Лігатура (злучэнне літар)

Лігату́ра (лац.: ligatura — сувязь) — знак любой сістэмы пісьма ці фанетычнай транскрыпцыі, утвораны шляхам злучэння дзвюх і больш графем, напрыклад: дацк., ісл., нарв., асяц. æ; ням. ß.^[1]

Па частках, якія не зліліся (часам могуць змяняць сваю форму), звычайна можна бачыць, якія літары ўваходзяць у склад лігатуры. У некаторых сістэмах пісьма лігатуры многіх літарных спалучэнняў увайшлі ва ўсеагульны ўжытак, з’яўляючыся як бы складанымі літарнымі знакамі для адлюстравання пэўных гукавых комплексаў.

Лігатуры шырока выкарыстоўваліся ў Сярэднявеччы як спосаб паскарэння пісьма і эканоміі месца. Лігатуры з’явіліся ў ручным наборы адразу ж з яго вынаходствам, калі нямецкі першадрукар Іаган Гутэнберг для дасягнення роўнасці радка і падабенства яго з рукапісным, выкарыстаў у сваёй 42-маленькай Бібліі лігатуры і розныя варыяцыі адных і тых жа знакаў (напрыклад, тры варыянты літары «а»: вузкая, звычайная і шырокая). Пазней лігатуры выкарыстоўваліся пры кнігадрукаванні, напрыклад для лацінскіх знакаў f і i з апрашамі такімі ж, як і паміж іншымі літарамі, выкарыстоўваўся знак ﬁ, з-за таго, што выкарыстанне звычайных літар было немагчыма (з-за сутыкнення кропак і накладанне літар адна на адну). Гэты метад выкарыстоўваўся даволі доўга ў ручным наборы, але практычна знік пры з’яўленні лінатыпа і манатыпа, таму што ў іх матрыцах не хапала месцаў для лігатур. Па тых жа прычынах лігатуры адсутнічалі ў першых лічбавых шрыфтах, з-за абмежавання колькасці гліфаў 256-ю, і калі падстаўляліся ў набор, то або ўручную, або апаратна ў праграме вёрсткі. Актыўна сталі выкарыстоўвацца са з’яўленнем шрыфтоў фармату OpenType, дзе колькасць магчымых гліфаў пашырылася да 64 тысяч, а рознага роду замены могуць прапісвацца на якой-небудзь мове праграмавання.

У той жа час лігатуры нярэдка ўжываліся для ўпрыгожвання і арнаменталізацыі тэкстаў, напрыклад, у вязі.

У наш час многія лігатуры можна сустрэць толькі ў гістарычных крыніцах (напрыклад, у аўтэнтычным перавыданні «Слова пра паход Ігараў») ці ў тых мовах, дзе яны фактычна набылі статус самастойных літар (французскай, нарвежскай, нідэрландскай, армянскай і многіх іншых).

У арабскім пісьме выкарыстоўваюць лігатуру Лям-аліф. Да тыпаў пісьма са шматлікімі лігатурамі адносяцца індыйскае пісьмо дэванагары і вуглаватая (харвацкая) глаголіца.

У кітайскай мове ў якасці лігатур выкарыстоўваюцца словазлучэнні, аб’яднаныя ў адзін іерогліф.

Некаторыя лігатуры фактычна ператварыліся ў лагаграмы, напрыклад, амперсанд (&, з лац.: et), які выкарыстоўваецца ў многіх еўрапейскіх мовах у значэнні саюза «і» ў незалежнасці ад рэальнага вымаўлення слова.

Радзей лігатурамі называюць дыграфы, трыграфы і тэтраграфы, гэта значыць абазначэнне адной фанемы дзвюма, трыма ці чатырма графемамі, напрыклад, польск.: sz, cz, ням.: tsch.

Калі лігатура выкарыстоўваецца доўгі час, яе эвалюцыя працягваецца. У прыватнасці, магчымы пераход лігатуры ў спецыяльны сімвал. Да такіх знакаў адносіцца сімвал «@», меркавана ўтвораны з англійскай прыназоўніка «at».

Прыклады лігатур

Лігатура стараславянскага ётаванага «вялікага юса» (кірыліца).
Кітайская лігатура, надпіс «招財進寶»
Армянская лігатура «ﬖ»
Дэванагары — лігатура «ddhrya»
Сірыйскае пісьмо — лігатура «таў-алаф»
Арабская лігатура «лям-аліф»
Сярэдневяковая грэчаская лігатура «Мю-амега».
Лігатура «et».
Сімвал рубля — лігатура, якая складаецца з літар «рцы» і «ук» рускага хуткапісу^[2]