Усходні Тымор

Дэмакратычная Рэспубліка Усходні Тымор (ДРУТ), Усходні Тымор, або Тымор-Ле́шці (парт.: Timor-Leste, тэтум: Timór Lorosa'e), афіцыйна Дэмакратычная Рэспубліка Тымор-Ле́шці (парт.: República Democrática de Timor-Leste, тэтум: Repúblika Demokrátika Timór-Leste), — дзяржава, якая займае паўночна-усходнюю частку і невялікі анклаў на захадзе вострава Тымор (найболей буйны з Малых Зондскіх астравоў) і прылеглыя астравы Атаура (Камбінг) і Жаку. Агульная плошча — 14,9 тыс.кв.км. Насельніцтва — каля 1 млн чалавек (2005 г.), у асноўным прадстаўнікі меланезійскай групы. Сталіца — Горад Дылі. Тэрытарыяльна-адміністрацыйны апарат — 13 раёнаў. Афіцыйныя мовы — партугальская (ёю рэальна валодае каля 5 % насельніцтва) і мясцовы тэтум. Інданезійская (па розных ацэнках, у той або іншай ступені яе выкарыстаюць да 80 % усходнетыморцаў) і англійская (2 %) маюць статус адміністрацыйных моў. Час: апярэджвае мінскі на 4 гадзіны (улетку) і на 5 гадзіны (узімку). Нацыянальнае свята — Дзень абвяшчэння незалежнасці Дэмакратычнай Рэспублікі Усходні Тымор — 28 лістапада (у гэты дзень у 1975 упершыню была абвешчаная незалежнасць ДРУТ, неўзабаве анексіраванай Інданезіяй).

Дэмакратычная рэспубліка Усходні Тымор
Repúblika Demokrátika Timor Lorosa’e
República Democrática de Timor-Leste

Сцяг Усходняга Тымора Герб Усходняга Тымора
Дэвіз: «Honra, Pátria e Povo (Гонар, Радзіма і народ)»
Гімн: «Pátria»
Дата незалежнасці	28 лістапада 1975 (ад Партугаліі) 20 мая 2002 (ад Інданезіі)
Афіцыйныя мовы	тэтум, партугальская
Сталіца	Дылі
Найбуйнейшыя гарады	Дылі
Форма кіравання	Парламенцкая рэспубліка
Прэзідэнт Прэм’ер-міністр	Жазэ Рамуш-Орта Шанана Гужмау
Дзярж. рэлігія	Каталіцызм
Плошча • Усяго	154-я ў свеце 15 007 км²
Насельніцтва • Ацэнка (2005) • Перапіс • Шчыльнасць	1 040 880 чал. (156-я) 69 чал. чал./км²
ВУП (ППЗ)   • Разам (2004)   • На душу насельніцтва	$370 млн  (185-ы) $400
ІРЧП (2007)	0.489 (нізкі) (162-ы)
Валюта	Долар ЗША
Інтэрнэт-дамен	.tl
Код ISO (Alpha-2)	TL
Код ISO (Alpha-3)	TLS
Код МАК	TLS
Тэлефонны код	+670
Часавыя паясы	+9

Клімат трапічны вільготны. Сярэднегадавая тэмпература — звыш 26 °C. Адрозніваюць два сезоны: дажджлівы і сухі.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Усходняга Тымора

Старажытнае насельніцтва вострава Тымор — плямёны, блізкія да папуасаў. Бліжэй да н.э. тут з’явіліся плямёны мангалоіднай расы, якія размаўлялі на аўстранезійскіх мовах. У XVI ст. на Тыморы пасяліліся тэтумы — найбольшая народнасць сучаснага Усходняга Тымора. У XVI ст. тут з’явіліся партугальцы, у XVII ст. — галандцы. У канцы XVIII ст. усходняя частка Тымора замацавана за Партугаліяй, заходняя — за Нідэрландамі. У 1942—1945 востраў акупіраваны японскімі войскамі. З 1973 Усходні Тымор — аўтаномная правінцыя Партугаліі. Пасля звяржэння ў Партугаліі аўтарытарнага рэжыму (1974) створаны палітычныя арганізацыі Усходняга Тымора: Рэвалюцыйны фронт за незалежнасць Усходняга Тымора (ФРЭТЫЛІН), Тыморскі дэмакратычны саюз (УДТ) і Тыморскі народна-дэмакратычны саюз (АПОДЭТЫ). У жніўні 1975 УДТ здзейсніў спробу дзяржаўнага перавароту, што прывяло да грамадзянскай вайны, у якой перамог ФРЭТЫЛІН. 28 лістапада 1975 ФРЭТЫЛІН абвясціў Народна-Дэмакратычную Рэспубліку Усходні Тымор. У адказ АПОДЭТЫ і УДТ звярнуліся за дапамогай да Інданезіі, якая 7 снежня 1975 увяла свае войскі ва Усходні Тымор. У ліпені 1976 Інданезія абвясціла Усходні Тымор сваёй 27-й правінцыяй, што не прызнала ААН. ФРЭТЫЛІІН працягваў партызанскую вайну супраць інданезійскай акупацыі (з 1986 сумесна з УДТ). Інданезійскія войскі ажыццяўлялі масавыя рэпрэсіі, якія забралі больш за 100 тыс. жыццяў.

Пасля падзення ў Інданезіі дыктатуры (1998) новы інданезійскі ўрад правёў 30 жніўня 1999 плебісцыт, на якім каля 80 % жыхароў Усходняга Тымора выказаліся за незалежнасць. Узброеныя выступленні праінданезійскіх сіл прывялі да ўводу на тэрыторыю Усходняга Тымора ў верасні 1999 войск ААН і стварэння Часовай адміністрацыі. У жніўні 2001 адбыліся выбары ў Канстытуцыйную асамблею, якая ў кастрычніку 2001 прыняла канстытуцыю Усходняга Тымора. У красавіку 2002 прэзідэнтам Усходняга Тымора выбраны кіраўнік узброенай барацьбы за незалежнасць, лідар ФРЭТЫЛІН Ш. Гужмау. 20 мая 2002 абвешчана незалежнасць Усходняга Тымора.

Насельніцтва

Каля 95 % каталікі. Кіраўніком Рымскай каталіцкай царквы на Усходнім Тыморы ў сакавіку 2004 года прызначаны біскуп Альберта Рыкарда дэ Сілва. Астатняя частка насельніцтва вызнае іслам і традыцыйныя мясцовыя вераванні.

Дзяржаўны лад

Унітарная дэмакратычная рэспубліка парламенцкага тыпу. У адпаведнасці з Канстытуцыяй, прынятай у сакавіку 2002 года, кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт (з красавіка 2002 году — Шанана Гужмау) абіраецца прамым галасаваннем тэрмінам на 5 гадоў (наступныя прэзідэнцкія выбары ў 2007). Асноўная паўната выканаўчай улады засяроджана ў руках прэм’ер-міністра (з мая 2002 года — Мары Алкатыры), прызначанага прэзідэнтам па паданні парламенцкай большасці.

Вышэйшы заканадаўчы орган — аднапалатны парламент, валодае шырокімі ўладнымі паўнамоцтвамі па кіраванні дзяржавай. Складаецца з 88 дэпутатаў, уключаючы прэм’ер-міністра і членаў урада. 13 дэпутатаў прадстаўляюць 13 адміністрацыйных раёнаў і 75 абіраюцца па прапарцыйнай сістэме. У цяперашнім скліканні (наступныя парламенцкія выбары прызначаныя на жнівень 2006) дамінуе партыя ФРЭТЫЛІН (Рэвалюцыйны фронт за незалежнасць Усходняга Тымору) — 57,4 %, астатнія партыі — Дэмакратычная, Сацыяльна-дэмакратычная партыя Усходняга Тымора, Тыморская сацыяльна-дэмакратычная асацыяцыя — кожная маюць меней 10 % парламенцкіх месцаў.

Прысутнасць кантынгенту міжнародных міратворчых сіл дагэтуль забяспечвала досыць высокі ўзровень палітычнай стабільнасці ва Усходнім Тыморы.

Тым не менш, у краіне захоўваецца пагроза дэстабілізацыі, у аснове чаго ляжаць такія фактары, як вельмі цяжкае сацыяльна-палітычнае становішча ў краіне, а таксама канфлікты паміж наяўнымі ў кіраўніцтве групоўкамі. У студзені 2006 года ДРУТ звярнулася ў СБ ААН з просьбай аб падаўжэнні мандата Аддзялення ААН ва Усходнім Тыморы.

Знешняя палітыка

Паводле канстытуцыі ў знешнепалітычнай сферы ДРУТ арыентуецца на развіццё дружалюбных сувязяў са ўсімі дзяржавамі свету, заснаваных на супрацоўніцтве, узаемнай роўнасці, павазе суверэнітэту, тэрытарыяльнай цэласнасці і правоў чалавека ў інтарэсах мірнага ўрэгулявання канфліктаў, раззбраення, стварэнні калектыўнай сістэмы бяспекі і новага больш справядлівага міжнароднага эканамічнага парадку. Канстытуцыя замацоўвае таксама нацэленасць Усходняга Тымора на «прывілеяваныя» адносіны з дзяржавамі партугаламоўнай супольнасці і «адмысловыя сувязі сяброўства і супрацоўніцтва» з суседнімі дзяржавамі і краінамі рэгіёна.

У верасні 2002 года Усходні Тымор стаў 191-м членам ААН. Рэспубліка аформіла членства ў Сусветным банку, МВФ, Руху недалучэння, актыўна імкнецца да скарэйшага далучэння да механізмаў палітыка-эканамічнага ўзаемадзеяння ў субрэгіёнах ПУА і ПЦР. У ліпені 2005 прыняты ў АРФ. Выяўляючы цікавасць да АСЕАН, у бліжэйшы час далучацца да Асацыяцыі не плануе.

Эканоміка

Плады кавы на манеце ў 50 цэнтаў.

Эканоміка развітая вельмі слаба, аснову складае сельская гаспадарка, у якой занята звыш 80 % насельніцтва. Асноўная прадукцыя — кава (13 тыс.тон у 2004/2005 фінансавым годзе), маіс, рыс. Слаба развітыя таксама рыбалоўства і дрэваздабыча.

Па цэлым шэрагу сацыяльна-эканамічных паказчыкаў Усходні Тымор у групе найболей адсталых дзяржаў Азіі і Афрыкі (сярэднегадавы прыбытак на душу насельніцтва — 410 дол., каля 2/3 насельніцтва афіцыйна пражывае ніжэй рысы беднаты).

З моманту стварэння дзяржава існуе, па сутнасці, дзякуючы масіраванай фінансавай падтрымцы сусветнай супольнасці, якая ажыццяўляецца як у рамках т.зв. міжнароднага клуба донараў, так і на двухбаковай аснове. Асноўны донар — Аўстралія.

Грашовая адзінка — долар ЗША. З лістапада 2003 года ў зварот уведзеная разменная грашовая адзінка — цэнтаў (1 долар = 100 цэнтаваў (май 2008)).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Усходні Тымор
• ETAN — East Timor & Indonesia Action Network (англ.)