіі кабардзінская мова шырока прадстаўлена ў краінах Бліжняга Усходу. У прыватнасці, у такіх краінах як Турцыя, Іарданія, Сірыя, Саудаўская Аравія, а таксама ў Германіі і ЗША.

Сацыялінгвістычная інфармацыя правіць

У Расіі па даных перапісу 2010 года, каля 516 000 чалавек[5] валодаюць кабардзінскай як роднай мовай. З іх, па рэзультатах перапісу, прыкладна 460 000 валодаюць таксама рускай.

Усяго па свеце налічваецца 1 628 500 чалавек, якія валодаюць кабардзінскай мова, з іх 36 700 маналінгвальны[1].

У 1995 годзе была прынята ў якасці дзяржаўнай мовы Кабардзіна-Балкарскай рэспублікі (разам з балкарскай і рускай), у 1996 годзе — у якасці дзяржаўнай у Карачаева-Чаркесіі.

Дыялекты правіць

Вылучаюць некалькі галоўных гаворак[1] кабардзіна-чаркескай мовы: баксанская, бесленееўская, хабезская, кубанская.

  • Баксанская гаворка распаўсюджана ў Вялікай і Малой Кабардзе і ў маздокскіх кабардзінцаў.
  • Хабезская гаворка распаўсюджана сярод чаркесаў Карачаева-Чаркесія.
  • Кубанская гаворка распаўсюджана ў кабардзінскіх пасяленнях рэспублікі Адыгея (Ходзь, Блечэпсін, Кашэхабль).
  • Бесленееўскі дыялект займае прамежкавае становішча паміэ кабардзіна-чаркескай і адыгейскай мовамі, часамі лічыцца таксама дыялектам адыгейскай мовы. Распаўсюджаны галоўным чынам у аулах Бесленей і Вака-Жыле ў Карачаева-Чаркесіі і ва Успенскім раёне Краснадарскага краю.

Пісьмо правіць

Да пачатку ХІХ стагоддзя было некалькі спроб стварэння кабардзінскага пісьма на аснове арабскага.

 
Лацінскі алфавіт кабардзінскай мовы 1930 года.

У 1829 годзе выкладчыкам Пецярбургскага ўнівесітэта Іванам Грацылеўскім быў створаны кабардзінскі алфавіт на аснове кірылічнай графічнай аснове. У 1832 — 1835 гадах першы кабардзінскі асветнік Шора Ногмаў стварыў кабардзінскі алфавіт спачатку на кірыліцы, а потым на арабіцы. На працягу ўсяго ХІХ стагоддзя кабардзінская арабіца некалькі разоў змянялася.

Сітуацыя двайнога пісьма захоўвалася да 1924 года, калі пісьмо было пераведзена на лацінскую аснову. Але ў 1936 годзе кабардзінская мова, першай з нацыянальных моў Савецкага Саюза, была пераведзена з лацінскага алфавіта на кірыліцу.

Зноскі

  1. ↑ а б в Па даных Ethnologue
  2. ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger Праверана 24 чэрвеня 2018.
  3. ↑ Hewitt, George North West Caucasian(англ.) // Lingua. — 2005. — В. 1. — Т. 115. — С. 93. — ISSN 0024-3841. — DOI:10.1016/j.lingua.2003.06.003
  4. ↑ Kabardian | people | Britannica.
  5. ↑ Перапіс насельніцтва 2010 года

Літаратура правіць

  • Шагиров А. К. Кабардинский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах / Ред. коллегия: В. А. Виноградов (предс.), Э. Р. Тенишев (зам. предс.), В. М. Солнцев(†), А. М. Шахнарович(†), Е. А. Поцелуевский (отв. секр.), Г. А. Давыдова; Институт языкознания РАН. — М.: Наука, 2001. — Т. 2 (К—Р). — С. 1—11. — XVI, 512 с. — 1 200 экз. — ISBN 5-02-011267-4; ISBN 5-02-011268-2.
  • Кабардино-черкесский язык: В двух томах. — Нальчик: Институт гуманитарных исследований Правительства КБР и КБНЦ РАН; ИЦ «Эль-Фа», 2006. (Т. I: Создание письменности, фонетика и фонология, морфология, синтаксис. 549 с.; Т. II: Лексика, фразеология, диалектология, устно-поэтический язык, ономастика. 520 с.)
  • Карданов Б. М., Бичоев А. Т. Русско-кабардинско-черкесский словарь: 30 000 слов / Под ред. А. О. Шогенцукова; С приложением краткого грамматического очерка кабардино-черкесского языка Б. М. Карданова. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1955. — 1056 с.
  • Табухов Х. К. Школьный русско-кабардино-черкесский фразеологический словарь. — Нальчик, 1997. — 456 с.
  • Апажев М. Л., Коков Дж. Н. Кабардино-черкесско-русский словарь: Около 27 000 слов/ Под ред. Б. Ч. Бижоева. — Нальчик: Эльбрус, 2008. — 704 с.
  • Абитов М. Л., Балкаров Б. Х. Грамматика Кабардино-Черкесского литературного языка, Изд-во Академии наук СССР, М., 1957
  • Colarusso, John (1992). A Grammar of the Kabardian Language. University of Calgary Press. hdl:1880/49341. ISBN 978-1-55238-668-2.
  • Gordon, Matthew; Applebaum, Ayla (2006). "Phonetic structures of Turkish Kabardian" (PDF). Journal of the International Phonetic Association. 36 (2): 159–186. doi:10.1017/S0025100306002532. JSTOR 44526410. S2CID 6665600.
  • Halle, Morris (February 1970). "Is Kabardian a Vowel-Less Language?". Foundations of Language. 6 (1): 95–103.
  • Kuipers, Aert H. (1960). van Schooneveld, Cornelis H. (рэд.). Phoneme and Morpheme in Kabardian (Eastern Adyghe) (PDF). Janua Linguarum: Studiae Memoriae Nicolai van Wijk Dedicata. Vol. 8. 's-Gravenhage: Mouton.

Спасылкі правіць

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
на кабардзінскай мове

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Кабардзінская_мова&oldid=4689912"