Імперская трансантарктычная экспедыцыя

палярная экспедыцыя

Імпе́рская трансантаркты́чная экспеды́цыя 1914—1917 гадоў (англ.: Imperial Trans-Antarctic Expedition) — другая экспедыцыя пад камандаваннем сэра Эрнэста Шэклтана, мэтай якой было перасячэнне ўсяго Антарктычнага мацерыка. Дасягнуць пастаўленай мэты не ўдалося, аднак у аналах гісторыі гэтая экспедыцыя стала прыкладам прафесіяналізму і цягавітасці палярнікаў, якія здолелі выжыць у экстрэмальных умовах. Экспедыцыя лічыцца апошнім вялікім падарожжам «Залатога веку палярных даследаванняў», якое выкарыстоўвала тэхналогіі XIX стагоддзя, калі абмежаваная ў рэсурсах каманда была цалкам адрэзаная ад знешняга свету. Далей у антарктычных экспедыцыях выкарыстоўваліся прынцыпова іншыя тэхналогіі і сродкі сувязі[1].

Імперская трансантарктычная экспедыцыя

Экспедыцыйнае судна «Эндзьюранс» пад ветразямі. Франтыспіс кнігі Шэклтана «Поўдзень» (1919)
Краіна  Вялікабрытанія
Дата пачатку 8 жніўня 1914 года
Дата заканчэння 20 студзеня 1917 года (эвакуацыя апошніх членаў каманды)
Кіраўнік Эрнэст Шэклтан
Склад

56 чалавек (па 28 чалавек у атрадах Мора Уэдэла і Мора Роса)

Маршрут

     Плаванне «Эндзьюранса»      Дрэйф «Эндзьюранса» ў ільдах     Дрэйф каманды ў лядовым лагеры пасля гібелі судна і плаванне да в. Элефант (Мардвінава)     Плаванне на «Джэймсе Кэйрдзе»     Меркаваны трансантарктычны пераход     Плаванне «Аўроры»      Дрэйф і вяртанне «Аўроры»     Маршрут дапаможнага атрада
Страты

Загінулі тры чалавекі з каманды «Аўроры», якія засталіся на в. Роса, уключаючы камандзіра атрада — Э. Макінтоша

Экспедыцыя ўключала два атрады на караблях «Эндзьюранс» і «Аўрора». Група Шэклтана на «Эндзьюрансе» павінна была падысці да ўзбярэжжа мора Уэдэла, перазімаваць у заліве Фазеля і наступным антарктычным летам выступіць да Паўднёвага полюса. Другі атрад, будучы на в. Роса ў праліве Мак-Мёрда, павінен быў закласці склады для паспяховага вяртання атрада Шэклтана. У выніку «Эндзьюранс» быў заціснуты ў пакавых льдах і пачаў незапланаваны дрэйф, падчас якога быў раздаўлены льдамі і затануў, а «Аўрора», якую сарвала з якарнай стаянкі ў праліве Мак-Мёрда, пасля зацяжнога дрэйфу з цяжкасцю вярнулася ў Новую Зеландыю. Каманда Шэклтана здолела выратавацца без страт, абапіраючыся толькі на ўласныя сілы. З 10 чалавек, якія засталіся на в. Роса, загінулі трое. Паколькі экспедыцыя праходзіла падчас Першай сусветнай вайны, яна апынулася практычна незаўважанай сучаснікамі.

Перадгісторыя правіць

Грамадскае прызнанне, атрыманае Шэклтанам у ходзе экспедыцыі на «Німрадзе», было практычна перакрэсленае новай экспедыцыяй капітана Скота. Калі 8 сакавіка 1912 года ў Лондан прыйшлі першыя тэлеграмы аб поспеху Амундсена, Шэклтан адразу заявіў, што дасягненне Паўднёвага полюса — гэта яшчэ зусім не фінальная кропка ў засваенні Антарктыкі[2]. На думку Шэклтана, галоўнай задачай з гэтага часу становіцца перасячэнне ўсяго Антарктычнага мацерыка[2]:

Пасля заваявання Паўднёвага Полюса Амундсенам, і, з розніцай у лічаныя дні, Брытанскай экспедыцыяй Скота, у Антарктыдзе засталася толькі адна вялікая мэта для падарожжа — перасячэнне кантынента ад мора да мора. Калі я вярнуўся з экспедыцыі на «Німрадзе», у якой пад ціскам непераадольных абставін мы былі вымушаныя адмовіцца ад нашай спробы ўсталяваць брытанскі сцяг на Паўднёвым Полюсе ўсяго за 97 міль да канчатковай мэты, то ўжо тады загарэўся ідэяй перасячэння кантынента, паколькі быў цвёрда перакананы, што камусьці, альбо Амундсену, альбо Скоту абавязкова атрымаецца дасягнуць Полюса, па нашаму ці ўласнаму маршруце або па паралельнаму яму. Пасля весткі аб поспеху нарвежцаў, я пачаў падрыхтоўкі да пачатку апошняга вялікага падарожжа — першага перасячэння апошняга кантынента…[3]

Зрэшты, Вільгельм Фільхнер яшчэ ў 1911 годзе пачаў рэалізацыю планаў трансантарктычнай экспедыцыі, разлічваючы перасекчы мацярык у самім вузкім яго месцы — ад заліва Фазеля (на 78° пд. ш.) праз Паўднёвы полюс, каб вярнуцца да в. Роса па трасе, разведанай Шэклтанам і Скотам. 11 снежня 1911 года Фільхнер на судне «Дойчланд» адплыў ад вострава Паўднёвая Георгія, накіроўваючыся ў мора Уэдэла, але павярнуў ужо ў студзені 1912 года: шлях яму заступілі суцэльныя палі пакавых ільдоў[4]. Тым не менш, планы Фільхнера, уключаючы месца для зыходнай базы і маршрут следавання, аказалі моцнае ўздзеянне на разлікі Шэклтана[5]. Пасля атрымання трагічных вестак пра капітана Скота Шэклтан імкнуўся як мага хутчэй пачаць новую экспедыцыю, для чаго звярнуўся за дапамогай да былога прэм'ер-міністра лорда Розберы, атрымаўшы адказ, што на «палярныя падарожжы шкада выдаткаваць нават фартынг»[6]. Падтрымку Шэклтану аказаў шатландскі даследчык Уільям Спірс Брус, які рыхтаваў аналагічную экспедыцыю яшчэ з 1908 года. Ён нават дазволіў Шэклтану скарыстацца яго разлікамі[7]. Нарэшце, Брытанскі ўрад, які тэрмінова меў патрэбу ў рэабілітацыі краіны ў галіне палярных даследаванняў, паабяцаў Шэклтану ахвяраванне ў 10 000 фунтаў стэрлінгаў (ф. ст.). У той жа дзень, 29 снежня 1913 года, Шэклтан накіраваў ліст у газету Times, у якім апавяшчаў публіку пра свае намеры[8].

Падрыхтоўка правіць

Планы правіць

 
Карта-схема экспедыцыі, апублікаваная ў сакавіку 1916 года. Да таго часу ад Шэклтана не было вестак ужо паўтара года.

Шэклтан адразу ж аб’явіў сваю экспедыцыю «Імперскай», заявіўшы:

«Не толькі мы, астраўляне, але і насельнікі ўсіх земляў, якія жывуць пад „Юніён Джэкам“ — нашы сваякі, будзем рады дапамагчы ў рэалізацыі праграмы даследаванняў»[9].

Каб максімальна зацікавіць публіку, Шэклтан у пачатку 1914 года апублікаваў асобнай брашурай дэталёвы план паходу. У агульных рысах ён выглядаў наступным чынам:

Экспедыцыя будзе складацца з двух атрадаў на двух судах. Атрад Шэклтана ў складзе 14 чалавек высадзіцца на ўзбярэжжы Заліва Фазеля. Далей Транскантынентальная партыя, якая ўключае 6 чалавек, з 69 сабакамі і двума маторнымі санкамі  (фр.), павінна будзе пераадолець 1800 міль (2900 км) праз Паўднёвы полюс да Мора Роса. Тыя людзі, што засталіся, павінны будуць даследаваць Зямлю Грэяма (на судне) і Зямлю Эндэрбі (па сушы), а таксама ўтрымліваць у парадку базу[10].

Другі атрад пад камандаваннем Энеаса Макінтоша (10 чалавек) павінен будзе дэсантавацца на востраве Роса ў праліве Мак-Мёрда на супрацьлеглым канцы кантынента. Яго задачай будзе закладка складоў правіянту і рыштунку аж да ледавіка Бірдмара і сустрэча транскантынентальнай партыі. Дадаткова ім трэба было здзейсніць «геалагічныя і іншыя назіранні»[10]. Шэклтан меў намер здзейсніць пераход у першы ж сезон 1914—1915 гадоў, але амаль адразу зразумеў нерэалістычнасць гэтага плана і вырашыў зазімаваць. Тым не менш, у інструкцыях, дадзеных Макінтошу, не было зроблена паправак[11].

Фінансаванне правіць

 
Джэймс Бары — адзін са спонсараў экспедыцыі.

Шэклтан заклаў бюджэт у 50 000 ф. ст., прычым зыходзіў з прынцыпу мінімальных выдаткаў[12]. Улічваючы папярэдні досвед Скота і свой уласны, ён адмовіўся ад грамадскай падпіскі і шукаў буйных спонсараў, пачаўшы збор сродкаў яшчэ ў 1913 годзе. Збор спачатку быў беспаспяховым, але 29 снежня 1913 года ўрад паабяцаў ахвяраванне ў 10 000 фунтаў пры ўмове, што Шэклтан зможа адшукаць эквівалентную суму[12]. Сродкі паступалі наступным чынам: Каралеўскае геаграфічнае таварыства, з якім Шэклтан знаходзіўся ў сварцы яшчэ з 1909 года і нічога ад яго не чакаў, ахвяравала 1 000 фунтаў, прычым Шэклтан з гонару прыняў толькі палову[7]. Лорд Розберы, які не збіраўся даць ні фартынгу, усё-такі ахвяраваў 50 фунтаў[12]. Газета «Нью-Ёрк Таймс» 9 лютага 1914 года абвясціла, што блізкі сябар Скота — Джэймс Бары ахвяраваў Шэклтану 50 000 долараў (каля 10 000 фунтаў па курсе таго часу)[13]. Увесну і ўлетку 1914 года рушылі ўслед шчодрыя дарэнні: кіраўнік фірмы Birmingham Small Arms Company Дадлі Докер даў 10 000 фунтаў, спадчынніца тытунёвага фабрыканта Джанет Стэнкамб Уілс — «значную суму» (якая ніколі не была агучана)[14]. Нарэшце, шатландскі прамысловец сэр Джэймс Кэйрд ахвяраваў 24 000 фунтаў, пасля чаго ў адным з інтэрв'ю Шэклтан заявіў, што «гэты цудоўны дар вызваліў мяне ад усіх клопатаў»[14].

Агульная сума выдаткаў на экспедыцыю не можа быць вызначана па прычыне адсутнасці дадзеных па ўсіх ахвяраванням, аднак у 1920 годзе рэпарцёры газеты «Daily Mail  (англ.)» ацанілі бюджэт у 80 000 фунтаў[15]. Тым не менш хранічнае безграшоўе і даўгі моцна ўскладнілі ход экспедыцыі, асабліва дзейнасць атрада Макінтоша ў Аўстраліі і выратавальныя аперацыі 1916 года[16].

Шэклтан выдатна ўяўляў крыніцы даходу і ад самой экспедыцыі, і задзейнічаў іх у поўнай меры: напрыклад, прадаў эксклюзіўныя правы на публікацыю матэрыялаў аб экспедыцыі газеце «Daily Chronicle» і нават заснаваў кампанію Imperial Trans Antarctic Film Syndicate, якой належалі манапольныя правы на дэманстрацыю фільмаў аб экспедыцыі. На выпадак, калі Шэклтан не вернецца жывым, правы на чытанне лекцый аб экспедыцыі надаваліся Фрэнку Уайлду[17].

Экспедыцыйныя караблі правіць

Для сябе Шэклтан набыў нарвежскую баркентыну Polaris, пабудаваную ў 1912 годзе па замове Адрыена дэ Жэрлаша  (ням.) і Ларса Крыстэнсена. Першапачаткова меркавалася выкарыстоўваць яе як турыстычную яхту для палявання на Шпіцбергене. Судна было пабудавана па чарцяжах «Фрама», аднак мела больш вострыя абводы для павышэння мараходнасці і таму пакавыя льды не маглі выціскаць яго на паверхню. Яно мела ўмяшчальнасць 320 рэг. т.  (англ.), даўжыню 44 м, і, акрамя ветразяў, было абсталяванае паравой машынай у 350 к. с., развіваючы хуткасць да 10 вузлоў. Паколькі прадпрыемства Жэрлаша і Крыстэнсена абанкруцілася, баркентыну выставілі на таргі і яна дасталася Шэклтану за 14 000 фунтаў[18] (прыводзілася таксама сума ў 11 600 фунтаў[19]). Шэклтан пераназваў судна ў «Endurance» («Устойлівасць») у гонар сямейнага дэвізу: «стойкасцю скорым» (англ.: By endurance we conquer)[12].

Для другога атрада Шэклтан нагледзеў драўляную кітабойную яхту «Аўрора», пабудаваную ў 1876 годзе, якая служыла на Ньюфаўндлендзе. У 1910 годзе яе купіў былы паплечнік Шэклтана — аўстраліец Дуглас Моўсан для сваёй экспедыцыі. Вызваліўшыся, яхта стаяла да пачатку 1914 года ў порце Хобарта, дзе і была набыта за 3200 ф. ст.[10]. «Аўрора» мела даўжыню 50 м, умяшчальнасць 380 рэг. т., і, акрамя ветразей, была абсталявана паравой машынай у 98 к. с.[20].

Каманда правіць

 
Эрнэст Шэклтан.

Шэклтан размясціў ва ўсіх лонданскіх газетах аб’яву наступнага зместу:

«Патрабуюцца людзі для ўдзелу ў рызыкоўным вандраванні. Маленькае жалаванне, пранізлівы холад, доўгія месяцы поўнай цемры, пастаянная небяспека, паспяховае вяртанне сумнеўна. У выпадку поспеху — гонар і прызнанне. Сэр Эрнэст Шэклтан»[21]

Агульная колькасць заявак на ўдзел у экспедыцыі перавысіла 5000, у тым ліку і ад жанчын[22]. У канчатковым выніку ў камандзе было 56 чалавек, па 28 на кожны атрад, прычым некаторыя ўвайшлі ў склад экспедыцыі ў апошні момант — у Буэнас-Айрэсе і Сіднеі[23]. Па сваім звычаі, Шэклтан браў у каманду правераных людзей, якія ўдзельнічалі ў экспедыцыі Скота на «Дыскаверы», экспедыцыі на «Німрадзе» і Аўстралійскай антарктычнай экспедыцыі. Другім памочнікам на «Эндзьюранс» пайшоў Томас Крын  (англ.), узнагароджаны Медалём Альберта  (англ.) за выратаванне капітана Эванса ў экспедыцыі «Тэра Нова». Камандаваць атрадам Мора Роса Шэклтан даручыў Энеасу Макінтошу — ветэрану экспедыцыі «Німрада». Камплектаванне каманды «Аўроры» наогул было абцяжараным, бо Брытанскае Адміралцейства адмовілася прадастаўляць сваіх людзей[24].

Навуковы атрад размясціўся на борце «Эндзьюранса» і уключаў шэсць чалавек. Спецыяльна ўзялі фатографа і кінааператара — аўстралійца Фрэнка Хёрлі  (руск.)[25]. У цэлым, большая частка каманды была набрана за кароткі час да пачатку экспедыцыі. Сярод каманды «Аўроры» было вельмі мала людзей, якія мелі досвед працы ў палярных шыротах[26].

Атрад Мора Уэдэла правіць

  • Сэр Эрнэст Шэклтан — начальнік экспедыцыі
  • Фрэнк Уайлд — намеснік камандзіра
  • Фрэнк Уорслі — капітан «Эндзьюранса»
  • Лаёнэл Грынстрыт — першы памочнік
  • Том Крын — другі памочнік
  • Альфрэд Чытэм — трэці памочнік
  • Хьюберт Хадсан — штурман
  • Люіс Рыкінсан — машыніст
  • Альфрэд Кэр — машыніст
  • Аляксандр Мак-Лін — урач
  • Джэймс Мак-Ілрой — урач
  • Джэймс Уорд — геолаг
  • Леанард Хасэ — метэаролаг
  • Рэджынальд Джэймс — фізік
  • Роберт Кларк Сэлбі — біёлаг
  • Фрэнк Хёрлі — фатограф
  • Джордж Марстан — мастак
  • Томас Орд-Ліс — механік
  • Генры Мак-Ніш — цясляр
  • Чарлз Грын — кок
  • Уолтар Хоу — матрос
  • Уільям Бэйквел — матрос
  • Цімаці Мак-Карці  — матрос
  • Томас Мак-Леад — матрос
  • Джон Вінсент — боцман
  • Эрнэст Холнес — качагар
  • Уільям Стэфенсан — качагар
  • Пірсі Блэкбара — сцюард

Атрад Мора Роса правіць

Значком «» выдзелены загінулыя

  • Энеас Макінтош — начальнік партыі
  • Эрнэст Джойс — галоўны каюр
  • Эрнэст Уайлд — квартыртмейстэр
  • Арнольд Спенсер-Сміт  — капелан
  • Джон Лахлен Коўл — біёлаг і лекар
  • Аляксандр Стывенс — натураліст
  • Рычард Рычардс — фізік
  • Эндру Джэк — фізік
  • Ірвінг Гейс — рознарабочым
  • Віктар Хейвард — рознарабочы
  • Обры Нініс — аўтамеханік
  • Лаёнэл Хук — радыётэлеграфіст
  • Джозэф Стэнхаус — першы памочнік
  • Леслі Томпсан — другі памочнік
  • Альфрэд Ларкмэн — галоўны машыніст
  • Эдрыян Данелі — другі машыніст
  • Джэймс Пэтан — боцман
  • Кларэнс Могер — цясляр
  • Сідні Эткін — матрос
  • Артур Даўнінг — матрос
  • Уільям Кавана — матрос
  • Э. Уорэн — матрос
  • Чарлз Глідэн — матрос другой стацці
  • С. Грэйд — качагар
  • Уільям Магрыдж — качагар
  • Гаральд Шоу — качагар
  • Эдвард Уайс — кок
  • Эміль Данглад — сцюард

Ход экспедыцыі правіць

Дзейнасць атрада Мора Уэдэла правіць

Плаванне на поўдзень правіць

 
Судовая каманда спрабуе прабіць канал у пакавых ільдах.

«Эндзьюранс» адплыў з Плімута 8 жніўня 1914 года, накіроўваючыся ў Буэнас-Айрэс. Шэклтана на борце не было: ён уладжваў фінансавыя праблемы экспедыцыі. У Буэнас-Айрэс ён адплыў хуткаходным лайнерам і прыбыў туды раней свайго карабля. У сталіцы Аргенціны каманда папоўнілася Пірсам Блэкбара, а некалькі чалавек, якія адправіліся з Брытаніі, звольніліся[27]. 26 кастрычніка адплылі да Паўднёвай Георгіі, якую ўбачылі 5 лістапада[27]. На кітабойнай базе Грутвікен палярнікі пражылі месяц і 5 снежня рушылі далей на поўдзень. 7 снежня давялося павярнуць на поўнач, сутыкнуўшыся з суцэльнымі лядовымі палямі пад 57° 26' пд. ш.[5]. Манеўры не дапамаглі: лядовыя палі ўжо 14 снежня заступілі шлях судну на 24 гадзіны. Праз тры дні «Эндзьюранс» зноў спыніўся. У апісанні падарожжа Шэклтан прызнаваўся, што быў гатовы да цяжкіх лядовых умоў, але настолькі магутных палёў пакуль не чакаў[28].

 
Ледзяныя валы. Студзень 1915 года

Намаганні ўсёй каманды дапамаглі прабіць у пакавых ільдах канал, таму да 22 снежня ўдавалася прасоўвацца на поўдзень. Да 7 студзеня 1915 года «Эндзьюранс» сутыкнуўся з 30-метровымі ледзянымі сценамі, якія атачалі ўзбярэжжа Зямлі Котса. Гэтыя тэрыторыі ўжо абследаваў у 1904 годзе Уільям Спірс Брус[29]. Дадзеная акалічнасць прымусіла Шэклтана адмовіцца ад высадкі, хаця 15 студзеня была выяўленая зручная для базы бухта з спадзістымі бакамі ледавіка, якія вялі ўнутр мацерыковага лёду. Шэклтан заявіў, што мясцовасць занадта далёкая ад заліва Фазеля. Потым ён шкадаваў аб гэтым рашэнні[30]. 17 студзеня экспедыцыя дасягнула 76° 27' пд. ш., адкуль можна было бачыць зямлю, якой Шэклтан даў імя Кэйрда — у гонар спонсара паходу; з-за надзвычай дрэннага надвор'я «Эндзьюранс» схаваўся ад буры за айсбергам[30].

Экспедыцыя знаходзілася паблізу Зямлі Луітпольда, адкрытай і пайменаванага Фільхнерам у 1912 годзе, заліў Фазеля знаходзіўся на поўдзень ад яе. З-за суцэльных ільдоў давялося прайсці 23 км на захад, пасля чаго прасоўванне стала канчаткова немагчымым, «Эндзьюранс» знаходзіўся на 76° 34' пд. ш., 31° 30' з. д.. Прыйшлося пагасіць топкі паравога катла для зберажэння паліва[31]. 14 лютага каманда была зноў мабілізаваная з кіркамі і піламі для прасякання канала ў ільдах, але потым Шэклтану прыйшлося змірыцца з тым, што зіму яны правядуць «у негасцінных абдымках пака»[32].

Дрэйф «Эндзьюранса» ў лютым-кастрычніку 1915 года правіць

 
Шэклтан і Уайлд сярод таросаў.

21 лютага «Эндзьюранс» апынуўся ў самым паўднёвым пункце свайго шляху — 76° 58' пд. ш., затым пачаў дрэйфаваць на поўнач[33]. 24 лютага Шэклтан абвясціў аб пачатку зімоўкі, пасля чаго сабакі былі спушчаны на лёд і размешчаны ў спецыяльных будках, а жылыя памяшканні судна сталі ўцяпляць. Быў разгорнуты бяздротавы тэлеграф, аднак яго магутнасці аказалася недастаткова для перадач у знешні свет[34]. Шэклтан засноўваўся на досведзе дрэйфу Фільхнера, які быў блакаваны льдамі 6 сакавіка 1912 года ў 300 км ад Зямлі Котса і вызваліўся праз 6 месяцаў на шыраце 63° 37' пд. ш., не атрымаўшы пашкоджанняў. Шэклтан меркаваў, што наступнай вясной зможа паўтарыць спробу дасягнуць заліва Фазеля[4].

Хуткасць дрэйфу была вельмі малой: у канцы сакавіка Шэклтан вылічыў, што з 19 студзеня карабель прайшоў усяго 95 марскіх міль (193 км). Аднак ужо ў красавіку пачаліся зрухі лёду, і Шэклтан з непакоем пісаў, што калі карабель патрапіць у зону сціску, то будзе раздушаны як шкарлупіна яйка. Да пачатку палярнай ночы (у маі) экспедыцыя была ў пункце 75° 23' пд. ш., 42° 14' з. д., працягваючы дрэйфаваць на поўнач[35].

 
Разбіты «Эндзьюранс» у льдах.

Палярная ноч праходзіла ў спрыяльнай абстаноўцы, хоць шмат увагі патрабавалі да сябе сабакі, размешчаныя на лёдзе. Былі ўведзеныя абавязковыя лыжныя прагулкі пры святле месяца, ставіліся аматарскія спектаклі і няўхільна адзначаліся розныя падзеі. 24 мая быў урачыста адсвяткаваны Дзень імперыі[36]. Толькі 22 ліпеня зрухі лёду сталі ўяўляць пагрозу. 1 жніўня з паўднёвага захаду наляцеў шторм з зацяжнымі снегападамі, льды самкнуліся пад кілем карабля, але канструкцыя вытрымала[37]. У жніўні «Эндзьюранс» дрэйфаваў у раёне, у якім у 1823 годзе капітан Бенджамін Морэл нібыта заўважыў востраў, названы Новая Паўднёвая Грэнландыя. Шэклтан, не знайшоўшы ніякіх прыкмет сушы, прыйшоў да высновы, што Морэла ўвялі ў зман айсбергі[38].

30 верасня «Эндзьюранс» перанёс найцяжэйшыя лядовыя сціскі за ўвесь час экспедыцыі, і яго капітан Фрэнк Уорслі параўнаў корпус карабля з «валанам, які перакідваюць тузін разоў»[39]. 24 кастрычніка моцны напор ільдоў з левага борту прывёў да разбурэння драўлянай канструкцыі і ўтварэння прабоіны[40]. На лёд былі выгружаны харчы і тры шлюпкі. Трое сутак каманда змагалася за жыццё карабля, адпампоўваючы з трумаў ваду пры −27 °C і спрабуючы падвесці пластыр. 27 кастрычніка Шэклтан распарадзіўся пачаць эвакуацыю на лёд. Судна знаходзілася ў пункце 69° 05' пд. ш., 51° 30' з. д.[41]. Яго абломкі знаходзіліся на плаву яшчэ некалькі тыдняў і канчаткова схаваліся пад вадой да 21 лістапада[42]. Гэта дазволіла захаваць мноства пакінутых рэчаў, у тым ліку фотакамеры Хёрлі і 550 знятых фотапласцінак. З-за велізарнай вагі прыйшлося адабраць толькі 150 найбольш удалых, а астатнія кінуць[43].

У дрэйфуючых ільдах правіць

 
Фрэнк Хёрлі і Эрнэст Шэклтан (справа) у Акіянскім лагеры.

Пасля гібелі карабля не магло быць і гаворкі аб перасячэнні кантынента: камандзе трэба было выжыць. У Шэклтана было некалькі варыянтаў маршруту, але асабліва яго прыцягваў востраў Робертсана, адкуль можна было дабрацца да Зямлі Грэяма і кітабойнай базы ў заліве Вільгельміны[44]. Уорслі разлічыў, што камандзе трэба будзе пераадолець каля 700 км, прычым лічыў неабходным дачакацца лета, каб можна было рушыць на лодках. Шэклтан адхіліў гэтую прапанову[44].

Паход па неабсяжным льдам пачаўся 30 кастрычніка 1915 года, прычым дзве з трох шлюпак пагрузілі на сані. Лядовая абстаноўка бесперапынна пагаршалася. Паводле слоў Хёрлі, «гэта быў суцэльны лабірынт валаў і таросаў, у якім ледзь можна было знайсці ярд роўнай паверхні»[45]. За тры дні ўдалося пераадолець усяго 3 мілі, пасля чаго 1 лістапада Шэклтан абвясціў прыпынак: трэба было дачакацца раставання льдоў[46]. Лагер на лёдзе атрымаў назву Ocean Camp, прычым з яго месцазнаходжання было відаць абломкі «Эндзьюранса»[42].

 
Карта 1918 года, якая паказвае маршруты Уэдэла, Фільхнера і Шэклтана.

Дрэйф праходзіў у паўночна-ўсходнім кірунку з хуткасцю 7 міль у суткі, пры гэтым лагер зносіла ад патэнцыяльных месцаў выратавання. Гэта заахвоціла Шэклтана 21 снежня абвясціць аб пачатку другога паходу, які пачаўся 23 снежня. Паход аказаўся надзвычай цяжкім: людзі правальваліся ў снег па калена, пастаянна даводзілася перасякаць грады таросаў. 27 снежня збунтаваўся цясляр Гары Мак-Ніш, ката якога Шэклтан застрэліў у кастрычніку. Цясляр заявіў, што, паводле Марскога статута, ён з’яўляецца мараком толькі на борце судна і пасля гібелі «Эндзьюранса» не павінен падпарадкоўвацца камандзіру. Яго ўдалося ўціхамірыць, але Шэклтан не забыўся гэтага эпізоду: нягледзячы на ​​велізарны ўклад у выратаванне каманды, які Мак-Ніш здзейсніў пазней, ён не быў прадстаўлены да ўзнагароды[47]. 29 снежня Шэклтан выявіў, што за тыдзень катаржнай працы каманда прасунулася ўсяго на 7,5 міль (12 км), і з такой хуткасцю спатрэбіцца не менш за 300 дзён, каб дасягнуць зямлі[48]. Пасля гэтага быў заснаваны «Лагер Цярпення» (англ.: Patience Camp), у якім каманда правяла больш за тры месяцы.

Неўзабаве пачаў адчувацца недахоп харчавання: усё, без чаго можна было абысціся, было пакінутае ў акіянскім лагеры. Харлі і Мак-Лін былі адпраўленыя за харчаваннем. 2 лютага 1916 года Шэклтан накіраваў вялікі атрад, каб забраць пабольш запасаў і трэцюю шлюпку, якую кінулі. Асновай рацыёну стала цюленіна, але з-за наяўнасці мноства сабак мяса адчайна не хапала. Таму 2 красавіка начальнік распарадзіўся прыстрэліць ўсіх пакінутых ездавых жывёл[49]. Мяса сабак забяспечыла людзей дадатковай ежай[50].

Дрэйф праходзіў няроўна, 17 сакавіка лагер пранесла праз шырыню вострава Паулет, але 60-ю мілямі на ўсход ад яго, а лёд быў настолькі зламаны, што шанцаў дайсці ў каманды не было. Зараз усе надзеі Шэклтана былі звернутыя на востраў Элефант, размешчаны ў 160 км на поўнач[51]. Шэклтан думаў і пра дасягненні Паўднёвых Шэтландскіх астравоў, якія часам наведваліся кітабоямі, але ўсе гэтыя маршруты патрабавалі небяспечнага пераходу ў шлюпках па ледзяным моры[52].

Плаванне да вострава Элефант правіць

8 красавіка крыга, на якой размяшчаўся лагер, раскалолася, прычым палаткі і запасы апынуліся на меншай частцы крыгі, якая працягвала разбурацца. Каманда тэрмінова пачала грузіцца на шлюпкі, ужо падрыхтаваныя да падобнай падзеі[53]. Шлюпкі ахрысцілі ў гонар спонсараў экспедыцыі: «Джэймс Кэйрд», «Дадлі Докер» і «Стэнкамб Уілс»[54]. Раніцай 9 красавіка быў спушчаны на ваду «Дадлі Докер», а праз 4 гадзіны на плаву былі ўжо і дзве іншыя шлюпкі. Шэклтан камандаваў «Джэймсам Кэйрдам», Уорслі — «Дадлі Докерам», камандзірам «Стэнкамба Уілса» фармальна быў прызначаны штурман Хадсан, але з-за яго псіхічнага стану фактычна на шлюпцы распараджаўся Крын[55]. Цяпер мэтай Шэклтана быў в. Дэсепшэн  (руск.), дзе мелася збудаваная кітабоямі драўляная царква, з матэрыялу якой можна было пабудаваць судна[53].

Пераход ажыццяўляўся павольна: мора было забіта льдамі, з-за чаго экспедыцыянеры часта выцягвалі шлюпкі на лёд і чакалі паляпшэння абстаноўкі[56]. Шэклтан, які завагаўся ў выбары маршруту, нарэшце, вырашыўся плыць да Заліва Надзеі. Аднак голад, тэмпература паветра -30 °C і немагчымасць схавацца ад салёнай вады прымусілі яго даць каманду ісці на в. Элефант, як адзіна магчымы для іх прытулак[57].

14 красавіка яны дасягнулі паўднёва-ўсходняга ўзбярэжжа вострава, але не змаглі высадзіцца з-за стромкіх скал і абрывістых ледавікоў. 15 красавіка Шэклтан дабраўся да паўночнага ўзбярэжжа і выявіў вузкі галечны пляж, на які змаглі высадзіцца людзі з усіх шлюпак. Неўзабаве высветлілася, што ў гэтых месцах вельмі высокія прылівы і гавань не гарантуе бяспекі[58]. 16 красавіка Уайлд з камандай «Стэнкамба Уілса» даследаваў узбярэжжа ў пошуках падыходнай гавані, якая і была выяўлена ўсяго ў 7 мілях (11 км). Новы лагер атрымаў назву Point WildМыс Дзікі» і адначасова «Мыс Уайлда»)[59].

Плаванне на «Джэймсе Кэйрдзе» правіць

 
«Джэймс Кэйрд» ля берагоў Паўднёвай Георгіі. Рэпрадукцыя з акварэлі Дж. Марстан.

Востраў Элефант быў бясплодным і незаселеныя месцам, размешчаным удалечыні ад суднаходных трас. Шэклтан не сумняваўся, што пошукавым атрадам нават не прыйдзе ў галаву туды зазірнуць; гэта азначала, што справа ратавання з гэтага моманту становіцца задачай самай каманды[60]. Перазімаваць на востраве было можна: хоць і пазбаўлены расліннасці, ён меў ўдосталь прэснай вады, а таксама цюленяў і пінгвінаў як галоўнай крыніцы ежы і паліва[61]. Аднак стан людзей хутка пагаршаўся, як у фізічным, так і ў псіхічным плане, а пастаянныя штармы сарвалі адзін з намётаў у часовым лагеры, і пагражалі астатнім[62]. У гэтых умовах Шэклтан вырашыў узяць з сабой невялікую каманду на адной шлюпцы і ісці па дапамогу. Бліжэйшым заселеным месцам быў Порт-Стэнлі, да якога было 540 марскіх міль (1000 км), але пераважныя заходнія вятры рабілі яго фактычна недасяжным[60]. Больш даступным быў востраў Дэсепшэн, размешчаны на ўсход; хоць і бязлюдны, ён наведваўся кітабоямі, а Брытанскае Адміралцейства стварыла там склад спецыяльна для пацярпелых караблекрушэнне[52]. Пасля доўгіх дыскусій паміж Шэклтанам, Уорслі і Фрэнкам Уайлдам Шэклтан вырашыў ісці на кітабойную базу на Паўднёвай Георгіі, размешчанай у 800 марскіх мілях (1520 км). Яе трэба было дасягнуць на адзіночнай шлюпцы ва ўмовах надыходзячай палярнай зімы. У выпадку шанцавання, калі мора будзе свабодным ад лёду, і выжыве шлюпочная каманда, Шэклтан разлічваў дабрацца да дапамогі прыкладна за месяц[60].

«Джэймс Кэйрд», кітабойны вельбот, пазбаўлены палубы, быў пабудаваны па чарцяжах Коліна Арчэра  (англ.)[63]. Даўжыня яго сягала 6,9 м. Плотніку Мак-Нішу трэба было зрабіць шлюпку больш марской, выкарыстоўваючы толькі ту маёмасцб, якая была ў экспедыцыянераў. Мак-Ніш надбудаваў барты і зрабіў з парусіны чахол, які замяніў палубу. Для дасягнення воданепранікальнасці швы былі апрацаваны крывёю цюленяў у сумесі з алейнай фарбай. З «Дадлі Докер» знялі мачту і зрабілі з яе фальшкіль, як для павелічэння ўстойлівасці, так і для таго, каб зрабіць корпус больш моцным. Для паляпшэння ўстойлівасці ў шлюпку паклалі «доўгую тону» (1016 кг) баласта[64].

 
Спуск на ваду. 24 красавіка 1916 года.

У шлюпку загрузілі харчы, прызначаныя для трансантарктычнага паходу: галеты, харчовыя канцэнтраты, сухое малако і цукар. Прэсную ваду залілі ў дзве 18-галонныя бочкі (адна з якіх была пашкоджана падчас пагрузкі). Ежу рыхтавалі на двух прымусах[64].

З сабой Шэклтан браў пяцерых чалавек.

«Уорслі я хацеў узяць з сабой, так як быў вельмі высокай думкі аб яго здольнасцях у навігацыі, асабліва ў цяжкіх умовах, гэта меркаванне толькі ўмацавалася падчас апошняга пераходу. Патрабавалася яшчэ чацвёра чалавек, і я вырашыў выклікаць добраахвотнікаў, хоць, па сутнасці, вельмі добра ведаў каго выберу.»[65]

Іншымі захацелі ісці Том Крын, Цім Мак-Карці, цясляр Мак-Ніш і Джон Вінсент. К. Алэкзэндер лічыла, што Шэклтан хацеў трымаць двух апошніх пад сваім кантролем[66]. «Джэймс Кэйрд» адплыў 24 красавіка 1916 года пры спрыяльным паўднёва-заходнім ветры. Начальнікам атрада на в. Элефант застаўся Ф. Уайлд, якому Шэклтан даў дэталёвыя інструкцыі. У выпадку, калі Шэклтан не вернецца да вясны, камандзе трэба было дабірацца да в. Дэсепшэн і чакаць дапамогі там[64].

Выйшаўшы ў моры, судну прыйшлося ухіліцца ад прамога курсу ў сувязі з наяўнасцю ледзяных палёў. За першыя суткі пры 9-бальным шторме атрымалася прайсці 45 марскіх міль (83 км). З-за шторму камандзе даводзілася не спаць, былі цяжкасці са зменай вахт, а палярнае адзенне не было прыстасавана для марскога плавання і яго немагчыма было высушыць. 29 красавіка надвор'е рэзка пагоршылася, упала тэмпература, а хвалі пагражалі перакуліць шлюпку. На 48-й гадзіне прыйшлося легчы ў дрэйф, пры гэтым снасці і «палубу» прыйшлося бесперапынна чысціць ад лёду. Да 4 мая яны былі ўжо ў 250 марскіх мілях ад Паўднёвай Георгіі[67]. Каманда бесперапынна слабела, Вінсент запаў у поўную апатыю[68].

Першыя прыкметы зямлі паказаліся 8 мая, аднак з-за ўрагану прыйшлося легчы ў дрэйф на суткі. Экспедыцыянерам пагражала караблекрушэнне ля вострава Аненкава  (англ.), аднак стан членаў каманды стаў гэтак сумным, што 10 мая Шэклтан адважыўся на высадку, нягледзячы на ўсе небяспекі. Высадзіцца атрымалася блізу заліва Караля Хокана. Начальнік экспедыцыі пазней прызнаваўся, што гэта плаванне было адным з самых страшных выпрабаванняў, якое яму давялося перажыць[68].

Каманда знаходзілася ў 280 км ад кітабойнай базы (калі плыць уздоўж узбярэжжа), аднак, мяркуючы па стане шлюпкі, пераадолець гэтую адлегласць было немагчыма. Вінсент і Мак-Ніш былі на мяжы жыцця і смерці, таму Шэклтан, Уорслі і Крын вырашылі ісці за выратаваннем праз горы — да кітабойнай базе Стромнес[69].

15 мая шлюпку перавялі на 7 міль на ўсход ад да больш зручнай стаянкі ў вусце заліва. Тут быў заснаваны «Лагер Пегоці» (названы ў гонар лодкі-хаты, апісанай у «Дэвідзе Коперфілдзе»  (бел. (тар.)) Дыкенса)[69]. 18 мая тры чалавекі рушылі ў горы — гэта было першае ў гісторыі перасячэнне ўнутраных раёнаў Паўднёвай Георгіі (Р. Хантфард лічыў, што гэта маглі зрабіць і да Шэклтана нарвежскія кітабоі, але сведчанняў гэтаму няма)[70]. Паход быў вельмі цяжкім яшчэ і таму, што ў вандроўнікаў не было карт, і ўвесь час прыходзілася абыходзіць ледавікі і горныя абрывы. Без усялякага рыштунку, без сну яны за 36 гадзін дасягнулі Стромнеса, прычым выглядалі, паводле слоў Уорслі, «як тры пудзілы»[71]. У той жа дзень, 19 мая, нарвежцы адправілі маторны катэр, каб эвакуіраваць Мак-Карці, Мак-Ніша і Вінсента і забраць «Джэймса Кэйрда»[72]. Кітабоі зладзілі падарожнікам захоплены прыём і дапамагалі ўсімі магчымымі спосабамі[73]. 21 мая ўсе ўдзельнікі плавання сабраліся на нарвежскай базе.

Выратавальная экспедыцыя Шэклтана правіць

 
Паравы буксір Yelcho.

Ужо праз тры дні пасля прыбыцця ў Стромнес, Шэклтан на борце кітабойца The Southern Sky распачаў спробу выратаваць каманду з в. Элефант. У маі палі пакавых ільдоў не дазволілі наблізіцца да вострава бліжэй чым на 110 км, а кітабоец не быў прыстасаваны для плавання ў ільдах. Шэклтан адступіў і адбыў у Порт-Стэнлі[74].

На Фалклендах мелася адгалінаванне падводнага тэлеграфнага кабеля. Шэклтан неадкладна звязаўся з Адміралцействам у Лондане і запатрабаваў знайсці падыходнае для выратавальнай аперацыі судна, яму паведамілі, што нічога прыдатнага не будзе ў паўднёвых шыротах да кастрычніка, калі, паводле разлікаў начальніка, было б ужо занадта позна. Шэклтану ўдалося заручыцца падтрымкай англійскага пасла ва Уругваі і атрымаць ад урада краіны траўлер, на якім 10 чэрвеня была распачата другая спроба прабіцца да в. Элефант, зноў беспаспяховая. Тады Шэклтан, Крын і Уорслі адплылі ў Пунта-Арэнас, у Чылі, дзе сустрэліся з брытанскім суднаўладальнікам Мак-Дональдом. 12 ліпеня на шхуне Мак-Дональда «Эма» была прадпрынятая трэцяя спроба выратаваць каманду: пакавыя льды і на гэты раз не пусцілі судна да ўзбярэжжа[75]. Шэклтан пазней назваў у гонар Мак-Дональда шэльфавы ледавік на ўзбярэжжы мора Уэдэла. Да таго часу — сярэдзіну жніўня — Шэклтан ужо больш за тры месяцы не меў звестак аб сваёй камандзе. Урад Чылі прадаставіў у распараджэнне палярніка паравы буксір Yelcho, які ўжо ўдзельнічаў у трэцяй спробе выратавальнай аперацыі ў якасці дапаможнага судна. 25 жніўня пачалася чацвёртая спроба, якая шчасна завяршылася да поўдня 30 жніўня: усе ўдзельнікі зімоўкі на в. Элефант перайшлі на борт Yelcho. Уся каманда прыбыла ў Пунта-Арэнас 3 верасня 1916 года[76].

Лёс каманды на в. Элефант правіць

 
Каманда Уайлда на востраве Элефант. Злева направа ў заднім шэрагу — Грынстрыт, Мак-Ілрой, Марстан, Уордлі, Холнес, Хадсан, Стэфенсан, Мак-Леад, Кларк, Орд-Ліс, Мак-Лін. У сярэднім шэрагу — Грын, Уайлд, Хоу, Чытэм, Хасэ, Бэйквел. На пярэднім плане Рыкінсан

Фрэнку Уайлду дасталася каманда, якая знаходзілася ў крытычным стане: у Люіса Рыкінсана здарыўся сардэчны прыступ, лекар падазраваў інфаркт, Блэкбара абмарозіў ногі і быў не ў стане перасоўвацца, у Хадсана развілася цяжкая дэпрэсія[77]. Варта было ўладкаваць зімоўе; па прапанове Марстана і Грынстрыта перавярнулі дзве шлюпкі, што засталіся, паставіўшы іх на падмурак з каменных груд, абцягнуўшы па баках ветразямі і іншымі матэрыяламі, — унутранае памяшканне атрымалася каля 5 футаў вышынёй. Зімоўе празвалі SnuggeryУтульны прыстанак»), яно паслужыла дастаткова эфектыўным сховішчам ад зімовых штормаў[78].

Сур'ёзнай памылкай Уайлда была ацэнка тэрмінаў чакання: разлічваючы на месяц рабінзанады, ён забараняў ствараць запасы мяса пінгвінаў і цюленіны, лічачы гэта «паражэнствам»[79]. Гэта прывяло да канфлікту з Орд-Лісам, які і без таго не быў самым папулярным членам каманды[80]. Калі выйшлі меркаваныя тэрміны чакання, Уайлду прыйшлося распрацоўваць распарадак з мэтай барацьбы з зімовым смуткам. Разгарнулася паляванне на пінгвінаў і цюленяў, былі ўсталяваныя кухонныя вахты, па суботах праводзілі аматарскія канцэрты, па-ранейшаму адзначаліся святы і дні нараджэння, але ў цэлым стан духу людзей бесперапынна пагаршаўся. Абмарожаныя пальцы Блэкбара былі ўражаны гангрэнай, і 15 мая Мак-Лін і Мак-Ілрой правялі ампутацыю пры святле свечак. Пры аперацыі быў выкарыстаны хлараформ, яна заняла 55 хвілін. Блэкбара не толькі выжыў, але нават не пакутаваў ад ускладненняў[77].

23 жніўня каманда сутыкнулася з наступствамі памылкі Уайлда: узбярэжжа было пакрыта шчыльнай паласой прыпаяў, цюлені не вылазілі на бераг, кудысьці схаваліся і пінгвіны. Орд-Ліс зусім сур'ёзна пісаў у дзённіку, што прыйдзецца з'есці таго, хто памрэ першым[81]. Уайлд пачаў рыхтавацца да марскога паходу на в. Дэсепшэн, прызначыўшы яго на 5 кастрычніка[82], але ўжо 30 жніўня на востраў прыбыў Шэклтан і ўся каманда была эвакуяваная[83].

Дзейнасць атрада вострава Роса правіць

 
Каманда Мора Роса. Макінтош трэці злева ў апошнім шэрагу

Кіраўніком атрада Мора Роса стаў Энеас Макінтош, які беспаспяхова спрабаваў пераканаць Адміралцейства даць яму ваенных маракоў[84]. Дадзены атрад разглядаўся як дапаможны — яго галоўнай мэтай была закладка складоў. Але, нягледзячы на гэта, Шэклтан уключыў у каманду і навуковую групу для магнітных, геалагічных і біялагічных пошукаў. Шэфам навуковай групы быў геолаг А. Стывенс, які атрымаў таксама тэалагічную адукацыю. 21-гадовы выпускнік Кембрыджа Коўл, будучы біёлагам, стаў па сумяшчальніцтве лекарам. Святар шатландскай епіскапальнай царквы  (англ.) Спенсер-Сміт замяніў аднаго з членаў каманды, якога прызвалі на франты Першай сусветнай вайны[85]. Яшчэ трох членаў навуковай групы прынялі ў Аўстраліі[86].

У Аўстраліі правіць

Макінтош і асноўная частка каманды прыбылі ў Сідней у кастрычніку 1914 года і былі непрыемна здзіўлены тым, што экспедыцыйнае судна было відавочна непрыдатным для плавання ў Антарктыку і мела патрэбу ў рамонце. Шэклтан не надта клапаціўся пра лёс другога атрада, таму дакументы аб перадачы судна Моўсанам нават не былі аформленыя належным чынам[87]. Макінтош забракаваў большую частку закупленага правіянту і рыштунку, асабліва навігацыйнага абсталявання, непрыдатнымі былі і жылыя памяшканні. Фактычна аснашчэнне экспедыцыі трэба было пачынаць зноўку. У дадатак, Шэклтан скараціў бюджэт атрада на 1000 ф. ст., таму Макінтошу давялося тэрмінова шукаць спонсараў і праводзіць экскурсіі па судне, каб дастаць хоць нейкія грошы[88]. Сродкаў не хапала нават на жалаванне камандзе і яе пражыванне ў Сіднеі[89].

Макінтошу прыйшлося вырашаць усе праблемы самастойна ва ўмовах вострага недахопу часу: Шэклтан ужо адплыў у Антарктыду[87]. Аўстралійскія ўдзельнікі экспедыцый Шэклтана і Скота ўвайшлі ў становішча і дапамаглі хутка сабраць сродкі, аднак у сітуацыі, якая склалася, некаторыя члены экспедыцыі звольніліся, і іх давялося ў апошні момант замяняць маладымі людзьмі, якія не мелі ніякага досведу: другі механік А. Данэлі служыў на чыгунцы і ніколі не быў у моры, радыстам падахвоціўся быць 18-гадовы Л. Хук[86].

Нягледзячы на ўсе праблемы, «Аўрора» адплыла 15 снежня 1914 года і прышвартавалася ў Хобарце 20-га. У Антарктыду адправіліся 24 снежня, на тры тыдні пазней, чым гэта было прадугледжана планам. Макінтош збіраўся размясціцца на мысе Эванса, на базе экспедыцыі «Тэра Нова», паколькі разлічваў знайсці там для «Аўроры» надзейную зімовую стаянку[90].[90].

Паходы студзеня — сакавіка 1915 года правіць

Паколькі ў інструкцыях Макінтоша было ўказанне, што магчыма Шэклтан пачне перасячэнне Антарктыды ў першы ж сезон, ён адразу ж пачаў закладку новых складоў на 79° (каля скалы Міна Блаф) і 80 °пд. ш., мяркуючы, што гэта будзе той мінімум, які дазволіць апошняму выжыць пасля найцяжэйшага пераходу[91]. Адразу ж пачаліся канфлікты. Неспрактыкаваная каманда не ўмела абыходзіцца з ездавымі сабакамі і Э. Джойс, як самы дасведчаны палярнік у групе, раіў пачакаць хаця б тыдзень да выхаду і даць людзям магчымасць прыстасавацца да месца[91]. Макінтош заявіў у адказ, што Шэклтан перадаў яму ўсю паўнату ўлады; такім чынам, меркаванне Джойса было праігнаравана[92].

Атрад быў падзелены на тры партыі (па трое, не лічачы начальніка), першая з якіх выступіла 24 студзеня, іншыя адправіліся на наступны дзень. Канфлікт паміж Макінтошам і Джойсам прадоўжыўся, на гэты раз з-за неабходнасці выкарыстоўваць сабак пры закладцы склада 80° пд. ш.[93]. Узятыя для транспарціроўкі грузаў трактары не вытрымалі антарктычнага клімату. У канчатковым выніку склады былі закладзеныя, але не атрымалася давалачы ўсіх запасаў — на зваротным шляху пападалі ўсе 10 сабак, узятыя ў дарогу[94]. Усе тры атрады злучыліся на мысе Хат 25 сакавіка, змораныя і абмарожаныя, страціўшы ўсялякі давер да Макінтоша як начальніка[95]. З-за стану марскога лёду вяртанне на мыс Эванса было немагчымым, таму да 1 чэрвеня каманда жыла ў старой хаціне Скота, харчуючыся амаль выключна пінгвінамі, выкарыстоўваючы для ацяплення і асвятлення тлушч[96].

Ужо пасля заканчэння экспедыцыі стала вядома, што Шэклтан збіраўся даць Макінтошу інструкцыю пачынаць працы толькі ў другой сезон пасля зімоўкі, але па нейкай прычыне каблаграма  (руск.) ў Аўстралію так і не была адпраўлена[11].

Дрэйф «Аўроры» правіць

 
Каманда «Аўроры»

Калі Макінтош пачаў паходы, камандзірам «Аўроры» афіцыйна стаў Стэнхаус, хоць фактычна ён камандаваў яшчэ пасля выхаду з Сіднея[97]. Яго галоўнай задачай быў пошук зімовай гавані паміж мысамі Эванса і Хат, што было доўгай і складанай справай[98]. Па ўказанні Шэклтана «На швартоўцы на поўнач ад мыса Ройдс, як і ва ўзбярэжжы на поўдзень ад Ледавіковага языка было табу.» (з дзённіка Стэнхауса)[99]. Нарэшце, 11 сакавіка судна было замацавана ў мыса Эванс, дзе яму трэба было ўмерзнуць у лёд[100].

У ноч на 7 мая 1915 года ў моцны шторм «Аўрора» разам з лядовым полем была вынесена ў акіян. Непрыемным момантам было тое, што ўсе зімовачныя запасы для групы Макінтоша не былі выгружаны на бераг[101]. Да 12 мая шторм нават не дазваляў людзям выходзіць на верхнюю палубу, але 12-га была зроблена спроба звязацца са светам па бяздротавым тэлеграфе. Радыус яго дзеяння не перавышаў 300 міль, а да бліжэйшай станцыі на востраве Макуоры было 1300 марскіх міль (2400 км), і таму ўсе намаганні Хука былі беспаспяховымі[102]. 25 мая, калі «Аўрора» дрэйфавала ўздоўж узбярэжжа Зямлі Вікторыі, лядовыя палі пачалі змыкацца вакол судна, пры гэтым умёрзлыя ў лёд якары пагражалі судну дадатковымі разбурэннямі. Стэнхаус распарадзіўся рыхтавацца да высаджвання на лёд, аднак небяспека мінула[103]. Камандзір разлічваў на тое, што судна вынесе да Новай Зеландыі, дзе можна будзе папоўніць запасы і ў кастрычніку вярнуцца на Мыс Эванса[104].

Да 9 ліпеня хуткасць дрэйфу ўзрасла, узмацніліся і зрухі пака. 21 ліпеня «Аўрора» апынулася ў зоне сціску, корпус вытрымаў, але руль ужо не падлягаў рамонту[105]. 6 жніўня скончылася палярная ноч, судна дрэйфавала на траверзе мыса Адэр, у 670 км ад мыса Эванса. Да 10 жніўня кірунак дрэйфу змянілася на паўночна-заходні, у сярэднім з хуткасцю 37 км у суткі[106]. Далей дрэйф запаволіўся, і Данэлі прапанаваў зрабіць нейкае падабенства гіганцкага вясла, каб накіроўваць судна па выхаду на адкрытую ваду. Працы былі пачаты неадкладна[107]. 25 жніўня Хук упершыню змог злавіць сігналы, якімі абменьваліся радыёстанцыі в. Макуоры і Новая Зеландыя[107]. Пазней былі заўважаныя разводдзі, але моцныя штармы зноў змежылі льды. 22 верасня «Аўрора» абмінула незаселеныя астравы Балені, да таго часу ўжо 1300 міль аддзялялі яе ад Мыса Эванса. Каманда была ў цудоўным стане духу, хапала цяпла і выгод, няўхільна адзначаліся святы, у тым ліку Свята Сярэдзіны Зімы. Калі ўзышло сонца, на лёдзе ладзілі матчы па крыкету і футболу[108]. 21 лістапада «Аўрора» перасекла Паўднёвы палярны круг, але нават да Каляд лядовыя палі не пускалі судна. Новы, 1916 год, каманда «Аўроры» сустрэла ў ільдах[108].

 
«Аўрора» ў Порт-Чалмерсе. Выгляд з кармы. Добра бачны самаробны руль

Стэнхаус спадзяваўся вызваліцца яшчэ ў пачатку студзеня і пасля рамонту вярнуцца на мыс Эванса да канца лютага. Але лядовая абстаноўка была гнятлівай[108]. Стэнхаус цвяроза разважыў, што, можа быць, прыйдзецца зімаваць яшчэ раз, і распарадзіўся пачаць промысел пінгвінаў і марскіх жывёл. Лёд да таго часу падтаяў, і перавозка туш была спалучаная з немалымі небяспекамі. У дадатак, на 40-гадовым судне разышліся швы ашалёўкі, што змарала каманду пастаяннай працай на помпах[109]. 12 лютага чарговы лядовы сціск дазволіў судну сысці на ваду, але ўжо 15 лютага льды зноў стуліліся[110]. Камандзір не хацеў запускаць машыну з-за малой колькасці вугалю, але 1 сакавіка, не жадаючы зімаваць, распарадзіўся развесці пары. Толькі 6 сакавіка было заўважана адкрытае мора, а 14 сакавіка 312-дзённы дрэйф быў скончаны ў пункце 64° 27' пд. ш., 157° 32' у. д.[110].

Задачай каманды было захаваць судна і правесці яго ў Новую Зеландыю, каб вярнуцца на в. Роса наступнай вясной. «Аўрора» дрэнна кіравалася, і Хук аднавіў спробы звязацца з в. Макуоры, не ведаючы, што радыёстанцыя зачынена з-за эканоміі новазеландскім урадам. Толькі 23 сакавіка ўдалося звязацца з Новай Зеландыяй, а на наступны дзень і з Тасманіяй, што перавышала магчымасці радыётэхнікі таго часу[111]. Тым не менш, Стэнхаус адмовіўся ад дапамогі, не жадаючы абцяжарваць і без таго бядотныя фінансы экспедыцыі[112]. Перамяніць рашэнне прыйшлося 31 сакавіка падчас моцнага шторму. Буксір Dunedin прыйшоў праз два дні, а 3 красавіка «Аўрора» ўвайшла ў Порт-Чалмерс[113].

Пасля страты «Аўроры» правіць

Вярнуўшыся на мыс Эванса, Макінтош выявіў, што 10 чалавек яго каманды кінутыя на волю лёсу, паколькі ўвесь рыштунак, лыжы, нарты, правіянт і паліва засталося на судне. У людзей у літаральным сэнсе засталося тое, што было надзета на іх[114]. Далейшы лёс атрада залежаў толькі ад лідарскіх якасцей Макінтоша і даверу да яго людзей: было невядома, дзе знаходзіцца экспедыцыйнае судна і калі яно вернецца.

Камандзір адразу ўвёў рэжым строгай эканоміі і ўважліва абследаваў запасы, якія засталіся ад старых зімовак Скота і Шэклтана[115]. Гэта дазволіла вырашыць праблему адзення і абутку, неабходнага інвентара, а ежай і палівам па-ранейшаму служылі пінгвіны і цюлені. Людзі, як маглі, спрабавалі сябе пацешыць у палярную ноч: так, Джойс адкрыў Joyce's Famous Tailoring ShopЗнакамітую кравецкую лаўку Джойса»), у якой перашывалі старыя палаткі Скота, а Уайлд стварыў курыльную сумесь Hut Point Mixture (пілавінне, чай, кава і прыдатныя для спальвання вострыя прыправы)[115]. Цяпер у каманды былі неабходныя запасы і нарты для перавозак, каб закласці склады для Шэклтана, таму 31 жніўня 1915 года Макінтош абвясціў, што назаўтра пачынаецца новы паход на Поўдзень[116].

Паход да гары Надзеі правіць

 
Макінтош і Спенсер-Сміт на маршы

Макінтош распланаваў працу ў тры этапы: увесь груз у 3800 фунтаў (1700 кг) належала перавезці ад мыса Хат да скалы Блаф, а адтуль размеркаваць па складах, пачынаючы ад існуючага на 80° пд. ш., заклаўшы новыя «дэпо» на кожным градусе шыраты аж да гары Надзеі на 83° 30' пд. ш.[117]. (Гара Надзеі была адкрыта Шэклтанам у 1908 годзе. З яе адкрываўся від на ледавік Бірдмара, тады ж на тым месцы Шэклтан заклаў склад «D» для вяртання з Паўднёвага полюса[118].)

Першы этап пачаўся па плане 1 верасня 1915 года і без здарэнняў завяршыўся 30 верасня[119]. Другі этап праходзіў напружана: пастаянна спрачаліся Макінтош з Джойсам, надвор'е мала спрыяла перамяшчэнню, а ледавік меў шмат расколін[120]. Макінтош быў перакананым прыхільнікам метадаў Скота, калі ўсе грузы перавозяцца людзьмі, якія ўпрагаліся ў сані, у той час як Джойсу дапамагалі 6 сабак (8 сабак перажылі зіму, але дзве сукі былі цяжарныя і не маглі выкарыстоўвацца)[121]. Паход да скалы Блаф завяршыўся 28 снежня[122].

1 студзеня 1916 года адмова прымуса прымусіла групу Коўла, Джэка і Гейса вярнуцца на базу, захавальнікам якой заставаўся Стывенс, прызначаны таксама сачыць за з’яўленнем судна[123]. Пяць чалавек у той час дасягнулі гары Надзеі, пакінуўшы па шляху Спенсера-Сміта (ён быў не ў сілах ісці далей, яму пакінулі маленькую палатку і загадалі чакаць)[124]. Макінтош скардзіўся на болі ў нагах, але група ўпарта ішла наперад. Па радзе Джойса, людзі скарачалі рацыёны сабе, але сытна кармілі сабак, паколькі гэта быў адзіны шанец выканаць заданне і вярнуцца назад[125].

29 студзеня атрад павінен быў забраць Спенсера-Сміта. Ён быў настолькі слабы, што прыйшлося пакласці яго на сані. Сіл Макінтоша ўжо ледзь хапала для самастойнага перамяшчэння. Фактычным кіраўніком атрада стаў Джойс[126]. Тым не менш, група ўпарта ішла на поўнач, але 17 лютага была спыненая буранам у 12 мілях ад склада Блаф — паўтаралася гісторыя групы Скота ў сакавіку 1912 года. Ім прыйшлося тыдзень прасядзець у намёце, пры гэтым скончыліся запасы паліва і ежы[126]. Тады Джойс, Рычардс і Хейвард рызыкнулі пайсці ў мяцеліцу за палівам і правіянтам. Паход заняў тыдзень, інвалідаў увесь гэты час апякаў Уайлд[127]. Аднавіўшы паход у пачатку сакавіка, экспедыцыянеры апынуліся ў вельмі складаным становішчы: Хейвард не вынес пераходу, а трое тых, хто засталіся на нагах, былі занадта слабыя, каб цягнуць астатніх. Тады 8 сакавіка Макінтош добраахвотна пагадзіўся застацца паміраць, каб выратаваліся хаця б двое. Аднак 9 сакавіка ад цынгі і агульнага знясілення памёр Спенсер-Сміт, які быў пахаваны ў ледніку. Джойс і Уайлд 11 сакавіка прыцягнулі Хейварда на мыс Хат, Макінтоша даставілі 16 сакавіка[128]. Паход працягваўся 198 дзён.

Пяцёра, якія выжылі, пасяліліся ў хаціне Скота на мысе Хат, павольна аднаўляючы сілы цюленячым мясам. Лядовыя ўмовы ў заліве перашкаджалі пераходу, аднак 8 мая Макінтош заявіў, што яны з Хейвардам пойдуць на мыс Эванса, не звяртаючы ўвагі на пратэсты таварышаў. Яны выйшлі ў завіруху, і больш іх ніхто не бачыў. Пасля шторму Джойс знайшоў іх сляды, якія абрываліся на бітым лёдзе. Відавочна, падарожнікі праваліліся скрозь малады лёд або крыгу з імі знесла ў мора. Джойс, Уайлд і Рычардс пражылі на мысе Хат да 15 ліпеня, калі, нарэшце, уз'ядналіся з групай на мысе Эванса[129].

Выратавальная аперацыя Дэвіса правіць

Задачай Стэнхауса ў Новай Зеландыі было знаходжанне грошай на рамонт «Аўроры» і паход да мыса Эванса для эвакуацыі людзей, якія засталіся там. Гэта аказалася надзвычай складаным: вестак ад Шэклтана не паступала са снежня 1914 года, калі «Эндзьюранс» пакінуў Паўднёвую Георгію, адпаведна, было відавочна, што дапамога патрабуецца абодвум атрадам экспедыцыі[130]. Усе сродкі, сабраныя для экспедыцыі, былі ўжо вычарпаныя, а іншых крыніц фінансаў не было. Прыватныя ахвярадаўцы таксама не давяралі экспедыцыянерам з-за фінансавага хаосу, пакінутага «Аўрорай» у Аўстраліі[130]. Нарэшце, урады Вялікабрытаніі, Аўстраліі і Новай Зеландыі пагадзіліся прафінансаваць рамонт «Аўроры», але цяпер яна цалкам знаходзілася ў распараджэнні аб’яднанага выратавальнага камітэта[131].

31 мая з’явіліся весткі ад Шэклтана, які дабраўся да Фалклендскіх астравоў: яму было трэба ратаваць таварышаў, якія засталіся на в. Элефант (аперацыя завяршылася ў верасні), таму да Новай Зеландыі кіраўнік экспедыцыі дабраўся толькі ў снежні[130]. Было ўжо позна нешта мяняць: Стэнхаус і ўсе афіцэры былі звольненыя з «Аўроры» Аб’яднаным камітэтам, капітанам прызначылі Джона Кінга Дэвіса, які служыў у экспедыцыі Моўсана і адмовіўся ад прапаноў Шэклтана ўдзельнічаць у Імперскай экспедыцыі[132]. 20 снежня «Аўрора» выйшла ў мора, дасягнуўшы в. Роса 10 студзеня 1917 года. Партыя на мысе Эванса чакала ўбачыць Шэклтана з другога боку свету, і людзі былі страшна расчараваныя марнасцю намаганняў і смерцей. Дэвіс выдаткаваў яшчэ тыдзень на беспаспяховыя пошукі Макінтоша і Хейварда, пасля чаго 20 студзеня «Аўрора» сышла ў Новую Зеландыю, везучы на борце семярых, якія выжылі[133]. Характэрна, што з імі вярнуліся трое сабак, якія перажылі ўсе нягоды шляху, яны сталі экспанатамі Уэлінгтанскага заапарка[134].

Пасля экспедыцыі правіць

«Аўрора» была прададзеная Шэклтанам за даўгі вугальнай кампаніі, для перавозак паміж Аўстраліяй і Паўднёвай Амерыкай. Кошт здзелкі склаў 10 000 ф. ст.[133]. Судна прапала без вестак у студзені 1918 года, на яго борце па-ранейшаму служыў боцманам Пэтан[135].

На фоне падзей Першай сусветнай вайны вяртанне членаў экспедыцыі прайшло незаўважна для сродкаў масавай інфармацыі, тым больш, што людзі вярталася ў Англію паасобку і за свой кошт[136]. Сам Шэклтан здолеў правесці кароткае турнэ па ЗША і вярнуўся ў Брытанію 29 мая 1917 года, што прайшло амаль незаўважаным[137]. У снежні 1919 года была апублікавана кніга «Поўдзень» пра ліхтугі экспедыцыі, але і яна не выклікала цікавасць сучаснікаў[138].

Эрнэст Уайлд, як і іншыя выжылыя члены каманды, быў прызваны на ваенную службу. Ён памёр на Мальце 10 сакавіка 1918 года[139]. Мак-Карці і Чытэм былі забітыя на фронце[140]. Шэклтан нават удзельнічаў у брытанскай інтэрвенцыі ў Расію, працуючы ў Мурманску да вясны 1919 года. У 1921 годзе ён арганізаваў сваю апошнюю экспедыцыю на судне «Квэст», падчас якой памёр ва ўзросце 47 гадоў у 1922 годзе. Джойс і Рычард былі ўзнагароджаны Медалём Альберта за свае заслугі толькі ў 1923 годзе, ужо пасля смерці Шэклтана, тады ж пасмяротна былі ўзнагароджаны Уайлд і Хейвард[139]. Радыётэлеграфіст Хук, які ўдасканаліў сувязь падчас дрэйфу «Аўроры», быў прыняты на працу ў кампанію Amalgamated Wireless Australasia Ltd, праславіўся шматлікімі тэхналагічнымі распрацоўкамі, за якія ў 1957 годзе быў узведзены ў рыцары. У 1962 годзе ён стаў выканаўчым дырэктарам гэтай кампаніі[141].

Антарктычны мацярык быў перасечаны толькі ў 1958 годзе экспедыцыяй Брытанскай садружнасці  (англ.) па маршруце Шэклтана ад заліва Фазеля да вострава Роса за 98 дзён, з выкарыстаннем гусенічных транспарцёраў і лядовай разведкі з паветра[142].

Крыніцы правіць

  1. Fisher 1957, p. 449.
  2. а б Huntford 1985, p. 50.
  3. Шеклтон Э.Г. Юг! История последней экспедиции Шеклтона (1914-1917) (руск.).
  4. а б Murphy 2002, p. 87-102.
  5. а б Shackleton 1983, p. 5.
  6. Huntford 1985, p. 355.
  7. а б Huntford 1985, p. 367.
  8. Huntford 1985, p. 362.
  9. Fisher 1957, p. 298.
  10. а б в Shackleton 1983, p. XII-XIV.
  11. а б Tyler-Lewis 2007, p. 214-215.
  12. а б в г Fisher 1957, p. 306-307.
  13. The New York Times, «$50,000 Barrie Gift Equips Shackleton», Feb. 9, 1914
  14. а б Huntford 1985, p. 375-377.
  15. Fisher 1957, p. 306.
  16. Tyler-Lewis 2007, p. 222-227.
  17. Alexander 1998, p. 140-141.
  18. Shackleton 1983, p. XI.
  19. Huntford 1985, p. 370.
  20. A Brief History The «S Y Aurora» Архівавана 16 мая 2008.
  21. The Great Survivor // Time. September 12, 2003
  22. Fisher 1957, p. 308.
  23. Tyler-Lewis 2007, p. 50—53.
  24. Huntford 1985, p. 370—371.
  25. Fisher 1957, p. 311-314.
  26. Tyler-Lewis 2007, p. 50-53.
  27. а б Alexander 1998, p. 15-18.
  28. Shackleton 1983, p. 11.
  29. Shackleton 1983, p. 23-24.
  30. а б Shackleton 1983, p. 26-28.
  31. Shackleton 1983, p. 31.
  32. Shackleton 1983, p. 40.
  33. Huntford 1985, p. 418.
  34. Shackleton 1983, p. 34-40.
  35. Shackleton 1983, p. 43-47.
  36. Shackleton 1983, p. 50-53.
  37. Shackleton 1983, p. 58.
  38. Shackleton 1983, p. 60-61.
  39. Shackleton 1983, p. 65—66.
  40. Shackleton 1983, p. 72—73.
  41. Shackleton 1983, p. 74—75.
  42. а б Shackleton 1983, p. 98.
  43. Huntford 1985, p. 461.
  44. а б Huntford 1985, p. 456-457.
  45. Alexander 1998, p. 95.
  46. Alexander 1998, p. 98.
  47. Huntford 1985, p. 473-476.
  48. Shackleton 1983, p. 106.
  49. Shackleton 1983, p. 107-109.
  50. Shackleton 1983, p. 112.
  51. Shackleton 1983, p. 116.
  52. а б Shackleton 1983, p. 119.
  53. а б Shackleton 1983, p. 121.
  54. Huntford 1985, p. 469.
  55. Huntford 1985, p. 506.
  56. Huntford 1985, p. 508-512.
  57. Huntford 1985, p. 509-513.
  58. Shackleton 1983, p. 142-150.
  59. Shackleton 1983, p. 151.
  60. а б в Shackleton 1983, p. 156-157.
  61. Huntford 1985, p. 523.
  62. Alexander 1998, p. 130-132.
  63. Huntford 1985, p. 521.
  64. а б в Shackleton 1983, p. 157-162.
  65. Юг! История последней экспедиции Шеклтона (1914-1917) (руск.).
  66. Alexander 1998, p. 134=135.
  67. Huntford 1985, p. 560.
  68. а б Shackleton 1983, p. 174-179.
  69. а б Shackleton 1983, p. 191.
  70. Huntford 1985, p. 571.
  71. Huntford 1985, p. 597.
  72. Shackleton 1983, p. 208.
  73. Huntford 1985, p. 602.
  74. Shackleton 1983, p. 210-213.
  75. Shackleton 1983, p. 214-218.
  76. Shackleton 1983, p. 218-222.
  77. а б Huntford 1985, p. 533.
  78. Mills 1999, p. 239-240.
  79. Mills 1999, p. 250-251.
  80. Mills 1999, p. 242.
  81. Huntford 1985, p. 541.
  82. Alexander 1998, p. 182.
  83. Mills 1999, p. 261.
  84. Huntford 1985, p. 371.
  85. Huntford 1985, p. 412-413.
  86. а б Tyler-Lewis 2007, p. 50.
  87. а б Tyler-Lewis 2007, p. 43-45.
  88. Tyler-Lewis 2007, p. 46.
  89. Tyler-Lewis 2007, p. 47.
  90. а б Bickel 2001, p. 43-44.
  91. а б Bickel 2001, p. 46-47.
  92. Tyler-Lewis 2007, p. 260.
  93. Huntford 1985, p. 412.
  94. Tyler-Lewis 2007, p. 94-97.
  95. Tyler-Lewis 2007, p. 104-106.
  96. Tyler-Lewis 2007, p. 106-111.
  97. Tyler-Lewis 2007, p. 51.
  98. Tyler-Lewis 2007, p. 225.
  99. Шеклтон, Юг, p. 632.
  100. Bickel 2001, p. 70-72.
  101. Shackleton 1983, p. 309.
  102. Tyler-Lewis 2007, p. 199.
  103. Shackleton 1983, p. 312.
  104. Haddelsey 2008, p. 53-57.
  105. Haddelsey 2008, p. 58-59.
  106. Shackleton 1983, p. 320-321.
  107. а б Tyler-Lewis 2007, p. 205.
  108. а б в Haddelsey 2008, p. 62-64.
  109. Tyler-Lewis 2007, p. 207-210.
  110. а б Haddelsey 2008, p. 65-68.
  111. "Aurora Sent Word By Wireless Freak". New York Times. 14 May 1916. Праверана 25 March 2009.
  112. Tyler-Lewis 2007, p. 213.
  113. Haddelsey 2008, p. 69-70.
  114. Tyler-Lewis 2007, p. 130-131.
  115. а б Bickel 2001, p. 79-83.
  116. Bickel 2001, p. 92.
  117. Tyler-Lewis 2007, p. 145-146.
  118. Shackleton, Ernest. The Heart of the Antarctic, London: William Heinemann, 1911. Р. 180.
  119. Tyler-Lewis 2007, p. 148.
  120. Bickel 2001, p. 94-111.
  121. Tyler-Lewis 2007, p. 160.
  122. Tyler-Lewis 2007, p. 159.
  123. Tyler-Lewis 2007, p. 143-144.
  124. Tyler-Lewis 2007, p. 171.
  125. Bickel 2001, p. 138.
  126. а б Bickel 2001, p. 146-147.
  127. Tyler-Lewis 2007, p. 182-185.
  128. Tyler-Lewis 2007, p. 189-192.
  129. Tyler-Lewis 2007, p. 193-197.
  130. а б в Haddelsey 2008, p. 70-71.
  131. Shackleton 1983, p. 344-347.
  132. Tyler-Lewis 2007, p. 27.
  133. а б Huntford 1985, p. 642.
  134. Bickel 2001, p. 235.
  135. Tyler-Lewis 2007, p. 274.
  136. Huntford 1985, p. 605-606.
  137. Huntford 1985, p. 647.
  138. Fisher 1957, p. 439-441.
  139. а б Tyler-Lewis 2007, p. 267.
  140. Shackleton 1983, p. 339-341.
  141. Tyler-Lewis 2007, p. 273.
  142. В.Фукс, Э.Хиллари. Через Антарктиду. — Изд. 2-е. — м: Терра, 1997. — 304 с. — ISBN 5-300-01270-X.

Літаратура правіць

  • Caroline Alexander. The Endurance: Shackleton's Legendary Antarctic Expedition. — Лондон: Bloomsbury Publications, 1998. — ISBN 0-7475-4123-X.
  • Lennard Bickel. 'Shackleton's Forgotten Men: The Untold Tale of an Antarctic Tragedy. — Лондон: Pimlico Press, 2001. — ISBN 0-7126-6807-1.
  • Margery and James Fisher. Shackleton. — Лондон: James Barrie Books, 1957.
  • Stephen Haddelsey. Ice Captain. — Stroud, Gloucestershire: The History Press, 2008. — ISBN 0-7509-4348-3.
  • Roland Huntford. Shackleton. — Лондон: Hodder & Stoughton, 1985. — ISBN 0-340-25007-0.
  • Lief Mills. Frank Wild. — Whitby, Yorkshire: Caedmon of Whitby, 1999. — ISBN 0-905355-48-2.
  • David Thomas Murphy. German Exploration of the Polar World: a History, 1870–1940. — Lincoln.: University of Nebraska Press, 2002. — ISBN 0-8032-3205-5.
  • Ernest Shackleton. South. — Лондон: Century Publishing, 1983. — ISBN 0-7126-0111-2.
  • Kelly Tyler-Lewis. The Lost Men. — Лондон: Bloomsbury Publishing, 2007. — ISBN 978-0-7475-7972-4.
  • Шеклтон, Эрнест (2014). Юг! История последней экспедиции Шеклтона (1914-1917). eBook.

Спасылкі правіць

Фільмы правіць