Этнічная самасвядомасць: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др робат Дадаем: be-x-old:Этнічная самасьвядомасьць |
др {{вікіфікацыя}}{{фарматаванне}} +троху афармлення |
||
Радок 1:
{{вікіфікацыя}}{{фарматаванне}}
'''Этнічная самасвядомасць''' —
== Гісторыя вывучэння этнічнай самасвядомасці ==
Пачынаецца з замацавання дадзенага паняцця ў навуковай літаратуры ў канцы 40-х гг. XX ст. Адным з першых, хто звярнуў увагу на гэтую праблему, быў П. І.
У 70—80-я гг. тэарэтычныя пытанні этнічнай самасвядомасці вывучалі Ю. Брамлей, І. Казлоў, М. Крукаў, Л. Дробіжава. Яе вылучылі як асобны прадмет
▲Пачынаецца з замацавання дадзенага паняцця ў навуковай літаратуры ў канцы 40-х гг. XX ст. Адным з першых, хто звярнуў увагу на гэтую праблему, быў П.І. Кушнер. Да канца 60-х гг. этнічнай самасвядомасці адводзілася другаснае месца сярод кампанентаў этнасу, што тлумачыцца яе вытворнасцю ад аб'ектыўных характарыстык этнасу, такіх, як мова, тэрыторыя і інш. Імкненне захаваць чысціню матэрыялістычнага падыходу ў этнічнай сферы не дазваляла паставіць этнічную самасвядомасць у цэнтр увагі. Змены адбыліся ў канцы 60-х гг. Большасць вучоных тады прызнала, што этнічная самасвядомасць, нягледзячы на сваю суб'ектыўную прыроду, з'яўляецца важным кампанентам этнасу.
▲У 70—80-я гг. тэарэтычныя пытанні этнічнай самасвядомасці вывучалі Ю.Брамлей, І.Казлоў, М.Крукаў, Л.Дробіжава. Яе вылучылі як асобны прадмет даследавення. Важным этапам у яе асэнсаванні стаў сістэмны аналіз. Этнічная самасвядомасць пачала разглядацца як
сістэма канкрэтных элементаў.
Ю. Брамлей вылучаў наступныя '''элементы''' этнічнай самасвядомасці:
Этнічная самасвядомасць узнікае сярод членаў этнічнай групы (супольнасці). Вылучэнне этнічнай супольнасці грунтуецца на сукупнасці прыкмет біялагічнага, геаграфічнага, сацыяльнага, культурнага, псіхалагічнага характару. На пачатку фарміравання [[этнас]]у (этнічнай супольнасці) самасвядомасць ахоплівае не ўвесь масіў, а толькі кола асоб, для якіх этнічная самасвядомасць з'яўляецца найбольш актуальнай. Распаўсюджанне самасвядомасці на астатніх членаў супольнасці
▲2) уяўленне аб характэрных рысах свайго этнасу,
▲3) усведамленне яго этнічных інтарэсаў,
▲4) уяўленне аб агульнасці паходжання членаў этнасу.
▲Этнічная самасвядомасць узнікае сярод членаў этнічнай групы (супольнасці). Вылучэнне этнічнай супольнасці грунтуецца на сукупнасці прыкмет біялагічнага, геаграфічнага, сацыяльнага, культурнага, псіхалагічнага характару. На пачатку фарміравання [[этнас]]у (этнічнай супольнасці) самасвядомасць ахоплівае не ўвесь масіў, а толькі кола асоб, для якіх этнічная самасвядомасць з'яўляецца найбольш актуальнай. Распаўсюджанне самасвядомасці на астатніх членаў супольнасці — гэта працяглы працэс. Эвалюцыя этнічных супольнасцей ускладняе этнічную самасвядомасць. Кожнае новае пакаленне не толькі ўзнаўляе яе, але і пераасэнсоўвае згодна з новымі ўмовамі развіцця.
На фарміраванне этнічнай самасвядомасці асобы ўплывае шэраг ''фактараў'':
▲2) этнакультурныя традыцыі,
▲3) этнакультурная і этнапалітычная сітуацыя ў грамадстве.
▲'''Характарыстыка этнічнай самасвядомасці:'''
Станоўчыя адносіны да сваёй этнічнай супольнасці садзейнічаюць фарміраванню трывалай этнічнай самасвядомасці.
Асобнае месца этнічнай самасвядомасці ў сістэме кампанентаў этнасу звязана з найбольшай у параўнанні з іншымі кампанентамі этнічнай вызначанасцю. Гэта значыць, што наяўнасць этнічнай самасвядомасці ў найбольшай ступені сведчыць пра прыналежнасць асобы да пэўнага этнасу. Асоба можа не валодаць мовай свайго этнасу, не характарызавацца асаблівасцямі яго культуры ў поўнай меры, але пры наяўнасці этнічнай самасвядомасці (бярэцца перш за ўсё самаідэнтыфікацыя, адлюстраваная ў этноніме) астатнія прыкметы адыходзяць на другі план. Змяненне этнічнай самасвядомасці разглядаецца як пераход у іншую этнічную супольнасць.
Разам з тым, этнічная самасвядомасць не валодае стопрацэнтнай дакладнасцю як этнавызначальнік. Вызначанасць яе змяншаецца ў выпадку яе шматзначнасці (складанасці, неаднастайнасці). Этнічная самасвядомасць будзе складанай, калі асоба адносіць сябе адначасова да дзвюх ці болей этнічных
Актуалізацыя ж, напрыклад, славянскай самасвядомасці можа яшчэ больш ускладніць самасвядомасць субэтнічных груп у межах славянскіх этнасаў. Пачуццё агульнаславянскай еднасці будзе дапаўняць этнічную самасвядомасць тых жа рускіх, беларусаў, балгар і іншых прадстаўнікоў славянства метаэтнічнай самасвядомасцю. Шматзначнай этнічная самасвядомасць асобы можа быць і ў выпадку рознай этнічнай прыналежнасці бацькоў. Асоба, выхаваная ў сітуацыі этнакультурнай неаднароднасці, будзе характарызавацца наяўнасцю ў сістэме самасвядомасці элементаў, уласцівых розным этнасам, што абцяжарвае яе этнічнае самаадчуванне.
Этнічная самасвядомасць суіснуе з іншымі формамі групавой самасвядомасці. Назіраецца цесная ўзаемасувязь паміж этнічнай самасвядомасцю і тэрытарыяльна-дзяржаўнай, рэлігійнай, класавай і інш. Гісторыя дае шмат прыкладаў, калі дзяржаўныя межы фарміравалі не толькі тэрытарыяльнае, але і культурнае, моўнае адзінства, замацаванае ў свядомасці. Дзяржаўнае адзінства стварае ўмовы для этнічнай кансалідацыі. Прыкладам можа служыць насельніцтва Беларусі, якое на пачатак XX ст. не вызначалася адзінай этнічнай самасвядомасцю. Набыццё дзяржаўнасці станоўча паўплывала на працэс станаўлення адзінай беларускай этнічнай самасвядомасці. Асабліва ўражвае працэс распаўсюджання беларускай самасвядомасці ў Беларускай ССР у першыя дзесяцігоддзі яе існавання ў параўнанні з сітуацыяй, якая склалася ў сферы этнічнай самасвядомасці ў насельніцтва Заходняй Беларусі 20-30-х гг. Заходнія беларусы не мелі магчымасці развіваць уласную культуру на дзяржаўным узроўні, a іх самасвядомасць адлюстроўвалася праз назву "тутэйшыя".▼
▲Этнічная самасвядомасць суіснуе з іншымі формамі групавой самасвядомасці. Назіраецца цесная ўзаемасувязь паміж этнічнай самасвядомасцю і тэрытарыяльна-дзяржаўнай, рэлігійнай, класавай і інш. Гісторыя дае шмат прыкладаў, калі дзяржаўныя межы фарміравалі не толькі тэрытарыяльнае, але і культурнае, моўнае адзінства, замацаванае ў свядомасці. Дзяржаўнае адзінства стварае ўмовы для этнічнай кансалідацыі. Прыкладам можа служыць насельніцтва Беларусі, якое на пачатак XX ст. не вызначалася адзінай этнічнай самасвядомасцю. Набыццё дзяржаўнасці станоўча паўплывала на працэс станаўлення адзінай беларускай этнічнай самасвядомасці. Асабліва ўражвае працэс распаўсюджання беларускай самасвядомасці ў Беларускай ССР у першыя дзесяцігоддзі яе існавання ў параўнанні з сітуацыяй, якая склалася ў сферы этнічнай самасвядомасці ў насельніцтва Заходняй Беларусі 20-30-х гг. Заходнія беларусы не мелі магчымасці развіваць уласную культуру на дзяржаўным узроўні, a іх самасвядомасць адлюстроўвалася праз назву
Значная сувязь існуе і паміж этнічнай і рэлігійнай самасвядомасцю. Прыклад актыўнага ўздзеяння рэлігіі на ход этнічнага развіцця дае гісторыя праваслаўя і каталіцтва на тэрыторыі Беларусь Стагоддзямі захоўвалася канфесійнае этнавызначэнне накшталт "праваслаўны - рускі", "католік -паляк". Дадзеныя этнаканфесійныя стэрэатыпы адмоўна паўплывалі на фарміраванне беларускага этнасу.▼
▲Значная сувязь існуе і паміж этнічнай і рэлігійнай самасвядомасцю. Прыклад актыўнага ўздзеяння рэлігіі на ход этнічнага развіцця дае гісторыя праваслаўя і каталіцтва на тэрыторыі Беларусь Стагоддзямі захоўвалася канфесійнае этнавызначэнне накшталт
Этнічная самасвядомасць адлюстроўвае ўсе асноўныя рысы этнасу. Яна ўяўляе складаную ў структурным плане з'яву. Этнічную самасвядомасць можна вызначыць як сістэму ўяўленняў этнічнага суб'екта (этнас, этнафор) аб сваіх характэрных асаблівасцях, якія вылучаюць яго сярод іншых аналагічных утварэнняў.
'''Кампаненты''' сістэмы этнічнай самасвядомасці:
У сістэме этнічнай самасвядомасці цэнтральнае месца займае этнічная самаідэнтыфікацыя (усведамленне прыналежнасці да пэўнага этнасу). Усе іншыя кампаненты, якія фіксуюць рысы дадзенай супольнасці і ўсебакова яе характарызуюць, выконваюць функцыі этнічных толькі пры наяўнасці супрацьпастаўлення
▲- уяўленні аб агульнасці паходжання членаў этнасу, іх адзіным гістарычным мінулым;
Этнічная самасвядомасць можа быць характэрна і асобе, і супольнасці. Этнічная самасвядомасць асобы
▲- уяўленні аб тыповых рысах свайго этнасу (мова, духоўная, матэрыяльная культура, стэрэатыпы паводзін, адносін);
▲- усведамленне ўласных этнічных інтарэсаў.
Грамадская самасвядомасць мае ўзроўні
▲У сістэме этнічнай самасвядомасці цэнтральнае месца займае этнічная самаідэнтыфікацыя (усведамленне прыналежнасці да пэўнага этнасу). Усе іншыя кампаненты, якія фіксуюць рысы дадзенай супольнасці і ўсебакова яе характарызуюць, выконваюць функцыі этнічных толькі пры наяўнасці супрацьпастаўлення "мы - яны" ("свае — чужыя").
▲Этнічная самасвядомасць можа быць характэрна і асобе, і супольнасці. Этнічная самасвядомасць асобы - гэта від індывідуальнай самасвядомасці, у якой сканцэнтраваны ўяўленні асобы аб сваёй этнічнай спецыфіцы. Гэты від самасвядомасці значна больш набліжаны да рэальнай сістэмы прыкмет у параўнанні з этнічнай самасвядомасцю супольнасці. Менавіта на ўзроўні індывіда пачынаецца усведамленне новых з'яў у жыцці этнасу, якія пазней могуць перайсці ў этнічную самасвядомасць супольнасці. Апошняя ўяўляе больш высокі ўзровень абагульнення і адлюстроўвае толькі найбольш значныя рысы этнасу. Этнічная самасвядомасць супольнасці — гэта від грамадскай самасвядомасці, якая ўласціва этнічнай супольнасці.
▲Грамадская самасвядомасць мае ўзроўні — звычайны і тэарэтычны, грамадскай псіхалогіі і ідэалогіі. Этнічная самасвядомасць таксама можа аналізавацца з пункту гледжання дадзеных узроўняў, паколькі сама яна ўяўляе слой грамадскай свядомасці.
Звычайная этнічная самасвядомасць фарміруецца стыхійна, у працэсе штодзённай практыкі жыццядзейнасці этнасу. Яна ахоплівае вопыт членаў этнасу, замацаваны ў традыцыях і звычаях. Тэарэтычная этнічная самасвядомасць звязана з навуковым пазнаннем. Яна адлюстроўвае сутнасць этнічных з'яў і міжэтнічных адносін. Абодва ўзроўні цесна звязаны паміж сабой.
Калі разглядаць этнічную самасвядомасць не толькі як адлюстраванне асаблівасцей этнічнага аб'екта ў выглядзе пэўных ведаў, а ўлічваць яе эмацыянальна-ацэначны характар, то ўяўляецца магчымым вылучаць узроўні этнічнай псіхалогіі і ідэалогіі. Этнічная псіхалогія ахоплівае асаблівасці псіхічнага складу этнасу, псіхалогію міжэтнічных адносін, стэрэатыпы мыслення і адлюстроўвае эмацыянальны бок усіх кампанентаў этнічнай самасвядомасці. Этнічная псіхалогія цесна звязана са звычайнай этнічнай самасвядомасцю. Этнічная ідэалогія ўяўляе сістэму ідэй і поглядаў, якія выказваюць галоўныя інтарэсы этнічнай супольнасці. Этнічная ідэалогія суадносіцца з тэарэтычнай этнічнай самасвядомасцю.
== Літаратура
* Козлов В. И., Проблема этнического самосознания и её место в теории этноса // Советская этнография. — 1974. — № 2. — С. 79—92.
▲Бромлей Ю.В., Этнос и этнография. - М., 1973; Очерки теории этноса. - М., 1983.
* Крюков М. В., Эволюция этнического самосознания и проблема этногенеза // Расы и народы. Вып. 6. М., 1976.▼
* Мікуліч Т. М., Гісторыя развіцця этнічнай самасвядомасці беларусаў: Вучэбны дапаможнік.
▲Крюков М.В., Эволюция этнического самосознания и проблема этногенеза // Расы и народы. Вып. 6. М., 1976.
▲Мікуліч Т.М., Гісторыя развіцця этнічнай самасвядомасці беларусаў: Вучэбны дапаможнік. - Гродна: ГрДУ, 1998. - 40 с. - С. 4-11.
[[Катэгорыя:Этналогія]]
| |||