Вікіпедыя

Іван Аляксандравіч Бадуэн дэ Куртэнэ

Іван Аляксандравіч Бадуэн дэ Куртэнэ (польск.: Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay, 1 (13) сакавіка 1845, г. Радзымін — 3 лістапада 1929, г. Варшава) — рускі[7] і польскі[7] мовазнавец[5]. Член-карэспандэнт Пецярбургскай АН з 1897[5].

Іван Аляксандравіч Бадуэн дэ Куртэнэ
польск.: Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay
Дата нараджэння 13 сакавіка 1845(1845-03-13)[1][2][…] ці 13 сакавіка 1846(1846-03-13)[3]
Месца нараджэння
Дата смерці 3 лістапада 1929(1929-11-03)[4][1][…]
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Бацька Aleksander Baudouin de Courtenay[d]
Жонка Рамуальда Рамуальдаўна Бадуэн дэ Куртэнэ[d]
Дзеці Цэзарыя Бадуэн дэ Куртэнэ[d] і Соф'я Іванаўна Бадуэн дэ Куртэнэ[d]
Род дзейнасці мовазнавец, прафесар, эсперантолаг, філолаг, славіст, phonetician
Навуковая сфера мовазнаўства
Месца працы
Навуковая ступень доктар навук[d]
Навуковае званне дацэнт
Альма-матар
Навуковы кіраўнік Ізмаіл Іванавіч Сразнеўскі
Вядомыя вучні Анатоль Нестаравіч Генка[d], Васіль Аляксеевіч Багародзіцкі[d], Сяргей Канстанцінавіч Буліч[d], Мікалай Вячаслававіч Крушэўскі[d], Яўген Дзмітрыевіч Паліванаў[d], Леў Уладзіміравіч Шчэрба і Леў Пятровіч Якубінскі[d]
Вядомы як заснавальнік эксперыментальнай фанетыкі, Казанскай лінгвістычнай і Пецярбургскай фаналагічнай школ[5]
Партыя
Член у
Узнагароды
ордэн Святога Уладзіміра 4 ступені ордэн Святой Ганны 2 ступені ордэн Святога Станіслава 2 ступені ордэн Святой Ганны 3 ступені ордэн Святога Станіслава 3 ступені медаль «У памяць валадарання імператара Аляксандра III»
Подпіс Выява аўтографа
Лагатып Вікікрыніц Творы ў Вікікрыніцах
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

правіць

Па радаводнай легендзе, паходзіў са старажытнага французскага арыстакратычнага роду Куртэнэ, які вядзе свой пачатак ад караля Людовіка VI і да якога належалі, у прыватнасці, імператары Лацінскай (Рымскай) імперыі. У Польшчу продак Бадуэна дэ Куртэнэ перасяліўся на мяжы XVII—XVIII стагоддзяў[8]

Скончыў у 1866 годзе Галоўную школу у Варшаве. Навуковую дзейнасць пачынаў пад кіраўніцтвам І. І. Сразнеўскага. У 1875 годзе навуковец стаў прафесарам, у 1887 годзе — членам Польскай АН, а ў 1897 годзе — членам-карэспандэнтам Акадэміі навук. Працаваў у Казанскім (1874—1883), Юр’еўскім (1883—1893), Кракаўскім Ягелонскім (1893—1899), Пецярбургскім (1900—1918), Варшаўскім (з 1918) універсітэтах.

Быў двойчы жанаты, другім шлюбам — на Рамуальдзе Багніцкай, якая ўдзельнічала ў рускім, польскім, чэшскім друку.

 
Магіла Бадуэна дэ Куртэнэ

З 1910-х гадоў актыўна займаўся палітыкай. Належаў да кадэцкага цэнтру, але па палітычных поглядах прымыкаў да так званых федэралістаў-аўтанамістаў.

Выступаў за культурную самастойнасць Польшчы і раўнапраўе польскай мовы з рускай. Арыштоўваўся ўладамі Расійскай імперыі[9].

Пасля аднаўлення незалежнасці Польскай рэспублікі пасяліўся там і працягнуў палітычную дзейнасць, ізноў адстойваючы правы нацыянальных меншасцяў — якімі на гэты раз апынуліся ўжо не палякі, а іншыя народы, у тым ліку і рускія. У 1922 вылучаўся прадстаўнікамі нацыянальных меншасцяў (супраць жадання) як кандыдат у прэзідэнты Польшчы. У першым туры выбараў 9 снежня набраў 103 галасы (19,04 %) і заняў трэцяе месца, вышэй, чым у выбранага ў выніку Габрыэля Нарутовіча; ў другім туры — усяго 10 галасоў, у трэцім — 5. Абраны ў пятым туры Нарутовіч атрымаў большую частку галасоў, раней аддадзеных за Бадуэна; падтрымка левых і нацыянальных меншасцяў вылілася ў нянавісць да Нарутовіча з боку правых, і неўзабаве пасля абрання ён быў забіты.

У 1919—1929 гадах ганаровы прафесар Варшаўскага ўніверсітэта і загадчык кафедры параўнальнага мовазнаўства. Памёр у Варшаве. Пахаваны на кальвінскіх (евангелісцка-рэфармацкіх) могілках у Варшаве.

Навуковая дзейнасць

правіць

Бадуэн дэ Куртэнэ здзейсніў пераварот у навуцы аб мове: да яго[10] ў лінгвістыцы панаваў гістарычны кірунак — мовы даследаваліся выключна па пісьмовых помніках. Ён жа ў сваіх працах даказаў, што сутнасць мовы — у маўленчай дзейнасці, а значыць, неабходна вывучаць жывыя мовы і дыялекты. Толькі так можна зразумець механізм функцыянавання мовы і праверыць правільнасць лінгвістычных тэорый.

Бадуэн дэ Куртэнэ на працягу многіх гадоў вывучаў розныя індаеўрапейскія мовы, пісаў свае навуковыя працы не толькі на рускай і польскай, але і на нямецкай, французскай, чэшскай, італьянскай, літоўскай і іншых мовах. Працуючы ў экспедыцыях, якія даследавалі славянскія мовы і дыялекты, ён фіксаваў іх фанетычныя асаблівасці. Яго адкрыцці ў галіне супастаўляльнага (тыпалагічнага) аналізу славянскіх моў апярэдзілі з’яўленне ідэй, якія пазней знайшлі сваё адлюстраванне ў працах выдатнага славіста Р. В. Якабсона. Гэтыя даследаванні дазволілі Бадуэну дэ Куртэнэ (з улікам ідэй рана памерлага малодшага калегі, таленавітага М. В. Крушэўскага  (руск.) (бел. — таксама паляка, які працаваў у Казані) стварыць тэорыю фанем і фанетычных чаргаванняў[5]. Тэорыя выкладзена ў яго «Опыте фонетических чередований» (1895). Яе лагічным працягам з’явілася створаная навукоўцам тэорыя пісьма. Такім чынам, Бодуэн выступіў заснавальнікам фаналогіі і папярэднікам тэорыі М. С. Трубяцкога.

Бадуэн дэ Куртэнэ выяўляў агульныя прыкметы і ў няроднасных мовах і пры гэтым вялікую ўвагу звяртаў на фанетыку — «фанетычны цэмент». Ен сцвярджаў, што і ў мовах рознай марфалагічнай будовы фанетычныя законы ў агульных рысах аднолькавыя. Напрыклад, чаргаванне [к] — [ч] (напр. бел.: пяку — пячэш) — характэрная фанетычная прыкмета і для індаеўрапейскіх (славянскіх, раманскіх, германскіх), і фіна-ўгорскіх, і семіцкіх моў. Гэты тып чаргавання настолькі пашыраны, што Бадуэн дэ Куртэнэ прапанаваў яму найменне — «агульначалавечая моўная з’ява», гэта значыць моўная ўніверсалія. 3 іншых тыпалагічных асаблівасцей у галіне фанетыкі няроднасных моў ён адзначаў знікненне звонкіх выбухных зычных у дацкай і эстонскай мовах, рэгрэсіўны кірунак асіміляцыі ў індаеўрапейскіх мовах і прагрэсіўны — у фіна-ўгорскіх і ўрала-алтайскіх мовах.

Ён першым пачаў ужываць у лінгвістыцы матэматычныя мадэлі  (руск.) (бел.. Даказаў, што на развіццё моў можна ўздзейнічаць, а не толькі пасіўна фіксаваць усе падзеі і змены, якія адбываюцца ў іх. На аснове яго работ паўстаў новы напрамак — эксперыментальная фанетыка  (руск.) (бел..

Ідэя стварэння статыстычнай тыпалогіі гукавых сістэм славянскіх моў, прыярытэт якой належыць Бадуэну дэ Куртэнэ, не страціла сваёй надзённасці і зараз. Ён заўважыў, што паводле статыстычных падлікаў украінская і чэшская мова характарызуецца шырокім ужываннем галоснага [і], польская — галоснага [е] і г. д.

Падрыхтаваў трэцюю і чацвёртую рэдакцыі слоўніка У. І. Даля  (руск.) (бел., удакладніўшы этымалогіі, выправіўшы падзел на гнёзды (у Даля часта адвольны), а таксама папоўніўшы яго новымі словамі, у тым ліку унёсшы абсцэнную лексіку, якой не было ў Даля. За свае дапаўненні быў падвергнуты жорсткай крытыцы, у савецкі час «Бодуэновский словарь Даля» не перавыдаваўся. Перавыданні савецкага часу абапіраюцца на арыгінальны тэкст другога выдання слоўніка Даля; версія Бадуэна звычайна лічыцца самастойным слоўнікам.

Бадуэн дэ Куртэнэ актыўна цікавіўся штучнымі мовамі, неаднаразова выступаў прыхільнікам эсперанта. У кастрычніку 1907 года ён удзельнічаў разам з Ота Есперсенам і іншымі навукоўцамі ў міжнароднай дэлегацыі па прыняцці міжнароднай дапаможнай мовы (фр.: Délégation pour l'Adoption d'une Langue Auxiliaire Internationale) у якасці яе віцэ-старшыні. Быў асабіста знаёмы з Л. Л. Заменгоф, заснавальнікам эсперанта[11], але эсперантыстам сябе не лічыў[12].

Працуючы ў Казані ў 1874—1883 гг., навуковец заснаваў Казанскую лінгвістычную школу  (руск.) (бел., у рамках якой расквітнеў талент найбуйнейшага навукоўца В. А. Багародзіцкага  (руск.) (бел., пад яго непасрэдным уплывам праходзіла станаўленне выдатных рускіх лінгвістаў XX стагоддзя Л. У. Шчэрбы і Я. Д. Паліванава  (руск.) (бел..

Запісваў і публікаваў (з нотамі) беларускія народныя песні («Белорусско-польские песни из Сокольского уезда Гродненской губернии», 1892; «Дополнение к „Белорусско-польским песням из Сокольского уезда Гродненской губернии“», 1894)[5].

Узнагароды

правіць

Зноскі

  1. ↑ а б Jan Niecislaw Baudouin de Courtenay // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
  2. ↑ Jan Baudouin de Courtenay // Brockhaus Enzyklopädie
  3. ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.
  4. ↑ Бодуэн де Куртенэ Иван Александрович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.
  5. ↑ а б в г д Бодуэн де Куртенэ Іван Александрович // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 68. — 737 с.
  6. ↑ а б Бодуэн де Куртенэ Иван Александрович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
  7. ↑ а б Бодуэн де Куртенэ, Иван Александрович // Новая иллюстрированная энциклопедия. Кн. 3. Би-Ве. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. — 256 с.: ил. — С. 27 — 28. — ISBN 5-85270-195-5 (кн. 3), ISBN 5-85270-218-8.
  8. ↑ Згодна з сямейнай легендай, зафіксаванай у радаводнай кнізе, у Францыі род Куртэнэ пагас у 1730 годзе. Дакладная сувязь роду Бадуэн дэ Куртенэ і французскіх Куртэнэ дакументальна не ўсталяваная.
  9. ↑ 29.5.1914 у Санкт-Пецярбургу асаблівая прысутнасць судовай палаты, выслухаўшы касіраваную Сенатам справу пра прафесара Бадуэн дэ Куртэнэ, прызнанага вінаватым па арт. 129 Улажэння пра пакаранні крымінальныя і выпраўленчыя Расійскай імперыі, прыгаворанага да двух гадоў крэпасці і апраўданага па артыкуле 1034, прызнала яго вінаватым і па гэтым артыкуле і прысудзіла да арышту ў турме на 3 месяцы. Гэта пакаранне паглынута першым. Тры месяцы ён правёў у Крастах за выданне брашуры «Национальный и территориальный признак в автономии» (1913). //газета Архангельск, 1914.-№ 119 от 31.05. С.2.
  10. ↑ Щерба Л. В. И. А. Бодуэн де Куртенэ и его значение в науке о языке // Русский язык в советской школе. — 1929, № 6. — С. 66.
  11. ↑ «Переносясь памятью к личности самого автора эсперанто, доктора Заменгофа, которого я имел удовольствие знать лично…» [1]
  12. ↑ «…не принадлежу определенно ни к одному течению в области искусственных языков и потому также не считаю себя эсперантистом…» [2]

Літаратура

правіць
  • Список гражданским чинам первых четырех классов. — Пг., 1914. — С. 31.

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Іван_Аляксандравіч_Бадуэн_дэ_Куртэнэ&oldid=4771589"