Стыкоўка

Стыкоўка — працэс (або спосаб) злучэння касмічных апаратаў (КА) з дапамогай стыкоўнага механізму (агрэгата стыкоўкі), які дапускае больш позняе разлучэнне (разстыкоўку) КА і працяг іх палётаў па асобнасці. Пры гэтым ажыццяўляецца механічнае злучэнне, досыць трывалае для кіравання палётам аднаго апарата з дапамогай састыкаванага з ім іншага. Злучэнне электрычных схем і гідраўлічных сістэм апаратаў пры стыкоўцы можа адбывацца, а можа і не адбывацца.

Збліжэнне Джэміні-8 з Аджэнай.

Праблема стыкоўкі ўстала перад стваральнікамі касмічных апаратаў ушчыльную ў сувязі з праграмай ажыццяўлення пілатуемых аблётаў Месяца і высадак на Месяц. Першыя прапановы па стыкоўцы, што тэхнічна рэалізуюцца, ставяцца да 1962 года.

Стыкоўка дазволіла ажыццявіць палёт пілатуемых экспедыцый на Месяц — была дасягнута эканомія масы за кошт таго, што на Месяц сядаў і з Месяца ўзлятаў не ўвесь экспедыцыйны комплекс, а толькі спецыяльны месяцавы карабель-модуль комплексу, максімальна палегчаны і не здольны да пасадкі на Зямлю. Месяцава-арбітальныя і месяцава-пасадачныя караблі-модулі комплексу выкарыстоўвалі стыкоўку і ў рэалізаванай амерыканскай праграме «Апалон» і ў неажыццёўленай савецкай праграме Л3. Таксама рыхтаваўся да палётаў варыянт карабля «Саюз-Кантакт» для адпрацоўкі сістэмы стыкоўкі «Кантакт» караблёў-модуляў 7К-ЛОК і ЛК савецкага комплексу Л3, але ў сувязі з недаведзенням месяцава-пасадачнай праграмы Л3 да стадыі пілатуемых палётаў, неабходнасць палётаў «Саюз-Кантакту» адпала.

Першая ў свеце стыкоўка ў ручным рэжыме была ажыццёўлена з ракетнай прыступкай «Аджэна» пілатаваным караблём ЗША «Джэміні-8» з экіпажам у складзе Ніла Армстранга і Дэвіда Скота 16 сакавіка 1966 года.

Першая ў свеце цалкам аўтаматычная стыкоўка двух касмічных апаратаў (беспілотных караблёў "Саюз" пад назвамі «Космас-186» і «Космас-188») праведзена 30 кастрычніка 1967 г. ў СССР.

Першая ў свеце стыкоўка двух пілатуемых караблёў павінна была быць ажыццёўлена ў СССР у красавіку 1967 (караблі «Саюз-1" і "Саюз-2А»), але ў сувязі з аварыйным палётам першага карабля (з гібеллю касманаўта) адбылася пазней - у студзені 1969 (караблі "Саюз-4" і "Саюз-5»).

Далей стыкоўкі вельмі шырока выкарыстоўваліся ў месяцавай праграме «Апалон» і для стварэння і забеспячэння арбітальных станцый, як у СССР / Расіі («Салют-ДОС", "Алмаз-АСС», «Мір»), так і ў ЗША («Скайлэб» ), а ў цяперашні час - Міжнароднай касмічнай станцыі і станцый Кітая.

Працэс

Працэсу стыкоўкі папярэднічае далёкае збліжэнне, затым блізкае, затым з прычальвання пачынаецца ўласна стыкоўка. Спецыяльныя выступоўцы элементы стыковачных агрэгатаў уваходзяць у механічнае зачапленне, пасля чаго пачынаецца сцягванне аб'ектаў, па заканчэнні якога адбываецца счэпкі замкаў. У гэты момант электра- і гідрараздымы ўжо злучаныя. Далей вырабляецца праверка герметычнасці стыку, пасля чаго можна адкрыць люкі і пераходзіць з аб'екта ў аб'ект.

Пры стыкоўцы аб'ектаў вялікай масы (больш масы транспартнага карабля класа «Саюз» або «Прагрэс» - каля 7 тон) стык дадаткова ўзмацняецца знутры здымнымі сцяжкамі.

Калі аб'ект будзе знаходзіцца ў сутыкавалі стане досыць доўга, магчымы частковы дэмантаж стыковачных механізмаў і замена іх на кампактныя плоскія люкі.

Стыкоўны агрэгат

Стыкоўныя агрэгаты дзеляцца на два вялікіх класа — актыўна-пасіўныя і ўніверсальныя.

Актыўна-пасіўныя стыковачныя агрэгаты (часцей за ўсё тыпу «загваздка-конус») адрозніваюцца па канструкцыі і прыладзе на двух стыкуюцца касмічных апаратах. Пры гэтым актыўны карабель не можа састыкавацца з іншым актыўным, а пасіўны — з іншым пасіўным.

Універсальныя стыковачныя агрэгаты (звычайна андрагіна-перыферыйныя) гэтага недахопу пазбаўлены.

Аднак, існуючыя сістэмы з універсальнымі стыковачнымі агрэгатамі (напрыклад, Апас-75, створаны па праграме «Саюз-Апалон», і Апас-89, якая прадугледжвае для «Бурана», Апас-95, які выкарыстоўваўся на станцыі «Мір», а таксама выкарыстоўваўся на Міжнароднай касмічнай станцыі для Шатлаў і модуляў) саступаюць па масагабарытных параметрах і патрабаванням да дакладнасці навядзення КА больш распаўсюджаным загваздка-конусным сістэмам.

Упершыню актыўна-пасіўныя стыковачныя агрэгаты з’явіліся на амерыканскіх КА «Джэміні» і прызначаліся для стыкоўкі з ракетнай прыступкай «Аджэна» з мэтай адпрацоўкі працэсаў збліжэння і стыкоўкі па праграме падрыхтоўкі да праграмы «Апалон».

Раннія актыўна-пасіўныя стыковачныя агрэгаты, устаноўленыя на караблях «Джэміні» і караблях «Саюз» з нумарамі 1, 2 (беспілотны карабель), 3, 4, 5, 7, 8, не мелі люка для ўнутранага пераходу, і касманаўтам даводзілася выходзіць у адкрыты космас у скафандрах. Такая ж схема была прадугледжана і ў месяцава-арбітальным 7К-ЛОК і месяцава-пасадачным ЛК караблях-модулях комплексу Л3 савецкай месяцавай экспедыцыі дзеля эканоміі масы Стыкоўныя агрэгата.

У амерыканскай месяцавай праграме «Апалон» месяцава-арбітальны і месяцава-пасадачны караблі-модулі комплексу выкарыстоўвалі ўдасканалены стыкоўны вузел з унутраным пераходам.

У СССР стыковачныя агрэгаты пачалі распрацоўвацца па праграме 7К-9К-11К, мэтай якой быў пілатуемы аблёт Месяца без выкарыстання цяжкай ракеты-носьбіта. Нягледзячы на ​​тое, што праграма была адменена, касмічны карабель «Саюз», які вырас з праекта 7К, быў абсталяваны актыўна-пасіўным стыкоўны агрэгатам і сістэмай пошуку, збліжэння і стыкоўкі «Ігла», якая дазволіла ажыццявіць першую аўтаматычную стыкоўку беспілотных апаратаў. Далей стыковачныя агрэгаты грамадзянскіх («Салют-ДОС», «Мір») і ваенных («Алмаз-АСС») арбітальных станцый і пілатуемых («Саюз») і грузавых («Прагрэс» і ТКС) караблёў і модуляў да іх былі ўніфікаванымі і выкарыстоўвалі ўнутраны пераход.

Літаратура

• Ларыёнаў У. С. Стыкоўка ў касманаўтыцы // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 225. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).