Іван III Васільевіч

Іван III Васільевіч, Іва́н Вялі́кі (22 студзеня 1440 — 27 кастрычніка 1505) — вялікі князь маскоўскі (1462—1505).

Іван III Васільевіч
вялікі князь маскоўскі 4 чэрвеня 1452 — 27 кастрычніка 1505
Сумесна з	Васіль II
Папярэднік	Васіль II
Гасудар усяе Русі[d] 28 сакавіка 1462 — 27 кастрычніка 1505
Папярэднік	Васіль II
Пераемнік	Васіль III
Нараджэнне	22 студзеня 1440 Масква, Вялікае княства Маскоўскае
Смерць	27 кастрычніка 1505 (65 гадоў) ці 27 кастрычніка 1505(1505-10-27) (65 гадоў) Масква, Вялікае княства Маскоўскае
Месца пахавання	Архангельскі сабор
Род	Рурыкавічы
Бацька	Васіль II
Маці	Марыя Яраслаўна
Жонка	Марыя Барысаўна[d] і Соф’я Палеалог
Дзеці	Іван Іванавіч Малады, Васіль III, Юрый Іванавіч[d], Андрэй Іванавіч[d], Алена Іванаўна, Дзмітрый Іванавіч Жылка[d], Сямён Іванавіч[d], Inokinya Aleksandra[d], Yevdokiya Ivanovna[d] і Theodosia Ioannovna[d]
Веравызнанне	праваслаўе
Дзейнасць	палітык
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Партрэт з «Тытулярніка». XVII ст.

Бацька — Васіль II, вялікі князь маскоўскі. Маці — Марыя Яраслаўна, дачка князя Яраслава Бараўскога, была рускай княгіняй серпухаўскай галіны дома Данііла (род Даніілавічаў) і далёкай сваячкай яго бацькі. Прамое імя, дадзенае пры нараджэнни — Цімафей.

Івана III завуць «збіральнікам зямлі Рускай». Ён далучыў да Масквы мноства рускіх земляў, адбіў наступленне Літвы, вызваліў краіну ад мангола-татарскага нашэсця («Стаянне на Угры» 1480). Яго другая жонка Соф'я, пляменніца апошняга візантыйскага імператара, дапамагла Івану атрымаць правы і рэгаліі канстанцінопальскіх манархаў і спрыяла звароту краіны да еўрапейскай культуры. Новае палітычнае і рэлігійнае становішча маскоўскай дзяржавы паклала пачатак ідэі лічыць Маскву «трэцім Рымам» (лічачы першым і другім адпаведна Рым і Канстанцінопаль).

Падчас кіравання Івана III да Масквы былі далучаны Яраслаўль (1463), Ноўгарад (1478), Цвер (1485), Вятка, Перм і інш. гарады і землі.

Пры Іване III складзены Судзебнік 1497 года, разгарнулася вялікае будаўніцтва ў Маскве, вырас міжнародны аўтарытэт Рускай дзяржавы, адбылося афармленне тытула вялікі князь «усея Русі».

Аб’яднанне Русі

Ён правіў у Маскве 43 гады і за гэты час здолеў ператварыць Маскоўскую Русь у адзіную дзяржаву. Як пісаў расійскі гісторык М. М. Карамзін: «Адгэтуль гісторыя наша прымае годнасць сапраўды дзяржаўнай, апісваючы ўжо не бессэнсоўныя бойкі княжацкія, але дзеянне Царства, якое набывае незалежнасць і вялікасць. Разнаўладдзе знікае разам з нашым падданствам; утвараецца дзяржава моцная, як бы новая для Еўропы і Азіі, якія, бачачы яе са здзяўленнем, прапануюць ёй выдатнае месца ў іх сістэме палітычнай. Ужо саюзы і войны нашы маюць важную мэту: кожнае асобнае прадпрыемства з’яўляецца следствам галоўнай думкі, накіраванай на карысць Айчыны».

У 1478 годзе да Масквы быў далучаны Ноўгарад, у 1485 — Цвер, Шула, а таксама вялікая частка княства разанскага. На ўсёй тэрыторыі Паўночна-Усходняй Русі незалежнымі засталіся толькі Пскоў і частка Разанскага княства.

Маскоўскія князі (1276—1598)
Даніл Аляксандравіч Юрый Данілавіч Іван Каліта Сямён Горды Іван II Красны Дзмітрый Данскі Васіль I Васіль II Цёмны Іван III Васіль III, жонка Алена Васільеўна Іван IV Грозны Фёдар Іванавіч Юрый Дзмітрыевіч Звенігародскі Васіль Касы Дзмітрый Юр’евіч Шамяка

Барацьба са свавольным і звыкнуўшыміся да волі Ноўгарадам была асабліва доўгай. Наўгародцы не маглі вырашыць, чыё заступніцтва прыняць: Масквы або Вялікага Княства Літоўскага. Івану III прыйшлося два разу хадзіць на Ноўгарад з войскамі (у 1471 і ў 1478 гадах). Пасля першага паходу на Ноўгарад (1471) Іван III прымусіў наўгародцаў «ставіць архіепіскапа на Маскве».

У выніку другога паходу (1478), веча было знішчана, як палітычны інстытут, а вечавы звон вывезены ў Маскву, як знак падначалення Наўгародскай зямлі маскоўскаму князю.

Адносіны з татарамі. Стаянне на Угры

Менавіта Іван III здолеў канчаткова пакончыць з татара-мангольскім нашэсцем. Пводзе легенды, гэта адбылося наступным чынам. У 1480 хан Ахмат даслаў у Маскву чарговае пасольства з патрабаваннем даніны. Іван III Васілевіч паклікаў да сабе паслоў, але замест таго, каб заплаціць даніну, князь, дэманстратыўна разарваўшы і растаптаўшы нагамі партрэт хана, загадаў забіць усіх паслоў, акрамя аднаго. Гэтаму апошняму ён загадаў вяртацца дахаты і перадаць хану, каб пакінуў Маскву ў супакою, у адваротным выпадку князь паабяцаў зрабіць з ханам тое, што ўжо прарабіў з яго пасламі.

Хан Ахмат раз'юшыўся і, сабраўшы войскі, адправіўся ваяваць з непакорлівым князем. Акрамя таго, ён заручыўся падтрымкай і дапамогай літоўскага вялікага князя і польскага караля Казіміра.

Рускія, татарскія і літоўскія войскі сустрэліся 6 кастрычніка 1480 на берагах ракі Угры. Рускія стаялі на левым беразе, іх ворагі — на правым. Сілы былі прыкладна роўныя. Ні тыя, ні іншыя не вырашаліся напасці першымі. Так яны прастаялі да 11 лістапада 1480, калі ханскія войскі разгарнуліся і сыйшлі дадому. Гэтае супрацьстаянне татарскіх і рускіх войскаў атрымала назву «Стаянне на рацэ Угры». У выніку татарскага нашэсця, якое доўжылася больш двух стагоддзяў, скончылася.

А ў 1487 годзе Івану III ўдалося паставіць Казанскае ханства ў васальную залежнасць ад Маскоўскага княства.

Масква і Вільня

У выніку вайны 1494 года, першай пасля стаяння на Угры ў 1408 годзе, да Вялікага Княства Літоўскага да Масквы адышла Вязьма. У выніку вайны 1500—1503 гадоў, якая пачалася няўдалай для ВКЛ бітвай на Ведрашы (1500), скончылася адыходам да Масквы гарадоў Ноўгарад-Северскага, Старадуба, Гомеля, Бранска, Таропца, Мцэнска, Дарагабужа і іншых.

Культурная палітыка

У 1479 у Маскве было скончана будаўніцтва новага каменнага Успенскага сабора. У 1485 Іван III пачаткаў вялікае будаўніцтва на тэрыторыі Маскоўскага Крамля. Па яго загаду будавалася Званіца Івана Вялікага, Гранавітая палата і інш. У 1492 на ўзбярэжжы Балтыйскага мора была закладзена крэпасць Івангорад.

Унутраная палітыка

У 1497 годзе Іван III увёў першы с часоў Кіеўскай Русі судзебнік, збор законаў дзяржавы. Ён быў складзены па загаду Івана III дзякам Гусевым на падставе «Рускай Праўды», судных грамат і традыцый маскоўскага судаводства.

Іван III Васілевіч быў жанаты з Візантыйскай царэўнай Соф'я. Жадаючы паказаць, што Масква ва ўсіх адносінах з'яўляецца пераемніцай Канстанцінопаля, Іван III упершыню на Русі ўвёў абрад шлюбу на царства. Акрамя таго, ён аб'яднаў Маскоўскі герб з гербам Візантыі: маскоўскага Георгія Пераможца, які забівае цмока, з візантыйскім двухгаловым арлом. Пры Іване III, з канца 15 ст., у звычай пачала ўводзіцца і візантыйская назва Русі — «Расія» — як назва Маскоўскай дзяржавы.

Замежнікі і падданыя называлі Івана III Васілевіча Вялікім князем Усея Русі і далі яму празванне «Вялікі».

Князь Іван III Васілевіч памёр 27 кастрычніка 1505 і пахаваны ў Архангельскам саборы Маскоўскага Крамля.

Сям'я

Жонкі:

1. Марыя Барысаўна, княжна цвярская;
2. Сафія Фамінічна Палеалог, Візантыйская царэўна, пляменніца Канстанціна XI, апошняга імператара Візантыі.

Дзеці:

• сыны — Іван, Васілій, Юрый, Дзмітрый, Сямён, Андрэй;
• дочкі — Алена, Феадосія, Еўдакія.