Мікалай Фёдаравіч Фёдараў

Мікалай Фёдаравіч Фёдараў (9 чэрвеня 1829, Масква — 28 снежня 1903, Масква) — рускі філосаф, адзін з аснавальнікаў рускага касмізму.

Мікалай Фёдаравіч Фёдараў
Дата нараджэння	26 мая (7 чэрвеня) 1829
Месца нараджэння	Ключы, Ялатамскі павет, Тамбоўская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	15 (28) снежня 1903 (74 гады)
Месца смерці	Масква, Маскоўская губерня, Расійская імперыя
Грамадзянства	Расійская імперыя
Бацька	Pavel Gagarin[d]
Род дзейнасці	філосаф, бібліятэкар, пісьменнік
Навуковая сфера	філасофія і бібліятэказнаўства[d]
Сайт	nffedorov.ru (руск.)
Цытаты ў Вікіцытатніку
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пазашлюбны сын князя П. І. Гагарына. Вучыўся ў Рышельёўскам ліцэі ў Адэсе. У 1854—1868 быў настаўнікам ва ўезных гарадах. У 1874—1898 бібліятэкар Румянцаўскага музею. Вёў аскетычнае жыццё, лічыў грахом усякую ўласнасць, нават на ідэі і кнігі, і таму нічога не апублікаваў. Абраныя ўрыўкі і артыкулы Фёдарава пад назвай «Філасофія агульнай справы» былі выдадзеныя яго вучнямі.

Угледжваючы асноўнае зло для чалавека ў смерці, падпарадкаванні яго сляпой сілай прыроды, Фёдараў выдвінуў ідэю рэгуляцыі прыроды сродкамі навукі і тэхнікі. Гэтую ідэю мысляр развівае ў шэрагу сваіх прац, дзе прапаноўвае сістэму дасягнення неўміручасці чалавека праз рэгуляцыю прыроды, развіццё спазнання і самаўдасканаленне чалавека. Цэласная сукупнасць гэтых бакоў дасць новую якасць — неўміручасць чалавека. «Агульная справа» па Фёдараву — гэтае ўзнаўленне былога стану свету, да грэхападзення (Адама і Евы).

Пад неўміручасцю Фёдараў разумее некаторую прынцыповую сутнасць будучыні чалавецтва, канчатковае зацвярджэнне справядлівасці, маральнасці, прыгажосці, ісціны, якое суправаджаецца вечным духоўна-матэрыяльным жыццём кожнага чалавека, захаваннем яго Я. Асабістая неўміручасць выступае толькі адным з праяў гэтай сутнасці.

Неабходнасць рэгуляцыі прыроды тлумачыцца супярэчнасцю паміж прыродай і духоўнай сутнасцю чалавека. Прырода вечная, а яе стварэння — смяротныя. Прырода — гіганцкае цэлае, якое функцыянуе шляхам бесперапыннага аднаўлення яе незлічаных частак. Смерць — атрыбут прыроднага існавання, дзе кожнае жыццё аплачваецца смерцю іншых — у нараджэнні, жыўленні, непазбежным выцясненні ў барацьбе. З афармленнем асобы ўзнікае самасвядомасць, якая ўключае непрыманне свайго знішчэння, пачуццё, што магчымасці развіцця асобы маглі бы быць бязмежнымі, калі бы не тармазіліся матэрыяльна-прыроднымі межамі яе існавання. Пасродкам ведання і дзейнасці чалавек павінен ператварыць усё сляпыя і часта варожыя яму сілы прыроды ў прылады і органы чалавецтва. Толькі ўсталяваўшы панаванне над прыродай, чалавек пераможа смерць.

Вышэйшая мэта рэгуляцыі прыроды — ажыўленне продкаў, «бацькоў». Шлях да яго ляжыць праз авалоданне прыродай, перабудову чалавечага арганізма, засваенне космасу і кіраванне касмічнымі працэсамі. Дасягненне неўміручасці — «агульная справа» усяго чалавецтва. Вышэйшая кропка рэгуляцыі — перамога над смерцю. У «Філасофіі агульнай справы» Фёдараў вылучае два асноўных пытання рэгуляцыі — харчовы і санітарны, якія змяшчаюць увесь рэестр задач у кіраванні сіламі прыроды. Харчовае пытанне вырашаецца авалоданнем атмасфернымі з'явамі, рэгуляцыямі метэаралагічнага працэсу, пошукам новых крыніц энергіі.

У працэсе рэгуляцыі павінен змяніцца і сам фізічны арганізм чалавека. Чалавек не можа стаць несмяротным, захаваўшы стары тып жыццядзейнасці, які мысляр лічыў прынцыпова канчатковым. Таму галоўным кірункам развіцця павінна стаць ператварэнне органаў самога арганізма (так, каб чалавек сам мог лётаць, бачыць далёка і глыбока і г.д.). Фёдараў заклікаў глыбока даследаваць механізм жыўлення раслін, па тыпе якога магчымы перабудовы арганізма чалавека.

Ціск грозных і смяротных сіл прыроды на чалавека прыводзіць да таго, што чалавек становіцца апантаным імкненнем да самазахавання, што з'яўляецца чыннікам варожага дачынення людзей і народаў адзін да іншага. З прычыны ўсеагульнай нядабразычлівасці сілы чалавека раз'яднаныя і таму недастатковыя для вырашэння вялікай праблемы панавання чалавека над прыродай. Да таго ж гэтыя сілы ў некаторай ступені накіраваныя на барацьбу чалавека з чалавекам і нацыі з нацыяй. Грамадскі лад, які ўзнікае на базе эгаізму, Фёдараў вызначае як заамарфічны — ён базіруецца на аддзяленні органаў, што ўсведамляюць і накіроўваюць ад органаў, якія выконваюць.

З прычыны супярэчнасці паміж думкай і дзеяннем каста вучоных, пагружаная ў чыстае і беспрадметнае сузіранне, прыводзіць да ілжывага вучэння аб свеце і ілжывай арыентацыі навуковай дзейнасці. Нават вялікія навуковыя адкрыцці і вынаходствы ў такім грамадстве выкарыстоўваюцца, галоўным чынам, для ўзаемнай барацьбы, а не ў мэтах дасягнення агульнай выгоды. Па Фёдараву, ідэальны сацыяльны лад — «псіхакратыя» — павінен засноўвацца на адзінстве свядомасці і дзеяння. Асобай місіяй навуковай дзейнасці павінна стаць вывучэнне сляпых і смяротных сіл прыроды з мэтай іх ператварэння ў жыццядзейныя сілы. Калі чалавецтва навучыцца кіраваць сіламі прыроды і такім чынам пакончыць з голадам, яно тым самым пакончыць і з крыніцамі чалавечай варожасці. Чалавецтва сканцэнтруе ўсе свае сукупныя сілы на агульнай задачы па кіраванні прыродай на зямным шары і нават у межах усяго Сусвету. Свядомае кіраванне эвалюцыяй, вышэйшы ідэал адухаўлення свету расчыняецца ў Фёдарава ў паслядоўным ланцужку задач:

• рэгуляцыя касмічных з'яў;
• ператварэнне стыхійна-разбуральнага ходу прыродных сіл у свядома накіраваны;
• стварэнне новага тыпу арганізацыі грамадства — псіхакратыі, заснаванай на сыноўскай, роднаснай свядомасці;
• праца над пераадоленнем смерці, ператварэннем фізічнай прыроды чалавека;
• бясконцая творчасць несмяротнага жыцця ў Сусвеце.

Для выканання гэтай грандыёзнай мэты мысляр заклікае да ўсеагульнага спазнання, досведу і працы ў межах рэальнага свету, геніяльна прадбачачы, што гэтыя межы будуць няўхільна пашырацца, даходзячы да таго, што пакуль яшчэ падаецца нерэальным і цудоўным.

Вучэнне Фёдарава спрабуе па-новаму зірнуць на прызначэнне чалавека ў свеце, паставіць перад ім недасягальную раней задачу і прапанаваць шляхі яе выканання. Думка Фёдарава накіравана на практычнае ўвасабленне архетыпа ў справе гістарычнага ператварэння свету як задачы гістарычнага працэсу. Фёдараў раскрывае саборна-праектыўныя адносіны чалавека да Космасу.

Фёдараў прапанаваў новы, касмічны погляд на чалавека. Чалавек для яго зямлянін, г. зн. далёка яшчэ не дасканалая, але вялікая і ўнікальная выява арганізаванай, прыроднай, касмічнай істоты. Для абазначэння кожнага чальца людскага роду Фёдараў аддаваў перавагу ўжыўленню паняцця «сын чалавечы», які змяшчае ў сябе і фундаментальную ідэю сыноўства («сын памерлых бацькоў»), і ідэю ўсезямной Бацькаўшчыны.

Рэгуляцыя прыроды ў Фёдарава — свядома-валявое дзеянне істот разумных і маральных, працуючых у сукупнасці для агульнай справы. Фёдараў зацвярджаў вырашальны факт чалавечай свядомасці ў свеце, робячы выснову, што неабходнасць свядомага кіравання эвалюцыяй, ператварэнні ўсёй прыроды зыходзіць з глыбінных запатрабаванняў розуму і маральнага пачуцця чалавека. Чалавек павінен стаць прыладай зваротнага ўздзеяння на прыроду якая яго парадзіла для яе ператварэння і адухаўлення. Гэта — тыповая зваротная сувязь у сістэме чалавек—прырода (Зямля — Космас).

Сістэмныя ідэі Фёдарава выяўляюцца і ў яго поглядах на выхад чалавека ў космас як на складовую частку яго вучэння аб дасягненні неўміручасці чалавецтва. Ён прызнае правамернасць быцця разумных істот у іншых мірах, высоўвае на першы план задачу пошуку рэальных сродкаў пераходу чалавека на іншыя планеты. Чалавецтва змушанае шукаць сродкі да жыцця ў іншых мірах, каб забяспечыць бясконцасць свайго існавання. У «Філасофіі агульнай справы» непазбежнасць выхаду чалавецтва ў космас разглядаецца ў цеснай сувязі з немагчымасцю поўнай рэгуляцыі толькі ў межах Землі; яна залежыць ад усяго Космасу. У бясконцых прасторах размесцяцца мірыяды ўваскрэшаных пакаленняў. Цяперашні глядач міроў павінен зрабіцца іх жыхаром і кіраўніком. Пры заканчэнні зямных рэсурсаў, павялічэнні колькасці насельніцтва, касмічнай катастрофе — гэта адзіны выхад для чалавецтва. Абмежаванасць у прасторы перашкаджае ўздзеянню разумных істот на ўсе міры Сусвету, а абмежаванасць у часе — смяротнасць — адначасоваму дзеянню пакаленняў разумных істот на ўсю Сусвет. Барацьба з адасабляльнай прасторай — першы крок у барацьбе са ўсёпаглынальным часам; лёсы чалавецтва сістэмна звязаныя з Космасам.

Хрысціянскую ідэю асабістага выратавання Фёдараў лічыў амаральнай, процілеглай справе ўсеагульнага выратавання.

У гісторыі філасофіі і культуры існуюць розныя ацэнкі творчасці Фёдарава — ад захопленага шанавання (Салаўёў, напрыклад, зваў яго сваім «духоўным настаўнікам») да рэзкага непрымання (вядомы рускі багаслоў Г. Флароўскі ўгледжваў у вучэнні Фёдарава ганарыстасць і выклік Тварцу). Яго ідэі аказалі істотны ўплыў на такіх выбітных мысляроў, як Л. Талстой і Дастаеўскі; з імі звязаныя навукова-філасофскія ідэі К. Э. Цыялкоўскага. Фёдараў аказаў уплыў на творчасць А. П. Платонава і Н. А. Заболоцкага.