Ad hominem

Апеляцыя да асобы (лац.: argumentum ad hominem — «аргумент да чалавеку») — логікавая памылка, пры якой аргумент абвяргаецца спасыланнем на характар, матыў або іншы атрыбут асобы, які прыводзіць аргумент, ці асобы, звязанага з аргументам, замест спасылання на негрунтоўнасць самога аргумента, абʼектоўныя факты альбо лагічныя разважанні.

Падраздзяляецца на віды:

argumentum ad hominem personam («пераход на асабістасці») — прамая крытыка асабовасці альбо знявага апаненту;
argumentum ad hominem circumstantiae — тлумачэнне пункту гледжання апаненту яго асабістымі абставінамі;
argumentum ad hominem tu quoque («і ты гэтак жа») — спасыланне на тое, што апанент сам дзейнічае насуперак свайму жа аргументу.

Дэмагагічныя прыёмы часта ўлучае ў сябе апеляцыю да асобы.

Ad hominem супрацьпастаўляецца аргументацыя ў існасці — ad rem — ці па (абʼектоўнай) ісціне — ad veritatem. Калі argumentum ad rem скіраваны непасрэдна на абгрунтаванне даказванага зацвярджэння, то argumentum ad hominem выкарыстоўваецца з мэтай перамогі ў спрэчцы з канкрэтным апанентам ці апанентамі.

Гісторыя правіць

Тэрмін быў уведзены рымскімі прамоўцамі пры класіфікацыі прыёмаў пераканання аўдыторыі і першапачаткова азначаў апеляцыю да эмоцый, перакананняў і забабонам слухачоў — прыём сам па сабе не лічыцца забароненым ні ў старажытнай, ні ў сучаснай прамоўніцкай практыцы. Аднак выкарыстанне ad hominem у навуковай ці іншай прафесійнай дыскусіі некарэктна, так як такая дыскусія прыпускае, як правіла, імкненне бакоў да абʼектовай праўдзе, а не спробу апынуцца пераможцам у вачах гледачоў.

Лагічны выкрут правіць

Апеляцыя да асобы адносіцца да так званых лагічных выкрутаў — псіхалагічна дзейсным, але лагічна некарэктным спосабам абгрунтавання тэзіса. З лагічнага пункту гледжання ad hominem personam мае наступную форму:

Чалавек А выказвае зацвярджэнне X.
Пра чалавека А вядома нешта, што дыскрэдытуе яго.
Выходзіць, што зацвярджэнне Х, якім бы яно ні было, ілжывае.

ad hominem circumstantiae мае форму:

Чалавек А выказвае зацвярджэнне X.
Чалавек Б сцвярджае, што А выказвае зацвярджэнне X таму, што гэтае зацвярджэнне выказана ў інтарэсах чалавека А.
Выходзіць, што зацвярджэнне Х, якім бы яно ні было, ілжывае.

альбо

Чалавек А выказвае зацвярджэнне X.
Чалавек Б паказвае на асаблівыя абставіны А.
Выходзіць, што зацвярджэнне Х, якім бы яно ні было, ілжывае.

І ad hominem tu quoque мае форму:

Чалавек А выказвае зацвярджэнне X.
Чалавек Б сцвярджае, што мінулыя дзеянні або зацвярджэнні А несумяшчальныя з праўдзівасцю зацвярджэння X.
Выходзіць, што зацвярджэнне Х, якім бы яно ні было, ілжывае.

Лагічная некарэктнасць дадзенай аргументацыі відавочная: той факт, што асоба, якая вылучыла аргумент, характарызуецца па нейкіх прыкметах, ніяк не ўплывае на праўдзівасць або памылковасць яго аргументацыі.

Адменнасці ad hominem правіць

Пераход на асабістасці правіць

Абразлівы ad hominem, званы таксама "пераходам на асабістасці", часта ўтрымлівае абразу або прыніжэнне апанента. У агульным выпадку ён складаецца ва ўказанні на факты, якія характарызуюць самога апанента, але якія не маюць дачынення да яго аргументацыі. Асноўнай яго прынцып — стварыць у гледачоў агульнае негатыўнае ўяўленне пра апанента асабіста і, такім чынам, стварыць ўражанне аб любой аргументацыі апанента, як тая, што зыходзіць ад нявартай даверу крыніцы.

Такі прыём прыводзіць да памылковай логіцы, замяняючы аргументацыю агульным уражаннем пра апанента, якое не мае адносінаў да прадстаўленых ім аргументаў, але ён бывае дзейсным дзякуючы так званаму гало-эфекту.

Што можа казаць кульгавы пра мастацтва Геберта фон Караяна? Калі яму адразу заявіць, што ён кульгавы, ён прызнае сябе пераможаным.
Аб чым можа спрачацца чалавек, які не змяніў пашпарт? Якія погляды на архітэктуру можа выказаць мужчына без прапіскі? Злоўлены на гарачым учынку, ён прызна́ецца і прызнае сябе зможаным.
І наогул, хіба нас можа цікавіць меркаванне чалавека лысага, з такім носам? Няхай спачатку выправіць нос, вырасціць валасы, а потым і выкажацца.
— Міхаіл Жванецкі. Стыль спрэчкі

Ad hominem circumstantiae правіць

Дадзеная адменнасць ad hominem складаецца ва ўказанні на абставіны, якія нібыта дыктуюць апаненту пэўную пазіцыю. Яна мае сваёй мэтай выказаць здагадку аб прадузятасці апанента і на гэтай падставе ўсумніцца ў яго аргументах. Такая аргументацыя таксама памылковая, паколькі той факт, што апанент чаму-небудзь схільны вылучыць менавіта гэты аргумент, не робіць сам аргумент з лагічнага пункту гледжання менш справядлівым. З гэтым перакрываецца паняцце генетычнай памылкі (аргумент, які адхіляе зацвярджэнне толькі на падставе ягонай крыніцы). Хоць заўвага аб прадузятасці апанента можа быць і рацыянальнай, але яе, згодна логіцы, недастаткова для абвяржэння аргументу.

Прыклад:

«Прадстаўнікі тытунёвых кампаній, якія сцвярджаюць, што паленне не шкодзіць вашаму здароўю, не маюць рацыі, бо яны абараняюць свае шматмільённыя фінансавыя інтарэсы». (Іх няправільнасць не даказваецца фінансавымі інтарэсамі. Калі яны не маюць рацыі, то не па гэтай прычыне.)

«Ён фізічна залежны ад нікатыну. Вядома, ён будзе абараняць паленне!»

Падобныя выказванні можна перафармуляваць гэтак, каб пазбегнуць лагічнай памылкі:

«Прадстаўнікі тытунёвых кампаній, якія сцвярджаюць, што паленне не шкодзіць вашаму здароўю, верагодна, прадузятыя, бо яны абараняюць свае шматмільённыя фінансавыя інтарэсы. Робячы падобныя заявы, яны могуць выдаваць жаданае за сапраўднае ці нават хлусіць».

«Ён фізічна залежны ад нікатыну. Такім чынам, яго меркаванне аб паленні можа быць прадузятым».

Ad hominem tu quoque правіць

Ad hominem tu quoque (лац.: tu quoque — літаральна «ты таксама», «сам такі») абвінавачванне боку, які выказвае аргумент, у непаслядоўнасці, падкрэсліваючы неадпаведнасць яго слоў ці дзеянняў ягоннага жа аргументу. У прыватнасці, калі бок А крытыкуе дзеянні боку Б, адказ «tu quoque» сцвярджае, што і бок А паступала гэтак жа. Падобная аргументацыя па сутнасці сваёй памылковая, таму што яна не абвяргае аргумент боку А; калі апошні верны, то бок А, магчыма, праявіла ханжаства, але гэта не робіць яго выказванні менш справядлівымі з лагічнага пункту гледжання. Больш за тое, бок А пры гэтым можа прывесці свой асабісты вопыт у падтрымку свайго аргументу. Напрыклад, бацька можа казаць сыну, каб ён не пачынаў паліць, паколькі ён пашкадуе аб гэтым ў будучыні, а сын можа зазначыць тое, што бацька сам паліць. Гэта не скасуе той факт, што сын сапраўды можа пашкадаваць ў будучыні аб тым, што паліў.

Знаходжанне аднадумца, які лёгка крытыкуе правіць

Абвяржэнне тэзіса апанента замяняецца на зацвярджэнне, што падобны тэзіс выказваецца (выказваўся) нейкім агульнавядомым і вельмі уразлівым для крытыкі суб’ектам або проста добра спалучаецца з яго кшталтам і/ці светапоглядам. Распаўсюджаная адменнасць — «звядзенне да Гітлера», калі апаненту заяўляюць, што яго погляды блізкія да пэўных поглядаў Адольфа Гітлера або нацыстаў наогул, напрыклад:

«Як вы можаце казаць, што не трэба ёсць мяса? Аджа Гітлер быў вегетарыянцам!»

Механізм дзеяння аргументу аналагічны «абразліваму ad hominem»: звязаць у свядомасці слухача аргумент з негатыўна ацэньванай асобай, каб слухач перанёс адмоўнае стаўленне да асобы на тэзіс:

Гітлер-дрэнны (належыць не патрабавальным доказы), такім чынам, усё, што ён падтрымліваў-дрэнна.
Гітлер падтрымліваў вегетарыянства, такім чынам, вегетарыянства-гэта дрэнна.

Лагічная памылка ў першым вывадзе наўна — тое, што чалавек па нейкіх параметрах «дрэнны», зусім не азначае, што ўсё, што ён падтрымлівае, аўтаматычна таксама з’яўляецца дрэнным. Аднак гэтая пазіцыя эмацыйна лёгка прымаецца. Прычым, калі ў выпадку «абразлівага ad hominem» патрабуецца прадставіць хоць нейкія абгрунтаванні таго, што апанент «дрэнны», то ў дадзеным выпадку гэтага не патрабуецца — у якасці «аднадумца» апанента выбіраецца той, хто першапачаткова загадзя «дрэнны», і гэта нават не абмяркоўваецца.