«Ідзі́ і глядзі́» (руск.: Иди и смотри) — савецкі мастацкі фільм рэжысёра Элема Клімава паводле сцэнарыя Алеся Адамовіча. Фільм зняты сумесна кінастудыямі «Беларусьфільм» і «Масфільм» да саракагоддзя перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне. Падзеі стужкі разгортваюцца ў Беларусі ў 1943 годзе. У цэнтры сюжэта беларускі хлопчык, які становіцца сведкам жахаў нацысцкай карнай акцыі, у выніку чаго за два дні ператвараецца з жыццярадаснага падлетка ў сівога старога.

Ідзі і глядзіM:
руск.: Иди и смотри
Постар фільма
Жанр фільм пра партызанаў[d], драматычны фільм, ваенны фільм[d] і трагедыя
Рэжысёр
Сцэнарыст
У галоўных
ролях
Аператар
Кампазітар
Кінакампанія Масфільм
Беларусьфільм
Працягласць 145 хвіл.
Зборы 20 929 648 $[1], 71 909 $[1] і 20 760 251 $[1]
Краіна Сцяг СССР СССР
Мова беларуская, руская, нямецкая
Год 1985
IMDb ID 0091251

Фільм выйшаў у пракат у 1985 годзе, быў адзначаны ўзнагародамі на некалькіх буйных кінафестывалях і заняў шостае месца ў савецкім кінапракаце 1986 года: яго прагледзелі 29,8 млн гледачоў. У выніку апытання чытачоў часопіса «Советский экран» «Ідзі і глядзі» быў прызнаны найлепшым фільмам 1986 года[2], а пазней замацаваўся ў рэйтынгах найлепшых фільмаў розных выданняў[3][4][5][6].

За аснову сцэнарыя была ўзятая «Хатынская аповесць» Алеся Адамовіча.

Сюжэт правіць

Вясковы падлетак Флёра (памяншальнае ад «Фларыян»), нягледзячы на пратэсты маці, сыходзіць у партызанскі атрад. Там ён знаёміцца ​​з дзяўчынай Глашай. Флёру не бяруць у бой праз яго юны ўзрост, і ён, пакрыўдзіўшыся, вырашае сысці з атрада. Праз некаторы час немцы пачынаюць контрпартызанскую аперацыю. Тэрыторыя лагера падвяргаецца абстрэлу, на яго тэрыторыю высаджваецца нямецкі дэсант. Цудам ацалелыя, Флёра і Глаша вымушаныя бегчы з лесу. Вярнуўшыся ў родную вёску Флёры, падлеткі нікога там не застаюць. Вырашыўшы, што жыхары схаваліся на востраве пасярод балота, Флёра з Глашай бягуць з вёскі. Пры гэтым Флёра, у адрозненне ад Глашы, не заўважае, што за яго домам ля сцяны ляжаць нядаўна расстраляныя жыхары вёскі. З цяжкасцю дабраўшыся да вострава, падлеткі знаходзяць групу жыхароў, якія выратаваліся ад немцаў. Флёра даведваецца, што яго маці і дзве малыя сястры-блізняткі забітыя. Шакаваны падлетак, вырашыўшы, што яго сыход у партызаны стаў прычынай гібелі родных, здзяйсняе спробу самагубства, але жыхары яго ратуюць.

Сяляне па чарзе плююць у пудзіла Гітлера. У гэты час Флёру стрыгуць нажом, а састрыжаныя валасы, паводле народнага звычаю, закопваюць у зямлю. Трое ўзброеных сялян разам з Флёрай сыходзяць на пошукі харчавання для пакінутых на востраве мірных жыхароў. Узятае з сабой пудзіла Гітлера яны ўсталёўваюць на скрыжаванні. Не заўважыўшы папераджальны шчыт, двое сялян падрываюцца на мінах. Прыйшоўшы пад ноч у вёску, Флёра з напарнікам адбіраюць у мясцовага жыхара карову. Партызаны, якія мучаліся голадам і паўпадалі ў эйфарыю, дояць карову ў адкрытым полі, але трапляюць пад абстрэл немцаў. Напарнік Флёры і карова гінуць. Змораны падлетак засынае наўпрост на трупе жывёлы. Зранку ён разбірае тушу, каб забраць мяса з сабой, яго заўважае падарожны селянін. У гэты час у поле з бронемашыны высаджваецца нямецкая айнзацкамандаbeen. Селянін угаворвае Флёру схаваць зброю ў стозе сена і адправіцца з ім у вёску пад выглядам яго ўнука — Мітрафана.

 
Фотапартрэт Адольфа Гітлера, у які Флёра не змог стрэліць у фінальнай сцэне.

Айнзацкаманда ўваходзіць у сяло, і пасля «праверкі дакументаў» карнікі, якія здзекаваліся з мясцовых жыхароў і збівалі іх, зганяюць сялян у вялікі свіран. Афіцэр СС, зазірнуўшы ў свіран, дазваляе выйсці дарослым без дзяцей, але ніхто не выходзіць. У акно вылазіць Флёра, пастарэлы ад страху, а за ім — сялянка з маленькім дзіцём. Немцы, рагочучы, адымаюць у яе дзіця і праз акно закідваюць яго назад у свіран, а саму жанчыну за валасы адцягваюць міма гаўкаючых аўчарак у грузавік. Працягваючы груба здзеквацца з мясцовых жыхароў, немцы закідваюць свіран гранатамі і бутэлькамі з запальнай сумессю, слухаючы музыку, смеючыся і апладзіруючы самім сабе. Расстрэльваючы хлеў з розных відаў зброі, карнікі з дапамогай ранцавых агнямётаўberu дадаюць полымя.

Расправіўшыся з жыхарамі, немцы пачынаюць сыходзіць з вёскі, падпальваючы па шляху дамы і прыхапіўшы з сабой усю астатнюю жыўнасць. У той жа час група немцаў на чале з камандзірам, які прыставіў да скроні Флёры вальтэрbeen, пазіруе з падлеткам перад фотакамерай на фоне палаючага высокім полымем свірна. Сфатаграфаваўшыся, немцы сыходзяць, а знясілены ад убачанага жаху Флёра падае тварам уніз. Акрамя яго, немцы пакідаюць у жывых толькі нямоглую бабулю, якая ляжыць на ложку пасярод дарогі.

Ачнуўшыся, Флёра сыходзіць у лес і выяўляе, што група немцаў трапіла ў засаду партызанаў. Узяўшы ў полі сваю вінтоўку, Флёра вяртаецца ў вёску, дзе сустракаецца са сваім партызанскім атрадам. Там жа ён бачыць згвалтаваную і жорстка збітую сялянку. Узяўшы каністру бензіну з кінутага нямецкага матацыкла, падлетак ідзе на месца суду над узятымі ў палон немцамі. Партызаны рыхтуюцца іх расстраляць, але карнікі, сярод якіх ёсць і калабарацыяністы, пачынаюць маліць аб літасці. Толькі эсэсавец-фанатыкbeen заяўляе партызанам праз перакладчыка, што не ўсе народы маюць права на жыццё: «Вас не павінна быць».

Флёра па знаку камандзіра падае нямецкаму перакладчыку каністру з бензінам, і той, у надзеі выратаваць сябе, палівае ім палонных. Але, не вытрымаўшы агіднай сцэны, адна з жанчын з ПКШ пачынае па іх страляць; да яе неадкладна далучаюцца і астатнія партызаны. Пасля гэтага малады партызан, які заклікаў спаліць палонных жыўцом, кідае ўжо бескарысную паходню ў лужыну, і ўсе моўчкі разыходзяцца.

Партызаны сыходзяць з вёскі. Змучаны, сівы і маршчыністы Флёра крыху наводдаль ад месца суду знаходзіць партрэт Гітлера з надпісам «Гітлер асвабадзiцель» і пачынае ашалела ў яго страляць. Сцэна суправаджаецца нарэзкай кінахронікі ключавых падзей станаўлення, развіцця і наступстваў нямецкага нацыянал-сацыялізму, якая ідзе ў зваротным храналагічным парадку: канцлагеры — пачатак Другой сусветнай вайны — прыход нацыстаў да ўладыberu — Піўны путч і беспарадкі ў Веймарскай рэспубліцы — Першая сусветная вайна і г. д. Гучыць музыка — нацысцкія маршы і фрагменты з твораў Рыхарда Вагнера. Флёра ўвесь гэты час страляе, пакуль на экране не з’яўляецца дзіцячы партрэт Гітлера з маці, стрэліць у які Флёра не знаходзіць у сабе сілы.

Фінальная сцэна — падлетак з тварам старога, скажоным жахам і болем, і партызаны, якія сыходзяць у лес, пакрыты снегам, пад музыку «Рэквіемаbeen» Моцарта.

У ролях правіць

Акцёр Роля
Аляксей Краўчанкаberu Флёра (Фларыян) Гайшун Флёра (Фларыян) Гайшун
Вольга Міронава Глаша Глаша
Любамірас Лаўцявічусberu Косач, камандзір партызанскаго атраду Косач, камандзір партызанскаго атраду (агучвае Валерый Краўчанка)
Уладас Багдонасberu Рубеж Рубеж
Юры Лумістэ нямецкі афіцэр, нацыст-фанатык нямецкі афіцэр, нацыст-фанатык
Віктар Лорэнцberu маёр, камандзір карнага атраду маёр, камандзір карнага атраду
Яўген Цілічэеў Гежэль, нямецкі перакладач Гежэль, нямецкі перакладач
Аляксандр Берда начштаба партызанскага атраду начштаба партызанскага атраду
Васіль Домрачаў маленькі паліцай у касцы маленькі паліцай у касцы
Яўген Крыжаноўскі партызан у акулярах партызан у акулярах
Анатоль Сліўнікаўberu партызан, пераапрануты ў нямецкага салдата партызан, пераапрануты ў нямецкага салдата
Таццяна Шастакова маці Флёры маці Флёры
Ігар Гневашаў эпізод эпізод
Пётр Мяркур'еўberu эпізод эпізод
Святлана Зелянкоўская эпізод эпізод (няма ў тытрах)
Валянцін Мішаткін эпізод, паліцай на даху, сцэна спальвання эпізод, паліцай на даху, сцэна спальвання

Гістарычная аснова правіць

Мы абавязаны вынішчыць насельніцтва — гэта ўваходзіць у нашу місію аховы германскага насельніцтва. Я маю права знішчыць мільёны людзей ніжэйшай расы, якія размнажаюцца, як чарвякі.

З 1940 года германскімі ўрадавымі структурамі распрацоўваўся план «Ост», які прадугледжваў культурнае спусташэнне заваяваных тэрыторый на ўсходзе і фізічнае знішчэнне значнай часткі іх насельніцтва. Аўтары плана разлічвалі знішчыць або перасяліць у Сібір тры чвэрці насельніцтва Беларусі. Тых жыхароў, якія застануцца, меркавалася ператварыць у рабоў, пазбавіўшы іх якіх-небудзь правоў[7], а тэрыторыю рэспублікі выкарыстоўваць для вырошчвання патрэбных, але непрыдатных у ежу раслін, напрыклад, кок-сагыза[8][9]. Дакументы плана «Ост», «Інструкцыя аб асаблівых абласцях да дырэктывы № 21 (план „Барбароса“)», «Аб ваеннай падсуднасці ў раёне „Барбароса“ і аб асаблівых паўнамоцтвах войскаў», «Дванаццаць запаведзей паводзін немцаў на ўсходзе і іх абыходжанне з рускімі» і іншыя дырэктывы Гітлера вызвалялі нацысцкіх салдат ад адказнасці за злачынствы і ўзводзілі зверствы ў адносінах да мірнага насельніцтва ў ранг дзяржаўнай палітыкі[7].

 
Пакараныя смерцю беларускія партызаны. 1943 год.

Улады Трэцяга рэйха прыступілі да рэалізацыі генацыду з першых дзён вайны. Паводле дадзеных мемарыяльнага комплексу Хатынь, усяго немцы і калабарацыяністы правялі ў Беларусі больш за 140 буйных карных аперацый; карэннае насельніцтва вынішчалася, зганялася ў лагеры смерці або на прымусовыя работы ў Германію. Вынікам нацысцкай палітыкі генацыду і «выпаленай зямлі» ў Беларусі сталі 2 230 000 чалавек (кожны чацвёрты), знішчаных за тры гады акупацыі. Падчас карных аперацый былі знішчаны разам з насельніцтвам 628 населеных пунктаўberu, з якіх 186 так і не былі адноўленыя, так як былі забітыя ўсе іх жыхары[10][11].

У адказ на зверствы акупантаў сталі фарміравацца партызанскія атрады. Да канца 1941 года ў шэрагах партызан змагаліся 12 000 чалавек у 230 атрадах[12]. Колькасць беларускіх партызан да канца вайны перавышала 374 тысячы чалавек. Яны былі аб’яднаны ў 1255 атрадаў, з якіх 997 уваходзілі ў склад 213 брыгад і палкоў, а 258 атрадаў дзейнічалі самастойна[13].

22 сакавіка 1943 года два ўзводы 1-й роты 118-га паліцэйскага ахоўнага батальёна патрапілі ў засаду, арганізаваную партызанскім атрадам «Мсцівец». У ходзе бою былі забітыя трое і параненыя некалькі карнікаў. Для пераследу партызан была выкліканая дапамога: з Лагойска прыбыла частка зондэрбатальёна «Дырлевангер», а з вёскі Плешчаніцы— частка 118-га ўкраінскага паліцэйскага ахоўнага батальёна. Карнікі расстралялі 26 жыхароў вёскі Казыры, якіх западозрылі ў садзейнічанні партызанам, і ў той жа дзень ўварваліся ў вёску Хатынь. Пасля кароткачасовага бою партызаны адступілі пад ціскам значна праўзыходных сіл праціўніка. Карнікі не сталі іх пераследваць, а ўчынілі расправу над жыхарамі Хатыні. У агні загінулі 149 чалавек, у тым ліку 75 дзяцей[14]. Назва вёскі пасля стала сімвалам нацысцкіх злачынстваў[15], і менавіта гэты эпізод вайны, паводле слоў рэжысёра фільма, Элема Клімава, падштурхнуў яго да стварэння «Ідзі і глядзі»:

  Я тады задумаўся: а пра Хатынь у свеце не ведаюць! Пра Катынь, пра расстрэл польскіх афіцэраў ведаюць. А пра Беларусь — не. Хоць там жа было спалена больш за 600 вёсак! І я вырашыў зняць фільм аб гэтай трагедыі[16].  

Стварэнне фільма правіць

Сцэнарый правіць

Рэжысёр Элем Клімаў доўгі час хацеў зняць фільм пра вайну. Будучы родам са Сталінграда, ён у дзяцінстве стаў сведкам жахаў Вялікай Айчыннай. Асаблівае ўражанне на будучага рэжысёра зрабіла начная эвакуацыя па Волзе, калі сярод разрываў бомб ён убачыў, як палае горад, які расцягнуўся ўздоўж берага на шмат кіламетраў. Вельмі моцныя дзіцячыя ўражанні ад перажытага засталіся ў Клімава назаўжды, і ён лічыў сябе абавязаным зняць фільм пра той перыяд гісторыі[17].

Акрамя дзіцячых успамінаў, былі і іншыя прычыны. Паводле слоў рэжысёра, «халодная вайна» аказвала надзвычайны псіхалагічны ціск, і думка аб магчымым развязванні трэцяй сусветнай вайны «літаральна адчувалася фізічна». У сувязі з гэтым асабіста ён вельмі хацеў паспець ажыццявіць сваю даўнюю мару. Акрамя таго, Клімаў быў незадаволены сваім папярэднім фільмам «Агоніяberu». Нягледзячы на ​​выдатны склад здымачнай групы, ён лічыў, што не справіўся з задачай паказаць звышскладаны чалавечы стан і хацеў рэабілітавацца ва ўласных вачах[17][18].

Той, хто забывае сваё мінулае, асуджаны перажыць яго зноў.
—Элем Клімаў[9]

Пачаўшы пошукі матэрыялу, звязанага і з мінулым, і з магчымай будучай вайной, Клімаў наткнуўся на кнігу беларускага пісьменніка Алеся Адамовіча, пра якога да гэтага не чуў. Прачытаўшы «Хатынскую аповесць», рэжысёр ацаніў талент аўтара, які здолеў уражліва перадаць кашмары акупацыі і генацыду ў гады вайны. Пазнаёміўшыся з Адамовічам, Клімаў прапанаваў яму сумесную працу. Аднак, паводле слоў рэжысёра, фільм не стаў экранізацыяй аповесці: кніга была толькі «адпраўным імпульсам», часткова выкарыстоўвалася ў якасці асновы. У сцэнарый таксама ўвайшлі асобныя матывы з рамана Адамовіча «Партызаны» і яго дакументальна-філасофскай прыпавесці «Дзень беларускай салідарнасці». Але найбольш значнай крыніцай стала кніга «Я з вогненнай вёскі», напісаная Адамовічам сумесна з беларускімі калегамі Янкам Брылём і Уладзімірам Калеснікам[19]. У адрозненне ад мастацкіх твораў Адамовіча, кніга «Я з вогненнай вёскі» складалася з дакументальных сведчанняў людзей, якія перажылі фашысцкі генацыд у Беларусі. Змест зрабіў на Клімава незгладжальнае ўражанне[9], і пазней рэжысёр успамінаў:

  Ніколі не забуду твар, вочы аднаго селяніна, яго ціхі-ціхі аповяд пра тое, як усю іх вёску загналі ў царкву і перад спаленнем афіцэр з зондэркаманды прапанаваў: «Хто без дзяцей, выходзь». І ён не вытрымаў, выйшаў, пакінуўшы ўнутры жонку і маленькіх дзетак… Як спалілі, напрыклад, іншую вёску: дарослых усіх сагналі ў свіран, а дзяцей пакінулі. А потым, п'яныя, акружылі іх з аўчаркамі і дазволілі сабакам ірваць дзяцей[16].  

Сцэнарый фільма называўся «Забіце Гітлера»: назва была задумана ў глабальным сэнсе, як заклік забіць д’ябальскі пачатак, у першую чаргу, у сабе[17]. Рэжысёр разумеў, што гэта будзе вельмі жорсткі фільм, і лічыў, што наўрад ці хто-небудзь зможа яго глядзець. Сказаўшы пра гэта Адамовічу, Клімаў у адказ пачуў: «Няхай не глядзяць. Мы павінны гэта пакінуць пасля сябе. Як сведчанне вайны, як просьбу аб міры»[16].

Першая спроба правіць

 
«…і вось, конь бледны, і на ім вершнік, якому імя „смерць“; і пекла ішло за ім»; «Апакаліпсіс» — фрэска польскага мастака Ігната Гярдзееўскага, працы XIX стагоддзя.

Яшчэ з пачатку сваёй кар’еры Элем Клімаў атрымаў сярод чыноўнікаў рэпутацыю няўступлівага рэжысёра, не схільнага да кампрамісаў з цэнзарамі. Выхад кожнага фільма Клімава суправаджаўся значнымі цяжкасцямі, так як творчыя прыёмы і ідэі рэжысёра не задавальнялі Дзяржкіноberu. Напрыклад, адну з яго першых кароткаметражных работ («Жыніх») прыйшлося адстойваць знакамітаму кампазітару Мікаэлу Тарывердзіевуberu: Дзяржкіно не ўхваляла выкарыстанне ў якасці музычнага суправаджэння фрагмента з балета Пракоф’ева «Рамэа і Джульетаberu». У выніку Клімаў апынуўся ў дрэнных адносінах з рэктарам УДІКа, які вельмі ўпарта перашкаджаў запуску на «Масфільме» дыпломнай працы рэжысёра, фільма «Сардэчна запрашаем, ці Староннім уваход забаронены». Дадзеную карціну рэктар палічыў «антысавецкай», так як, нягледзячы на ​​забаўляльны характар ​​стужкі, якая фармальна здымалася для дзіцячай аўдыторыі, паказаны піянерлагер выклікаў нявыгадныя асацыяцыі з дзяржавай. Гэтая і астатнія карціны Клімава выходзілі з доўгімі затрымкамі і нярэдка — малой колькасцю копій або наогул «складваліся на паліцу». Але стварэнне «Ідзі і глядзі» рэжысёру далося цяжэй за ўсі астатнія карціны[20].

Запуск фільма ў вытворчасць пачаўся ў 1977 годзе: была сабрана здымачная група, ішлі пошукі натуры і адбор акцёраў. Выканаўцам ролі Флёры быў прызначаны 15-гадовы падлетак родам з Сібіры, які здолеў на пробах перадаць складаны стан свайго героя. Праца ішла поўным ходам, але здымкі ўсё роўна не ўдавалася пачаць, хоць з самога пачатку працы над фільмам Клімава вельмі падтрымліваў першы сакратар ЦК Кампартыі Беларусі Пётр Машэраў, які ў гады вайны з’яўляўся адным з кіраўнікоў партызанскага руху ў Беларусі і выступіў гістарычным кансультантам фільма. Але пазней Машэраў захварэў і з’ехаў на лячэнне ў Маскву, пасля чаго Клімаў сутыкнуўся з моцным супраціўленнем чыноўнікаў Дзяржкіно. Кіраўніцтва не зацвярджала сцэнарый: сцэна, дзе галоўныя героі прадзіраюцца праз багністае балота, была ўспрынята як «прапаганда эстэтыкі бруду»; раздушаны старастам мурашнік — «прыніжаючае прыпадабненне нашага народа мурашкам», а расстрэл каровы на начным полі — «натуралізм» і «смакаванне»[21]. Пярэчанні выклікалі і сцэна спалення вёскі, бо ў ёй «адсутнічаў размах партызанскага руху», і адмова Флёры ад стрэлу ў Гітлера-немаўля, ахарактарызаваная цэнзарамі як «усёдаравальнасць, абстрактны гуманізм і някласавы падыход»[21]. Ультыматыўныя патрабаванні Дзяржкіно Клімаў адмовіўся выканаць, бо палічыў іх «забіваючымі фільм напавал», пасля чаго карціну зачынілі[16][21].

Але Клімаў не здаўся і працягнуў барацьбу за фільм, на якую пайшлі некалькі гадоў. Той перыяд быў вельмі складаным для рэжысёра: у яго здарыўся нервовы зрыў, з-за якога ён быў вымушаны ўзяць перапынак амаль на год. У 1979 годзе ў аўтакатастрофе загінула жонка рэжысёра — Ларыса Шапіцькаberu. У наступным годзе — таксама ў аўтакатастрофе — загінуў і Пётр Машэраў. У выніку толькі ў 1984 годзе Клімаў змог прыступіць да здымак, не саступіўшы ў «кабінетнай» барацьбе ніводнай цэнзурнай праўкі. Адзіным змяненнем, занесеным за гэты час, стала назва фільма — «Ідзі і глядзі» замест першапачаткова задуманага «Забіце Гітлера». Новая назва была прыдумана літаральна «на хадзе». Клімава выклікалі ў Дзяржкіно, загадзя паведаміўшы яму, што слова «Гітлер» у назве прысутнічаць не можа ні ў якім выпадку. Па дарозе Клімаў даручыў брату Герману прагартаць біблейскі «Апакаліпсіс», дзе былі знойдзеныя наступныя радкі (раздзел 6, верш 7)[16][17]:

  І калі Ён зняў чацвёртую пячатку, я чуў голас чацвёртай жывёлы, якая казала: «Ідзі і глядзі».
І я зірнуў, і вось, конь бледны, і на ім вершнік, якому імя «смерць»; і пекла ішло за ім;
І дадзена яму ўлада над чацвёртай часткай зямлі — забіваць мячом і голадам, і пошасцю і зверамі зямнымі.
 

Падбор акцёраў правіць

Паколькі з часу першапачатковага адбору акцёраў прайшло сем гадоў, і выканаўца галоўнай ролі ўжо вырас, падрыхтоўчы працэс давялося пачынаць спачатку. На галоўную ролю рэжысёр па-ранейшаму хацеў знайсці не прафесійнага акцёра, здольнага звыкла абараніцца ад перажыванняў, а простага хлопчыка гадоў чатырнаццаці. У сувязі са складанасцю вобраза адбор быў вельмі пільны, для чаго была прагледжана вялікая колькасць кандыдатаў[17].

Выканаўца галоўнай ролі Аляксей Краўчанка, паводле ўласнага прызнання, не збіраўся ўдзельнічаць у пробах і адправіўся туды па просьбе сябра, які вельмі хацеў здымацца ў кіно і папрасіў падтрымаць яго. На пробах Краўчанку папрасілі адлюстраваць эцюд «смерць маці». Як пазней прызнаваўся акцёр, ён міжвольна заплакаў так пераканаўча, што плакалі нават некаторыя сябры камісіі. Клімаў жа не быў канчаткова перакананы і дадаткова «тэсціраваў» кандыдата на ролю. Напрыклад, адным з такіх тэстаў стаў прагляд кінахронікі ваенных гадоў, у тым ліку з кадрамі з канцлагераў. Пасля некалькіх гадзін прагляду Краўчанку была прапанавана гарбата з тортам, ад якой падлетак цвёрда адмовіўся. Гэтая адмова апраўдала чаканні рэжысёра, які выпрабоўваў акцёра на здольнасць шчыра прапусціць чужое гора і пакуты праз сябе[22]. Для ролі Аляксею таксама давялося моцна схуднець. Малады акцёр быў пасаджаны на жорсткую дыету, але сам вырашыў, што гэтага недастаткова і пачаў бегаць на вялікія адлегласці, каб лепш сфарміраваць вобраз зморанага дзіцяці[23].

На ролю Глашы была зацверджана студэнтка мастацкай вучэльні Вольга Міронава, якую, як і Аляксея Краўчанку, Клімаў адабраў, разлічваючы не столькі на майстэрства выканання, колькі на глыбіню і чысціню іх сапраўдных асобасных перажыванняў у прапанаваных трагічных абставінах[19]. Для Міронавай «Ідзі і глядзі» стаў першым і апошнім удзелам у кіно. Скончыўшы вучылішча, «Глаша» стала школьнай настаўніцай[24].

Калі ў 1977 годзе Клімаў прадугледжваў удзел вядомых акцёраў (напрыклад, Стэфаніі Станюты і Аляксея Пятрэнкі, то ў 1984 годзе ён выбраў зусім невядомых асоб. Кіруючыся прынцыпам здымаць у гранічна рэалістычных абставінах, рэжысёр пазней зацвердзіўся ў меркаванні, што праца з непрафесіяналамі цалкам сябе апраўдала. Напрыклад, старасту вёскі, якога спалілі жыўцом, сыграў мясцовы вясковы жыхар Казімір Рабецкі, які ў вайну знаходзіўся на тым жа востраве, дзе праходзілі здымкі. Яго перадсмяротны маналог быў зняты без запінак і неабходнасці пераагучваць, а Клімаў пазней адгукаўся пра гэты выпадак як пра «акцёрскі подзвіг»[9].

Здымачны працэс правіць

Здымкі фільма праходзілі ў храналагічным парадку на працягу дзевяці месяцаў у Бярэзінскім запаведніку[25], у ваколіцах вёскі Камянка. У гэты перыяд Элем Клімаў быў адзіным членам здымачнай групы, які ні на дзень не пакінуў месца натурных здымак з боязі страціць сувязь з трагедыяй. Працягваючы працу, ён рэгулярна перачытваў кнігу «Я з вогненнай вёскі», адклікаючыся аб ёй як аб лакмусавай паперы, якая не дазволіла яму ні на ёту схлусіць у фільме[17]. Зрэшты, рэжысёр абмежаваў колькасць страшных дэталей генацыду, у багацці апісаных у творы:

  Фільм атрымаўся стрыманы… Там можна было такога навярнуць… Але гэта дакладна ўжо ніхто не стаў бы глядзець[17].  

Нягледзячы на ​​матывацыю, багаты досвед і добрую падрыхтоўку да здымак, сам Клімаў казаў, што здымалі «доўга і непрадукцыйна». З-за адсутнасці досведу ў Краўчанкі рэжысёр быў вымушаны марнаваць шмат часу на тлумачэнні. У сувязі з гэтым Краўчанка пасля адзначаў высокі прафесіяналізм і стрыманасць Элема Германавіча, які ні разу не павысіў на хлопчыка голас. Таксама вялікай складанасцю стала неабходнасць падрыхтаваць Краўчанку да найскладанейшых перажыванняў і ў той жа час абараніць юнага акцёра ад стрэсаў. Для гэтага Клімаў з псіхолагамі і гіпнолагамі загадзя распрацаваў падрабязную сістэму псіхалагічнай абароны, якая ўключала тэсціраванне і ўваход у падсвядомасць, насычэнне веданнем і разгрузку, каб пазбегнуць псіхічных парушэнняў[16]. Нягледзячы на ​​гэта, падлетку не раз даводзілася балансаваць на мяжы паміж здаровым розумам і вар’яцтвам. Пазней акцёр прызнаўся Клімаву, што падчас здымак сцэны ў свіране «ледзь не звар’яцеў»[17], хоць у далейшых інтэрв’ю сцвярджаў, што ніякага стрэсу на здымках не адчуваў[26]. Таксама на Краўчанку зрабіла моцнае ўражанне сцэна з каровай: пры здымках выкарыстоўваліся баявыя патроны, і пры трапленні першых куль жывёла ўстала на дыбкі, ледзь не задавіўшы акцёра[22]. Пазней у прэсе з’явіліся чуткі, што на здымках малады акцёр падвяргаўся гіпнозу, але ён асабіста гэта адмаўляў. Паводле слоў Краўчанкі, на здымках прысутнічаў толькі дзіцячы псіхолаг, паколькі ішла цяжкая праца і рэжысёр баяўся нервовых зрываў[27]. Замест гіпнозу выкарыстоўваўся аўтатрэнінгberu, якім Клімаў займаўся сам і настаяў, каб Краўчанка таксама гэтаму навучыўся[28]. Адзіным выпадкам, калі рэжысёр хацеў выкарыстоўваць гіпноз, была здымка сцэны на балоце, дзе Флёра спрабуе ўтапіцца ў гразі. Тут ад гіпнозу ужо адмовіўся сам Краўчанка, сыграўшы сцэну з аднаго дубля[25].

Здымачная група

Апроч баявых патронаў у фільме выкарыстоўваліся і сапраўдныя снарады. Звязана гэта было з вышэйзгаданым імкненнем Клімава да сапраўднасці. Першапачаткова планавалася выкарыстанне піратэхнікі і выбуховых пакетаў, але пасля некалькіх дубляў рэжысёр з аператарам прыйшлі да высновы, што такія выбухі выглядаюць ненатуральна. Пасля гэтага ўжываліся сапраўдныя снарады, значна павялічыўшы ступень рызыкі для жыцця акцёраў[29]. Зрэшты, давялося адмовіцца ад беларускай мовы, хоць гэта было ў шкоду натуральнасці. Паводле выразу Аляксея Краўчанкі, на агучванні было прынята рашэнне «зрабіць такі мутант рускай і беларускай, таму што, калі б я гаварыў на чыстай беларускай, ніхто нічога б не зразумеў»[30].

Паколькі ў здымках прымала ўдзел вялікая колькасць непрафесійных акцёраў, сярод якіх былі і пажылыя людзі, Клімаў адчуваў моцны душэўны дыскамфорт, прымушаючы іх зноў перажываць вайну. Рэжысёр лічыў, што, нягледзячы на ​​тое, што ў беларусаў «генацыд у генах», сапраўды сыграць гэта ім не дазваляе «механізм псіхалагічнай абароны» — здольнасць чалавечага арганізма забываць цяжкія ўзрушэнні. У сувязі з гэтым Клімаву даводзілася прадпрымаць нечаканыя крокі[17]. Напрыклад, пры здымках сцэны спалення вёскі масоўку — мясцовых жыхароў — сагналі ў свіран, але патрэбнага напалу эмоцый ніяк не ўдавалася дамагчыся. Хтосьці з здымачнай групы пусціў чутку, што «кіношнікі могуць і ўсур’ёз спаліць»[9], а адзін з акцёраў, якія ігралі немцаў, даў у паветра чаргу з аўтамата. У выніку, паводле слоў Клімава, «са свірана пачулася такое чалавечае выццё, зымітаваць якое было б не пад сілу ніводнаму акцёру»[16]. У заключным эпізодзе гэтай жа сцэны ў свіране былы пакінуты некалькі чалавек, якія павінны былі высоўвацца ў вокны і трэсці вароты, а па меры разгарання пажару выйсці праз заднія дзверы. Калі яны ўжо выйшлі, Яўген Цілічэеў, які сыграў перакладчыка-калабарацыяніста, «пажартаваў» над мясцовымі жанчынамі, што ў свіране засталося «ўсяго чалавек сем», справакаваўшы буру эмоцый[9]. З больш маладымі акцёрамі масоўкі паўстала праблема некалькі іншага роду: многія хлопцы і дзяўчаты, запрошаныя іграць партызан, спачатку часта весяліліся і да працы ставіліся несур’ёзна. Па радзе Алеся Адамовіча Клімаў уключыў праз узмацняльнік песні ваеннага часу, якія эфектыўна наладзілі акцёраў на працоўны лад[31].

Не абышлося на здымках і без кур’ёзных эпізодаў. Каб падкрэсліць цяжар бед, перажытых падлеткам, рэжысёр вырашыў памяняць галоўнаму герою колер вачэй з сініх на карыя, для чаго былі выкарыстаныя кантактныя лінзы. Паводле ўспамінаў Аляксея Краўчанкі, ён не ведаў, што гэта такое, і на рашэнне Клімава «ўсталяваць лінзы» адрэагаваў спакойна, падумаўшы, што гэта разнавіднасць асвятляльных прыбораў. Апынуўшыся ў афтальмолага і даведаўшыся сутнасць рэжысёрскага ўказання, акцёр адчуў непадробны жах[22]. Да ўзніклых чутак пра сапраўдную сівізну і парушэнні псіхікі Краўчанка па гэты дзень ставіцца з гумарам, успрымаючы іх як высокую ацэнку свайго акцёрскага майстэрства[32]. Варта заўважыць, што глебай для чутак пра сівізну стала высокая якасць грыміровачнай фарбы, якая выкарыстоўвалася для ператварэння хлопчыка ў старога. Хутка прывесці валасы ў ранейшы выгляд было нельга, і Краўчанка пасля заканчэння здымак вярнуўся дадому сівым і жыў у такім выглядзе яшчэ нейкі час[30].

Нязнятая сцэна правіць

Пазней Элем Клімаў у інтэрв’ю шкадаваў аб тым, што яму не ўдалося зняць кульмінацыйную сцэну фільма. Яна задумвалася па сцэнарыі, і менавіта з-за яе ён абраў назву «Ідзі і глядзі». Паводле слоў рэжысёра, арганізацыя здымак была далёка не ідэальнай, і часу ажыццявіць задуманае ў поўнай меры не хапіла. Фільм здымаўся ў храналагічнай паслядоўнасці, і для вырашэння рэжысёрскіх задач выканаўца галоўнай ролі, непрафесійны акцёр, павінен быў паступова прайсці страшны шлях свайго героя. Паслядоўны пералом Краўчанкі-Флёры каштаваў працоўнаму працэсу лішніх паўтара месяца, і здымкі «ўперліся» ў зіму: фінальны сыход партызан ужо здымаўся ў заснежаным лесе. Зрэшты, Клімаў успамінаў, што ў далейшых размовах з Адамовічам прыйшоў да высновы, што гледачы маглі б і не вытрымаць гэтай сцэны:

  Гэта апакаліптычная сцэна на гіганцкім тарфяным балоце з лесам, які цудам захаваўся на ім, вакол якога ідзе бой роўных сіл: немцаў і партызан, — нікуды ў бок нельга ступіць, сысці, паскакаць, таму што правалішся ў палаючы торф, як у пекла, і няма гэтаму бою канца, бой ідзе да поўнага знішчэння. Сонца як бы спынілася над лесам і чакае, калі людзі даб'юць адзін аднаго. А тут жа мірныя жыхары, і каровы, і дзеці, і параненыя — адным словам, канец свету[33][18].  

Рэакцыя і прызнанне правіць

Прэм’ера фільма «Ідзі і глядзі» адбылася летам 1985 года на Маскоўскім міжнародным кінафестывалі, дзе ён быў ганараваны «Залатым прызам» і адзначаны прэміяй ФІПРЭСІ[34]. У савецкі кінапракат фільм выйшаў 17 кастрычніка 1985 года і паводле вынікаў 1986 года заняў шостае месца: яго прагледзелі 29 800 000 гледачоў[35]. У наступныя тры гады фільм дэманстраваўся ў адзінаццаці краінах, пераважна еўрапейскіх, але таксама быў паказаны ў Паўночнай Амерыцы і ў Азіі[36]. Паводле слоў Клімава, за мяжой фільм здаўся настолькі шакавальным, што падчас сеансаў ля кінатэатраў дзяжурылі карэты «хуткай дапамогі», вязучы занадта ўражлівых гледачоў[17]. На адным з абмеркаванняў фільма ўстаў пажылы немец і сказаў: «Я салдат вермахта. Больш за тое — афіцэр вермахта. Я прайшоў усю Польшчу, Беларусь, дайшоў да Украіны. Я сведчу: усё расказанае ў гэтым фільме — праўда. І самае страшнае і сорамна для мяне — што гэты фільм убачаць мае дзеці і ўнукі»[16]. У 1985 годзе фільм быў вылучаны ад СССР у лік прэтэндэнтаў на прэмію «Оскар» у намінацыі «Найлепшы фільм на замежнай мове», аднак у выніку не быў намінаваны[37].

Паводле апытання чытачоў часопіса «Савецкі экран» «Ідзі і глядзі» быў прызнаны найлепшым фільмам 1986 года, а пазней зацвердзіўся ў многіх кінарэйтынгах, у тым ліку і замежных. Фільм утрымлівае рэйтынг у 95 адсоткаў «свежасці» па шкале Rotten Tomatoes[3]. Па версіі часопіса «Time Out» карціна займае шосты радок у спісе «50 найлепшых ваенных фільмаў усіх часоў»[4], адначасова з’яўляючыся найлепшым фільмам пра Другую сусветную вайну[38]. У 2008 годзе іншы брытанскі часопіс — Empire — уключыў стужку ў спіс «500 найвялікшых фільмаў усіх часоў» пад нумарам 60[39]. Паводле вынікаў апытання, праведзенага ў 2012 годзе брытанскім часопісам «Sight & Sound» сярод рэжысёраў, карціна заняла 30 месца ў спісе найлепшых фільмаў усіх часоў[40].

Пасля выхаду «Ідзі і глядзі» Клімаў упершыню атрымаў магчымасць выязджаць за мяжу, у розных краінах сталі праходзіць рэтраспектывы яго фільмаў. Рэжысёр казаў, што, нягледзячы на ​​пачуццё неймавернага псіхалагічнага ўздыму, яго стала пераследваць адчуванне таго, што ён у кіно ўжо ўсё пераспрабаваў. Тады ён стаў рыхтавацца да «немагчымага» — экранізацыі «Майстра і Маргарыты», нават пасля таго, як у магчымасці здымаць гэты фільм яму адмовіў асабіста старшыня Дзяржкіно Піліп Ярмаш. У суаўтарстве са сваім братам, Германам, рэжысёр напісаў сцэнарый па знакамітым рамане Булгакава, але ў выніку радыкальнай змены ўлады ў Саюзе кінематаграфістаў Клімаў быў абраны яго старшынёй. Гэта стала для яго поўнай нечаканасцю, але ад новай ролі ён не адмовіўся і пачаў перабудоўваць сістэму кінавытворчасці і кінапракату ў Савецкім Саюзе. Гэтая дзейнасць фактычна паклала канец яго далейшым творчым планам. Такім чынам, «Ідзі і глядзі» стаў заключным фільмам у яго рэжысёрскай кар’еры[20].

Крытыка правіць

Пераважная большасць крытыкаў высока ацэньвае фільм, хоць некаторыя з іх звязвалі паказанае на экране з савецкай прапагандай. Напрыклад, крытык «Washington Post» Рыта Кемплі ў сваёй рэцэнзіі, датаванай 1987 годам, сцвярджае, што Клімаў «перагнуў палку» з выявай нацыстаў як маньякаў, а словы карніка «Вас не павінна быць. Ніжэйшыя расы плодзяць заразу камунізму» — рэверанс у бок Палітбюро[41]. Крытык «The New York Times» Уолтэр Гудман, чый водгук таксама быў апублікаваны ў 1987 годзе, перасцерагае гледача, што «магутны матэрыял, магутна паказаны» Элемам Клімавым, моцна зацягнуты. Гэта стварае ўражанне штучна стымулюемага ціску на псіхіку, з-за якога дасягаецца зваротны вынік: эфекты перастаюць аказваць дзеянне. Паводле слоў Гудмана, грымаснічаючы Аляксей Краўчанка выглядае пераважна як цела, праз якое Клімаў спрабуе данесці свае эмоцыі да гледача. Як і Кемплі, Гудман рэзка крытыкуе малюнак нацыстаў у фільме як бесчалавечных, баязлівых садыстаў, а эпізод, калі немец, які цягне сялянку за валасы па зямлі, дзелавіта спыняецца прыкурыць, крытык расцэньвае як «смакаванне» зла Клімавым[42]. Падобнае ўспрыманне не з’яўляецца характэрным для замежных крытыкаў. Напрыклад, нямецкі крытык Андрэас Кільб, аглядальнік газеты «Die Zeit», назваў фільм «уражваючым прыкладам новага пакалення фільмаў пра вайну, якія выходзяць на экраны ўвёсну 1987 года, разам са „Узводамbebe-x-old“ Олівера Стоўна і „Лістамі мёртвага чалавекаberuКанстанціна Лапушанскагаbeen: без герояў, без перамогі, без суцяшэння аб „вышэйшай неабходнасці“ аб пацярпелых і загінуўшых»[43]. Зрэшты, Кемплі са станоўчага пункту гледжання параўнала «галюцынатарнае пекла крыві, бруду і прагрэсуючага вар’яцтва» з драмай Фрэнсіса Форда Копалы «Апакаліпсіс сёння», а відовішчную «візуальную паэзію» Клімава — з «Сібірыядай» Андрэя Канчалоўскага[41]. Гудман, у сваю чаргу, назваў Клімава «бясспрэчным талентам» і «майстрам нерэальнага рэалізму», здольным пракрасціся ўглыб падзей за гранню чалавечага ўспрымання. Такой падзеяй крытык палічыў, у прыватнасці, часовую глухату Флёры, калі гукі навакольнага свету для хлопчыка становяцца цішэй яго ўласнага дыхання[42].

Джым Хоберман («The Village Voice», 2001) назваў фільм «моцным творам мастацтва, які імкнецца да провіду». Сярод найбольш уражаючых момантаў крытык адзначыў «закамянелы ад страху» твар Флёры і спаленне вёскі, якое ён ахарактарызаваў як «варварскі цырк з грымучай музыкай, у якім атрад п’яных нямецкіх салдат выбудоўвае і адпраўляе сялян на жудасную смерць у агні»[44]. Калега Хобермана, Эліёт Стэйн (2009) апісвае фільм як «дзіўную сумесь лірычнай паэтычнасці і экспрэсіянісцкага кашмару»[45]. Ен Нэйтан («Empire», 2006) ацаніў гульню Аляксея Краўчанкі як «адну з найвялікшых дзіцячых акцёрскіх работ усіх часоў» і ахарактарызаваў карціну як «бязлітасны шэдэўр і геніяльную дэманстрацыю прычыннай і следчай прырод жорсткасці». Ён жа, адзначаючы рэзкія кантрасты паміж «пеклам на зямлі» і незямной прыгажосцю, правёў паралелі з «веліччу і вар’яцтвам „Апакаліпсісу сёння“»[46]. Некалькі іншага меркавання прытрымліваліся Цім Лот («The Guardian», 2009) і Філ дэ Семлен («Empire», 2010): у параўнанні з «Ідзі і глядзі» Лот палічыў працу Копалы «легкаважнай»[47], тады як дэ Семлен быў больш катэгарычны, заявіўшы, што «ніводны фільм — ні „Апакаліпсіс сёння“, ні „Суцэльнаметалічная абалонка“ — не малююць дегуманізіруючы эфект вайны больш выразна ці жудасна»[48]. У той жа час расійскі рэжысёр Андрэй Эшпай даволі халаднавата адазваўся аб фільме, назваўшы яго «трылерам дрэннага густу», хоць і «магутна зробленым»[49].

Том Хадлстан («Time Out», 2009), з агаворкай, што ў кіно немагчыма паўнавартасна адлюстраваць жахі вайны, заявіў, што сярод больш паспяховых спроб гэта зрабіць, ад «Бітвы на Соме» да «Выратаваць радавога Раяна», ніводнаму рэжысёру не ўдавалася гэтак блізка падысці да мэты, як Клімаву. Паводле слоў крытыка — гэта цалкам звычайны ваенны фільм, «можа, крыху больш за змрочны», але толькі да таго часу, пакуль выбух бомбы не аглушае Флёру, пасля чаго яму трэба будзе абрынуцца ў непазбежны кашмар вар’яцтва. Сцэну спалення вёскі Хадлстан характарызуе як адны з «самых звіхнутых кадраў, калі-небудзь захаваны на цэлулоідзе, біблейскае забойства немаўлят», пры гэтым захоплена адзначаючы, што грым, які ператварыў румянага падлетка ў зморанага старога, дазваляе гледачу бачыць, як ламаецца псіхіка чалавека, нашмат больш эфектыўна, чым любая кніга або дыялог[50]. Падобныя тэрміны выкарыстаў і Аляксандр Шпагін, расійскі крытык і гісторык кіно, адзначыўшы, што нянавісць і злосць, узведзеныя ў абсалют, пазбаўляюць людзей чалавечага аблічча, а абсурдысцкая шызафрэнія, якая задаецца як код твору з першых хвілін экраннага часу, працягваецца як у дзеяннях, так і у істэрычных дыялогах герояў, незалежна ад таго, на чыім яны баку[51].

Дэніз Янгблад, прафесар гісторыі Вермонцкага ўніверсітэта і спецыяліст па савецкай культурнай палітыцы, назвала «Ідзі і глядзі» адным з найбольш моцных антываенных фільмаў. У адрозненне ад многіх заходніх крытыкаў, Янгблад разглядае фільм у першую чаргу як знакавую з’яву для савецкага кінематографа. Адным з адрозненняў ад традыцыйнага савецкага ваеннага кіно ранейшых гадоў, якое найбольш кідаецца ў вочы, Янгблад называе адсутнасць якога-небудзь гераізму і прыхарошвання: маці Флёры — не высакародная жанчына, якая прыносіць сябе ў ахвяру дзеля перамогі; дзеці — не ружовашчокія хлопцы, а «дзеці вайны»; партызаны — не высакародныя героі, якія гавораць аб абароне Радзімы і міласціва захоўваюць жыцця палонным, і, нарэшце, Флёра — «ужо сапраўды не герой, а ўсяго толькі дзіця, якое слепа прадзіраецца праз апакаліпсіс»[52]. Падобнага пункту гледжання прытрымліваецца Скот Тобіас, крытык выдання «The AV Club», кажучы, што фільм «далёкі ад патрыятычнага помніка перамогі, якая цяжка дасталася Расіі. Наадварот, гэта халодзячы кроў напамін пра тое, якой жудаснай цаной яна дасталася»[53]. Важным складнікам фільма, паводле сцвярджэння крытыка Маі Тураўскай, з’яўляюцца асабістыя перажыванні яго стваральнікаў: ваенныя ўспаміны Адамовіча і асабісты боль Клімава ад страты жонкі[54].

Роджэр ЭбертChicago Sun-Times») у рэцэнзіі 2010 года назваў апошнюю працу Клімава «адным з самых спусташальных фільмаў пра вайну», дзе, паводле яго дапушчэння, «жывыя, пэўна, зайздросцяць мёртвым». Адзначыўшы, што ў савецкім кінематографе тэматыка Гітлера была досыць бяспечнай і зручнай у якасці палітычнай алегорыі, Эберт прызнаўся, што карціна — значна больш, чым простая алегорыя, а асабіста ён ці ледзь бачыў фільм, які больш бязлітасна паказвае чалавечае зло[55].

Культурная каштоўнасць правіць

Мастацкія вобразы правіць

«Ідзі і глядзі» паказвае характэрную для XX стагоддзя практыку масавых ліквідацый людзей, у выніку якой гуманістычная філасофская думка зноў задалася пытаннем аб магчымасцях Дабра ва ўмовах татальнага наступу Зла. Нягледзячы на ​​тое, што сама па сабе канцэпцыя знішчэння людзей па якой-небудзь прыкмеце не новая, фільм Клімава ахоплівае перыяд гісторыі, памяць пра які застаецца жывой у многіх краінах свету ў сілу яго адноснай нядаўнасці і беспрэцэдэнтных маштабаў пакаранняў смерцю мірнага насельніцтва. Гістарычная рэальнасць адлюстраваных падзей, падкрэсленая ў дакументальнай дакладнасці вясковага жыцця, прадметаў партызанскага побыту і касцюмаў герояў фільма, дапаўняе філасофскую прытчу пра Дабро і Зло, якое ўзята ў момант свайго трыумфу і дамінуе на працягу амаль усяго фільма. Рэдкія кароткія перадышкі ад жаху вайны, і пасля іх неадкладна ідзе вяртанне да пакут: гулліва бліскучы ў промнях сонца дождж, які праліваецца на Флёру і Глашу, хутка змяняецца бязлітаснымі разрывамі бомб; ілюзорная ўтульнасць цёплага ачага дома Флёры імгненна знікае пры выглядзе распасцёртых на падлозе лялек з тканіны, якія ляжаць амаль як трупы людзей у ваколіцы[19]. Як рэзюмаваў часопіс «TimeOut»: «Фільм Клімава без якіх-небудзь непаразуменняў сцвярджае, што калі Бог і ёсць, то ў пачатку 40-х ён браў вельмі доўгі перапынак на абед»[38].

Рэжысёр стварыў ілюзію рэальнасці, насыціўшы вобразны шэраг фільма маляўнічымі візуальнымі метафарамі, якія сімвалізуюць трыумф смерці і перамогу сіл пекла: зыбучы пясок, набіты трупамі; рагаты квадрат нямецкага разведвальнага самалётаbede, які парыць у небе, як анёл смерці; поле, засланае густа-шэрай імглой, з якой, як вершнікі Апакаліпсісу, узнікаюць карнікі на матацыклах з трупам аголенага расстралянага чалавека на прычэпе; гуллівы лемурbede на плячы камандзіра айнзацкаманды, які будзённым тонам аддае загад на знішчэнне вёскі[47]. Не спыняючыся на відавочных алегорыях, рэжысёр на працягу ўсяго фільма выбудоўвае персанажаў і дэкарацыі паўкругавымі і кругавымі мізансцэнаміbebe-x-old, якія ўвасабляюць кругі пекла, якія праходзіць галоўны герой. Адной з ключавых тут з’яўляецца сцэна на востраве, калі Флёру, які толькі што спрабаваў захлынуцца ў вадкай гразі, жанчыны ўмываюць і стрыгуць, закліканы ачысціць падлетка перад уваходам у новы круг пекла. Толькі ў самім фінале карціны прыходзіць «адкупленне» у выглядзе белага снегу, які накрывае зямлю падобна белай вопратцы, якія ахінаюць святых мучанікаў, апісаных у Апакаліпсісе[19].

Нягледзячы на ​​жорсткую прывязку да пэўнага месца і часу, для фільма характэрныя маштабныя, метафарычныя абагульненні. Галоўны герой не спраўляе ўражанне чалавека з тонкай душэўнай арганізацыяй, аднак яго просты твар і моцны целасклад дазваляюць гледачу асацыяваць падлетка са звычайнымі людзьмі, сіламі якіх і была выйграная Вялікая Айчынная вайна[19]. Зноў жа сцэна на востраве з’яўляецца метафарай, закліканай падкрэсліць гэтую думку: галоўны герой адчувае яднанне з людзьмі, якія знаходзяцца там, і тым самым, паводле выразу Клімава, «нясе тэму народа». Адначасова з гэтым, Флёра — адзіны, хто выходзіць з хлява, набітага людзьмі, фізічна няўшкоджаным, што прадугледжвае груз на яго сумленне за тое, што ён кінуў вясковых жыхароў[9].

У сваю чаргу, карнікі для рэжысёра — не людзі, а звяры, якія на час і няўмела прыкінуліся людзьмі. Іх унутраныя матывы, няхай гэта будзе шчырая вера ў словы фюрэра або страх за ўласнае жыццё, нягледзячы на ​​вокамгненную згадку ў канцоўцы, не разглядаюцца, хоць у аповесці Адамовіча «Дзень беларускай салідарнасці» апісваліся стадыі маральнага падзення людзей, адабраных у айнзацкаманды з асяроддзя паміраючых ад голаду ваеннапалонных. У фільме карнікі дадзены пераважна на агульных і далёкіх планах з пластыкай і паводзінамі інфернальных істот[19]. Тым не менш, у сваёй масе забойцы мірных жыхароў з’яўляюцца важным пасярэднікам ідэй рэжысёра, які імкнуўся паказаць, у што могуць ператварыцца людзі, калі пераступаюць парог маральнасці і маралі, калі вайна ператвараецца ў татальнае забойства і азвярэнне. Флёра, які трапляе ў экстрэмальную сітуацыю, як увасабленне народа дэманструе, наколькі моцны чалавек (і народ), які змог вынесці такія пакуты[9].

Сцэна расстрэлу Флёрам партрэта Гітлера ў лужыне уяўляе сабой квінтэсенцыю аўтарскай думкі. Расстрэльваючы паўзатануўшую ў лужыне эмблему гвалту — партрэт Гітлера — Флёра сімвалічна паварочвае назад нацысцкую хроніку, адначасова праганяючы злую сілу, якая бачна памяншаецца ў маштабах. Тым не менш, апошні стрэл, у Гітлера-немаўля, Флёра не можа зрабіць: ён не зжарсцвеў і не спадобіўся сваім ворагам, насуперак усяму, што перажыў. Такая канцоўка, на думку крытыкаў Марыны Кузняцовай і Ліліі Маматавай, выразна выводзіць фільм з гіперрэалістычнага пачатку ў традыцыйна-рэалістычны план, прымушаючы гледача ўспрымаць жэст Флёры як сведчанне невычэрпнай маральнай сілы героя[19]. Літаратуразнаўца Юрый Каракін расцаніў гэта як «вялікую метафару гуманізму, у якім зліліся разам мудрасць, высакароднасць, пераадоленне, здавалася б, абсалютна непераадольнага, а яшчэ, галоўнае, непасрэднасць дзіцячага даверлівага погляду, які захаваўся, нягледзячы ні на што»[56]. «Энцыклапедыя кіно» падводзіць вынік:

  Флёра бачыць перад сабой не монстра, а немаўля, ні ў чым не вінаватага, якое сядзіць на руках у маці. І Флёра апускае вінтоўку. Гучыць моцартаўскі «Рэквіем». Нашым вачам адкрываецца чыстае неба. Што гэта? Перамога? Ці параза? Так ці інакш апошні эпізод застаецца загадкай. Безумоўна толькі адно: нават лімітавая, нечалавечая жорсткасць і злосць не ў сілах загубіць жыццё ў яго вытоках[2].  

Кінематаграфічныя прыёмы правіць

Для данясення сваіх думак да гледача Элем Клімаў абраў новую методыку, ахарактарызаваўшы яе як «звышкіно». Дадзены падыход кіруецца прынцыпамі «гіперрэалізму» — празмернай канцэнтрацыяй на дэталях і аб’ектах у рэальным жыцці з характэрнай адсутнасцю аўтарскіх эмоцый. Тэхнічная рэалізацыя такога творчага падыходу была ажыццёўлена з дапамогай сістэмы стабілізацыі камеры «Стэдыкам», якую даволі рэдка выкарыстоўвалі ў савецкай кінавытворчасці. Паколькі здымка з руху, адзін з галоўных выразных сродкаў сучаснага кінематографа, таіць у сябе трасяніну і ваганні кадраў, на здымках «Ідзі і глядзі» ўжываўся адзін з двух камплектаў «Стэдыкам», закупленых у кампаніі «Cinema Products» за валюту[57]. Гэта прылада дазволіла аператару Аляксею Радзіёнаву стабілізаваць кадр, надаўшы камеры ролю халоднага, адчужанага сведкі жахлівых падзей. Падобная адхіленая аналітычнасць, паводле выразу сцэнарыста і крытыка Марыны Драздовай, дазволіла выканаць радыкальныя пастановачныя задачы з халоднай скрупулёзнасцю. Візуальны радыкалізм, прадэманстраваны ў фільме, быў чужы савецкаму кіно сярэдзіны 1980-х, у выніку чаго Элему Клімаву і яго суаўтарам ставілі ў віну натуралістычнасць кульмінацыйных сцэн[58]. Візуальныя прыёмы, такія як доўгі план і панарамная здымка, у спалучэнні з «віртуозным», паводле сцвярджэння Дэніз Янгблад, гукавым суправаджэннем фільма прыводзяць да таго, што пасля знішчэння вёскі цішыня становіцца «аглушальнай»[52]. Адказваючы на крытыку шокавай эстэтыкі фільма, Клімаў казаў, што народ не забыўся жахаў вайны, і гэтая памяць працягвае жыць у генах дзяцей і ўнукаў, тым больш што на момант стварэння карціны былі жывыя многія з тых, хто сам перажыў паказаныя падзеі[9].

Асаблівая ўвага ў фільме ўдзелена арыгінальнагаму гукавому суправаджэнню, аўтарам якога стаў кампазітар Алег Янчанка. Асноўным музычным інструментам галоўнай тэмы з’яўляецца арган, але развіццё сюжэту часцяком суправаджаецца невытлумачальнымі шумамі, а таксама раптоўнымі фрагментамі скажонай музыкі, быццам згулянай на зламаных інструментах. Адным з яркіх прыкладаў незвычайнага спалучэння гукаў з’яўляецца часовая кантузія Флёры пасля разрыву бомбы, калі ва ўспрыманні аглушанага падлетка далёкія водгукі аргана перамяжоўваюцца звонам птушыных галасоў і гудзеннем насякомых, тады як скрозь іх назойліва прабіваецца пранізлівы свіст. Шматразовае наслаенне гукаў узмацняе ўздзеянне сцэны спалення вёскі, калі дым ад палаючага будынка падымаецца да чорнага неба разам з адчайным крыкам і плачам ахвяр пад смех карнікаў і вуркатанне тэхнікі, фарміруючы своеасаблівую «апакаліптычную сімфонію»[19].

Часам мелодыя Янчанкі змешваецца з вядомымі музычнымі творамі (напрыклад, «На цудоўным блакітным Дунаі» Іагана Штрауса). Дакументальныя кадры ў фінале суправаджаюцца «Палётам валькірый» Рыхарда Вагнера, тады як Глаша танчыць пад музыку з фільма Рыгора Аляксандрава «Цырк». Заканчваецца фільм «Рэквіемам» Моцарта, пра што Роджэр Эберт напісаў наступныя радкі:

  Ці праўда, што гледачы патрабуюць нейкага вызвалення або катарсісу? Што мы не можам прыняць фільм, які пакідае нас без надзеі? Што мы стараемся знайсці духоўны ўздым у дрыгве злосці? Тут ёсць цікавая сцэна ў лесе, з сонцам, якое падае скрозь лісце, калі саўндтрэк, да гэтага змрочны і журботны, раптам вызваляецца ў Моцарта. Што гэта азначае? Я думаю, гэта фантазія, але не Флёры, які, напэўна, ніколі не чуў такой музыкі. Моцарт спускаецца ў фільм як deus ex machina, каб падняць нас з яго адчаю. Мы можам прыняць гэта, калі жадаем, але гэта нічога не зменіць. Гэта як іранічная насмешка[55].  

Значэнне правіць

На думку Аляксандра Шпагіна, Клімаў сваім фільмам здзейсніў «скачок уверх», калі сабраў распаўсюджаныя матывы і штампы савецкага вайсковага кінематографа і «вывеў іх у метафізічную перспектыву пекла». Шпагін лічыць, што Клімаў «закрыў тэму вайны ў расійскім кіно ці ледзь не на пятнаццаць гадоў»: наступнымі значнымі творамі, на яго думку, сталі «Зязюляberu» і «Сваеberu»[59]. Карціна аказала ўплыў і на прызнаных майстроў рэжысуры. Эфект «глухаты» і звону ў вушах пасля разрыву снарада непадалёк выкарыстоўваўся Стывенам Спілбергам у ваеннай драме «Выратаваць радавога Раяна»[60][61]. Нямецкі часопіс «Ikonen» таксама адзначыў уплыў стужкі на больш познюю творчасць рэжысёра Тэрэнса Маліка[60]. Уладальнік прэміі «Оскар», брытанскі аператар Энтані Дод Мэнтл лічыць аператарскую працу Аляксея Радзіёнава ў фільме найвялікшай у гісторыі, у асаблівасці адзначаючы майстэрства пастаноўкі фінальных сцэн[62].

Узнагароды правіць

Дата Цырымонія Месца Прэмія Лаўрэаты і намінанты Вынікі
1985 XIV Маскоўскі кінафестываль Масква, СССР «Залаты прыз» Элем Клімаў[63] Перамога
Прыз ФІПРЭСІ Элем Клімаў[34] Перамога
1985 I Міжнародны кінафестываль «Фестроя» Сетубал, Партугалія Спецыяльны прыз «Ідзі і глядзі»[64] Перамога
1986 XIX Усесаюзны кінафестываль Алматы, СССР Галоўны прыз журы Элем Клімаў[63] Перамога
Прыз «За найлепшае гукавае рашэнне» Віктар Морс[63] Перамога
Прыз «За найлепшае выяўленчае рашэнне» Аляксей Радзіёнаў[63] Перамога
Віктар Пятроў[63] Перамога
2017 74-ы Венецыянскі кінафестываль Венецыя, Італія Прыз «За найлепшы адрэстаўрыраваны фільм» «Ідзі і глядзі»[65] Перамога

Лічбавае выданне правіць

У 2001 годзе кампаніяй RUSCICO фільм быў выпушчаны на DVD у двухдыскавым выданні з дадатковымі матэрыяламі. Спецыялісты сайта dvdreview.com раскрытыкавалі выданне за нізкую якасць выявы, адзначыўшы змазаныя колеры і наяўнасць лічбавага шуму. Аўдыё-дарожка на DVD ганаравалася большай хвалы, але ўсё роўна мела пэўныя недахопы. Напрыклад, паказаная слабасць гукавога афармлення дыялогаў (пры праглядзе гук зыходзіць з усіх дынамікаў адразу, анулюючы перавагі стэрэагукавай сістэмы). Станоўчым аспектам DVD рэцэнзенты назвалі наяўнасць дадатковых матэрыялаў, у якія ўваходзяць інтэрв’ю з Элемам Клімавым, Аляксеем Краўчанкам і з мастаком карціны — Віктарам Пятровым. Дадатковыя прыкладанні на дыску ўключаюць два дакументальныя сюжэты «Партызаны ў Беларусі» і «Зверствы нацыстаў», якія наглядна дэманструюць вельмі жорсткія рэаліі Усходняга фронту. Сумуючы водгук, рэдактары сайта паставілі нізкія адзнакі RUSCICO за тэхнічную рэалізацыю DVD, але добразычліва адгукнуліся аб самім факце выдання карціны ў лічбавым фармаце, так як некаторыя тэхнічныя недахопы паспяхова кампенсуюцца «магутнасцю» самога фільма[66].

Крыніцы правіць

  1. а б в Box Office Mojo — 1999. Праверана 29 мая 2022.
  2. а б Иди и смотри(недаступная спасылка). Энциклопедия кино (15 сакавіка 2010). Архівавана з першакрыніцы 20 сакавіка 2012. Праверана 13 студзеня 2013.
  3. а б Come and See (Idi i smotri). Rotten Tomatoes. Праверана 28 чэрвеня 2012.
  4. а б David Fear, Joshua Rothkopf and Keith Uhlich. The 50 greatest war films of all time (англ.)(недаступная спасылка). Time Out. Архівавана з першакрыніцы 9 жніўня 2012. Праверана 6 ліпеня 2012.
  5. Adam Lee Davies, Dave Calhoun, Paul Fairclough, David Jenkins, Tom Huddleston, Quentin Tarantino. The 50 greatest World War II movies: part six (англ.)(недаступная спасылка). Time Out (26 мая 2011). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012. Праверана 5 ліпеня 2012.
  6. Directors' Top-100 (англ.)(недаступная спасылка). Sight & Sound (15 сакавіка 2012). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2014. Праверана 13 лютага 2013.
  7. а б в Политика геноцида(недаступная спасылка). Государственный мемориальный комплекс «Хатынь». Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2012. Праверана 29 чэрвеня 2012.
  8. Адамович, Брыль, Колесник 1979, с. 518.
  9. а б в г д е ё ж з Рубанова И.. Элем Климов(недаступная спасылка). Тексты. Искусство кино (15 сакавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 1 мая 2012. Праверана 11 красавіка 2015.
  10. Политика геноцида – карательные операции(недаступная спасылка). Государственный мемориальный комплекс «Хатынь». Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2012. Праверана 29 чэрвеня 2012.
  11. «Так убивали людей» Советская Белоруссия № 100 (23742). 03.06.2009(недаступная спасылка)
  12. Коваленя 2004, с. 109.
  13. Коваленя 2004, с. 114.
  14. Хатынь: трагедия и память (PDF)(недаступная спасылка). Национальный архив республики Беларусь (15 сакавіка 2009). Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2013. Праверана 19 сакавіка 2013.
  15. История войны: обзор событий(недаступная спасылка). Архивы Беларуси. Архівавана з першакрыніцы 21 кастрычніка 2013. Праверана 19 сакавіка 2013.
  16. а б в г д е ё ж «Иди и смотри»: съёмки превратились для Элема Климова в борьбу с цензурой. Аргументы и факты. Архівавана з першакрыніцы 25 чэрвеня 2012. Праверана 22 чэрвеня 2012.
  17. а б в г д е ё ж з і Интервью Элема Климова. Москва: RUSCICO. Праверана 26 чэрвеня 2012.
  18. а б Климов, Мурзина, Плахов, Фомина 2008, с. 244.
  19. а б в г д е ё ж М. Кузнецова М., Л. Маматова Л.. Иди и смотри. Художественный фильм(недаступная спасылка). Русское кино. Архівавана з першакрыніцы 7 мая 2013. Праверана 27 чэрвеня 2012.
  20. а б А. Гуськов А.. Элем Климов - жизнь на грани(недаступная спасылка). «Синематека». Архівавана з першакрыніцы 29 кастрычніка 2013. Праверана 6 ліпеня 2012.
  21. а б в Климов, Мурзина, Плахов, Фомина 2008, с. 241.
  22. а б в RUSCICO. Интервью с Алексеем Кравченко. Праверана 22 чэрвеня 2012.
  23. Богданова Т.. Алексей Кравченко: «Страх помогает выжить»(недаступная спасылка). Аргументы и факты. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2012. Праверана 22 чэрвеня 2012.
  24. Нефёдов М.. Иди и смотри: рецензия (30 кастрычніка 2010). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012. Праверана 6 ліпеня 2012.
  25. а б Климов, Мурзина, Плахов, Фомина 2008, с. 339.
  26. Сычевский В.. Алексей Кравченко:«Я Вам не Чак Норрис»(недаступная спасылка). Семья (15 снежня 1999). Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2012. Праверана 5 ліпеня 2012.
  27. Бородин С.. Алексей Кравченко: «Любая работа — это возможность прокормить семью»(недаступная спасылка). Библиотека «Метромир» (20 кастрычніка 2005). Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2014. Праверана 2013-02-119.
  28. Климов, Мурзина, Плахов, Фомина 2008, с. 338.
  29. Тайны советского кино: «Иди и смотри». ООО «Иван Усачёв». 2010. Праверана 2012-06-28. Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 снежня 2013. Праверана 11 красавіка 2015.Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 снежня 2013. Праверана 11 красавіка 2015.
  30. а б Алексей Кравченко: «Со съёмок фильма Климова „Иди и смотри“ я вернулся не только страшно худой, но и седой»(недаступная спасылка). Бульвар Гордона (15 сакавіка 2004). Архівавана з першакрыніцы 24 ліпеня 2012. Праверана 29 чэрвеня 2012.
  31. Белохвостик Н.. Быков сравнивал Адамовича с генератором. Комсомольская правда (26 студзеня 2011). Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2013. Праверана 4 студзеня 2013.
  32. Алексей Кравченко. Интервью.(недаступная спасылка). Рускино. Архівавана з першакрыніцы 25 чэрвеня 2012. Праверана 22 чэрвеня 2012.
  33. Климов, Мурзина, Плахов, Фомина 2008, с. 243.
  34. а б 34-й Московский международный кинофестиваль(недаступная спасылка). Московский международный кинофестиваль. Официальный сайт. Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2012. Праверана 23 жніўня 2012.
  35. Иди и смотри(недаступная спасылка). КиноПоиск. Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2012. Праверана 23 жніўня 2012.
  36. Премьеры «Иди и смотри»(недаступная спасылка). КиноПоиск. Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2012. Праверана 23 жніўня 2012.
  37. Корсаков Д.. Белый «Тигр» уже промахнулся мимо «Оскара»?(недаступная спасылка). Комсомольская правда (21 верасня 2012). Архівавана з першакрыніцы 9 лютага 2013. Праверана 13 лютага 2013.
  38. а б Adam Lee Davies, Dave Calhoun, Paul Fairclough, David Jenkins, Tom Huddleston, Quentin Tarantino. The 50 greatest World War II movies: part six (англ.)(недаступная спасылка). Time Out (26 мая 2011). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012. Праверана 5 ліпеня 2012.
  39. Empire’s 500 Greatest Movies of All Time (англ.)(недаступная спасылка). Empire (15 сакавіка 2008). Архівавана з першакрыніцы 19 мая 2013. Праверана 19 лютага 2013.
  40. Directors' Top-100 (англ.)(недаступная спасылка). Sight & Sound (15 сакавіка 2012). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2014. Праверана 13 лютага 2013.
  41. а б Rita Kempley. Come and See (англ.)(недаступная спасылка). Washington Post (25 верасня 1987). Архівавана з першакрыніцы 4 студзеня 2015. Праверана 16 жніўня 2012.
  42. а б Walter Goodman. Idi i Smotri (1985) Film: 'Come and see,' from Soviet (англ.). The New York Times (6 лютага 1987). Праверана 16 жніўня 2012.
  43. Andreas Kilb. Die Schönheit des Schreckens (ням.)(недаступная спасылка). Die Zeit (15 сакавіка 1987). Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2013. Праверана 19 лютага 2013.
  44. Hoberman J.. High Lonesome (англ.)(недаступная спасылка). The Village Voice (30 студзеня 2001). Архівавана з першакрыніцы 14 верасня 2012. Праверана 19 жніўня 2012.
  45. Elliot Stein J.. Come and See (англ.)(недаступная спасылка). The Village Voice (18 жніўня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 кастрычніка 2012. Праверана 19 жніўня 2012.
  46. Come And See (англ.)(недаступная спасылка). Empire (15 сакавіка 2006). Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2013. Праверана 16 жніўня 2012.
  47. а б Tim Lott. The worst best films ever made (англ.)(недаступная спасылка). The Guardian (24 ліпеня 2009). Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2013. Праверана 19 жніўня 2012.
  48. Phil de Semlyen. Become A War Films Expert In Ten Easy Movies (англ.)(недаступная спасылка). Empire (15 сакавіка 2010). Архівавана з першакрыніцы 19 кастрычніка 2012. Праверана 19 жніўня 2012.
  49. «Мы все воспитаны на военных фильмах… и от этого нам никуда не деться»(недаступная спасылка). Кинозаписки (15 сакавіка 2012). Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2012. Праверана 19 лютага 2013.
  50. Tom Huddleston. Classic Film Club: Come and See (англ.)(недаступная спасылка). Time Out (15 сакавіка 2009). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2012. Праверана 16 жніўня 2012.
  51. Шпагин А.. Религия войны. Субъективные заметки о богоискательстве в кинематографе о войне(недаступная спасылка). Журнал «Искусство кино» (Июнь 2005). Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2013. Праверана 3 студзеня 2013.
  52. а б Denise Youngblood. Apocalyptic Visions of the Great Patriotic War: Elem Klimov's Come and See (англ.)(недаступная спасылка). American History Association (6 красавіка 2012). Архівавана з першакрыніцы 20 мая 2012. Праверана 19 жніўня 2012.
  53. Scott Tobias. Come And See (англ.)(недаступная спасылка). The Av Club (19 красавіка 2002). Архівавана з першакрыніцы 10 кастрычніка 2012. Праверана 19 жніўня 2012.
  54. Nancy Ramsey. Film; They Prized Social, Not Socialist, Reality (англ.)(недаступная спасылка). The New York Times (28 студзеня 2001). Архівавана з першакрыніцы 10 сакавіка 2016. Праверана 19 лютага 2013.
  55. а б Roger Ebert. Come and See (англ.)(недаступная спасылка) (16 чэрвеня 2010). Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2012. Праверана 16 жніўня 2012.
  56. Климов, Мурзина, Плахов, Фомина 2008, с. 318.
  57. Браун Г. Как рождался Steadicam(руск.) // Техника и технологии кино : журнал. — 2005. — № 2. Архівавана з першакрыніцы 16 кастрычніка 2012.
  58. Дроздова М.. Имена: Алексей Родионов(недаступная спасылка). Новейшая история отечественного кино. 1986-2000. Кино и контекст. Т. III. СПб, “Сеанс” (15 сакавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012. Праверана 29 чэрвеня 2012.
  59. Шпагин А. Кинотавр-2012. Подъём или застой? // Искусство кино. — 2012. — В. 8.
  60. а б Marcus Stiglegger. Geh und sieh / Komm und sieh (ням.)(недаступная спасылка). Ikonen magazin. Архівавана з першакрыніцы 17 лістапада 2014. Праверана 19 лютага 2013.
  61. Sheila Johnston. Film-makers on film: Christopher Smith(недаступная спасылка). The Telegraph (19 жніўня 2006). Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2013. Праверана 6 ліпеня 2012.
  62. Top Cinematographers Reveal Their Favourite Movie Moments (англ.). Empire. Праверана 2014-2-25.
  63. а б в г д Иди и смотри(недаступная спасылка — гісторыя ). RissianCinema.ru.(недаступная спасылка)
  64. 100 лучших фильмов России(недаступная спасылка). РосКино. Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2012. Праверана 23 жніўня 2012.
  65. Official Awards of the 74th Venice Film Festival
  66. Michael Pflug. Come And See (1985) (англ.)(недаступная спасылка). dvdreview.com (15 сакавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2013. Праверана 19 лютага 2013.

Літаратура правіць

  • Коваленя А. А. и др. Великая Отечественная война советского народа (в контексте Второй мировой войны) / Под ред. А. А. Ковалени, Н. С. Сташкевича, пер. с бел. яз. А. В. Скорохода. — Мн.: Изд. центр БГУ, 2004. — 231 с. — 107 600 экз. — ISBN 985-476-239-4.
  • Адамович А., Брыль Я., Колесник В. Я из огненной деревни... = Я з вогненнай вёскі…. — Известия, 1979. — 522 с.
  • Климов Г., М. Мурзина М., Плахов А., Р. Фомина Р. Элем Климов. Неснятое кино. — Москва: Хроникёр, 2008. — 384 с. — ISBN 978-5-901238-52-3.

Спасылкі правіць