Патрыятычная партыя (Рэч Паспалітая)

Патрыятычная партыя (польск.: Stronnictwo Patriotyczne) — палітычны рух у Рэчы Паспалітай у перыяд чатырохгадовага сейма ў 1788—1792 гадах, галоўнае дасягненне якога было прыняцце Канстытуцыі 3 мая 1791. Рэфарматары, накіраваныя на ўмацаванне палітычнай сістэмы Рэчы Паспалітай, імкнуліся ўмацаваць сваю армію і зменшыць знешні палітычны ўплыў, у прыватнасці, з боку Расійскай Імперыі. Традыцыйна лічыцца, што гэта была першая польская палітычная партыя, хоць яна не мела фармальнай арганізацыйнай структуры. [4] Партыя была натхнёная ідэаламі французскай рэвалюцыі, яе імя, якое з гонарам выкарыстоўвалася самімі сябрамі партыі, была данінай галандскім патрыётам.

Ігнацы Патоцкі

Станіслаў Костка Патоцкі

Адам Казімір Чартарыйскі

Станіслаў Малахоўскі

Гуга Калантай

Патрыятычная партыя перастала існаваць неўзабаве пасля прыняцця Канстытуцыі, калі ў вайне ў абарону Канстытуцыі таргавіцкія канфедэраты, падтрыманыя рускімі, зрынулі рэфармаваны ўрад. У 1795 годзе трэцi падзел прыніў незалежнае існаванне Рэчы Паспалітай. Многія з лідараў руху эмігравалі за мяжу.

Перадумовы

Рэформацыйны рух рэагаваў на ўсё больш і больш небяспечную сітуацыю Рэчы Паспалітай, якая яшчэ толькі стагоддзе раней была адной з асноўных еўрапейскіх краін і найбуйнейшай дзяржавай на кантыненце. У пачатку XVII стагоддзя, магнаты Польшчы і Літвы кантралявалі краіну, і яны абвясцілі, што ніякія рэформы не будуць праводзіцца, якія б маглі аслабіць іх прывілеяваны статус ("Залатыя вольнасці"). Своеасаблівы парламенцкі інстытут лібэрум вета («права на вета»), які бярэ пачатак з 1652 года, дазваляў любому дэпутату Сейма ануляваць ўсё заканадаўчыя акты, якія былі прынятыя па гэтым Сейме. З-за гэтага інстытута, дэпутаты, падкупленыя магнатамі або замежнымі дзяржамі, або проста лічачы, што яны жывуць ў свайго родзе "залатым веку", паралізавалі ўрад краіны на працягу больш за стагоддзя. Урад быў на мяжы краху, што даў пачатак тэрміну "Польская анархія".

Асветніцтва атрымала вялікі ўплыў у палітычных колах Рэчы Паспалітай падчас праўлення яе апошняга караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764-1795). У выніку, кароль прыступіў да асцярожных рэформаў, такіх як стварэнне фінансавых і ваенных міністэрстваў і мытнага тарыфу па краіне. Тым не менш, ідэя рэформаў у краіне была сустрэта з растучым падазрэннем не толькі сярод магнатаў, але і суседніх краін, якія былі задаволены стану спраў у краіне і не цярпелі думкі пра адраджэнне і дэмакратычную уладу.

Першы з трох паслядоўных раздзелаў тэрыторыі, якія ў канчатковым выніку змылі Польшчу з карты Еўропы, шакаваў жыхароў Рэчы Паспалітай, і даў зразумець прагрэсіўна думаючых асоб, што краіне неабходны рэформы альбо дзяржава згіне. Яшчэ да першага падзелу дэпутацыя Сейма была паслана да французскіх філосафаў, Маблі і Жан-Жака Русо, скласці папярэднюю канстытуцыю для новай Польшчы. Маблі прадставіў свае рэкамендацыі ў 1770-71; Русо скончыў (Меркаванні наконт ўрада Польшчы) у 1772 годзе, калі першы раздзел быў ужо ў стадыі рэалізацыі.

Рэформы былі падтрыманы найбольш прагрэсіўнымі магнатамі, такімі як Чартарыйскія, і каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім, была праведзена новая хваля рэформаў. Новая магчымасць для рэформ прадставілася падчас "Вялікага" або "чатырохгадовага сойма" (1788-92), які пачаўся 6 кастрычніка 1788 года. Падзеі ў свеце на той момант гулялі на рукі рэфарматарам. Суседзі Польшчы былі занадта занятыя войнамі: Прусія з Францыяй, Расія і Аўстрыя з Асманскай імперыяй - і з іх уласнымі ўнутранымі праблемамі, каб умяшацца гвалтоўна ў Польшчы. Новы дагавор паміж Рэччу Паспалітай і Прусіяй здавалася б мог забяспечыць бяспеку супраць расійскай інтэрвенцыі.

Ход рэформаў і поспехі

Партыя была створана на працягу чатырохгадовага сейма (Вялікі Сейм) з 1788-1792 асобамі, якія імкнуліся да рэформаў, накіраваных на ўмацаванне польска-літоўскай дзяржавы, у тым ліку імкнучыся аднавіць незалежнасць Польшчы ад Расійскай імперыі. Мэтай партыі было распрацаваць і прыняць заканадаўства, каб выправіць хворую дзяржаву. Партыя працавала над выгнаннем магнатэрыі і рускіх, якія дамінавалі Пастаяннай Радзе, і над тым, каб павялічыць польскую армію. Партыя была змадэляваная падобнай арганізацыі, што ў апошні час была ў рэвалюцыйнай Францыі.

Партыя атрымала падтрымку з боку ўсіх слаёў польска-літоўскага грамадства, ад грамадскіх і палітычных элітаў, у тым ліку некаторых магнатаў, да піярыстаў прасветленых каталікоў, і левых радыкалаў. Кансерватары партыі, яе правае крыло, на чале з прагрэсіўнымі магнатамі, такія як Ігнацы Патоцкі, яго брат Станіслаў Костка Патоцкі і князь Адам Казімір Чартарыйскі, шукаў саюза з Прусіяй і выступаў супраць караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Цэнтрысты партыі, у тым ліку Станіслаў Малахоўскі, жадалі дамовы з каралём. Лібэральнае левае крыло (Польскія якабінцы), на чале з Гуга Калантаям (выдомыя як "кузня Калантая") імкнуліся да падтрымкі жыхароў Варшавы.

Кузня была сярод самых актыўных і прыкметных груп у руху рэформатараў і дзейнічалі як палітычныя агітатары партыі. Прапановы Кузні былі вельмі вытанчаныя. "Палітычны Закон" Калантая, які уключаў прапанову аб новай канстытуцыі, стаў галоўнай крыніцай натхнення для абмяркоўваемай новай канстытуцыі.

У 1790 годзе партыя набыла каралеўскую падтрымку, а кароль далучыўся да рэфарматараў. Падчас чатырохгадовага сейма, партыя распрацавала розныя рэформы, такія як паляпшэнне адміністрацыі, адмена Пастаяннай Рады, павелічэнне арміі да 100.000 салдат і паляпшэнне і павелічэнне падаткаабкладання, у тым ліку падатак на прыбытак на цэрквы і знаць. Найбольш важнае дасягненне партыі было прыняцце Канстытуцыі 3 мая 1791. Канстытуцыя дадаткова рэфармавала выканаўчую і заканадаўчую уладу, асабліва адмену лібэрум вета і стварэнне спадчыннай манархіі ў Рэчы Паспалітай. Лічыцца, што Канстытуцыя была адной з першых сучасных канстытуцый і адной з першых спробаў за межамі Францыі прынесці ідэалы эпохі асветніцтва ў жыцці. Пасля прыняцця Канстытуцыі партыя сфармавала Таварыства сяброў Пастаноў Урада (польск.: Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej), палітычны клуб, каб абараніць ўжо прынятым рэформы і садзейнічаць далейшым, у тым ліку эканамічным. Партыя і Таварыства часта называюць першай польскай палітычнай партыяй.

У гады 1791-1792 партыя выдавала газету "Gazeta Narodowa i Obca", які можна разглядаць як свайго роду неафіцыйны праграмны маніфест.

Апазіцыя і параза

Праціўнікі Патрыятычнай партыі былі ў асноўным згрупаваныя ў «партыю гетманаў» (польск.: Stronnictwo hetmańskie), у тым ліку гетманы Станіслаў Шчэнсны Патоцкі, Францішак Ксаверый Браніцкі і Севярын Жавускі. Яны сфармавалі Таргавіцкую Канфедэрацыю ў абарону традыцыйных Залатых свабод і кардынальскія законы, і заклікалі Расійскую імперыю на дапамогу. Імператрыца Кацярына II з ахвотай адгукнулася, бо яна бачыла Канстытуцыю як пагрозу расійскаму ўплыву ў Рэчы Паспалітай, а таксама доўгатэрміновую небяспеку для абсалютнай манархіі ў самой Расіі.

Пасля вайны ў абарону Канстытуцыі, якую выйгралі канфедэраты і іх расійскія саюзнікі, галоўныя лідары Партыятычнай партыі - Калантай, Патоцкі, Малахоўскі - эмігравалі за мяжу, дзе яны падрыхтавалі глебу для паўстання Касцюшкі ў 1794 годзе. Наступны правал гэтага паўстання ў сваю чаргу прывёў да Трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай, закончыўшы існаванне дзяржавы. Спробы Патрыятычнай партыі па рэфармаванн і краіны, такім чынам, у канчатковым рахунку прывялі да яе канчатковай гібелі.