Канцэнтрацыйны лагер: Розніца паміж версіямі

Месца'''Канцэнтрацыйны лагер''' — месца масавага зняволення людзей. Існуюць разнастайныя вызначэнні гэтай з'явы, і, падчас адно і тое ж месца масавага зняволення ваеннапалонных, злачынцаў, палітвязняў альбо мірных жыхароў можа характарызавацца як канцлагер аднымі даследчыкамі і мець іншую назву ў працах другіх даследчыкаў. Палітычныя погляды палітыкаў, гісторыкаў і юрыстаў могуць мець пэўны ўплыў на іх разуменне паняцця "«канцэнтрацыйны лагер"». Да таго ж, пад тэрмінам "«канцэнтрацыйны лагер"» на пачатку ХХ ст. разумелі і лагер для бежанцаў альбо імігрантаў у ЗША

Тэрмін паходзіць ад англійскага "«concentration camp"» і з'явіўся падчас Англа-бурскай вайны (1899—1902) калі бурскае насельніцтва Брытанскай паўдневай Афрыкі прымусова перамяшчалася у спецыяльныя пасяленні на тэрыторыі розных калоній Брытанскай Імперыі. Мэтай стварэння канцэнтрацыйных лагероў было спыніць падтрымку бурскіх партызан мясцовым насельніцтвам. Цяжкія ўмовы жыцця ў англійскіх канцлагерах прывялі да смерці некалькіх дзясяткаў тысяч бураў.<ref>[http://militera.lib.ru/h/drogovoz_ig2/20.html%20%20 И.  Г.  Дроговоз. «Англо-бурская война 1899—1902  гг.» ]</ref>

Некаторыя даследчыкі лічаць, што такімі ж лагерамі карысталіся іспанцы на Кубе падчас барацбы з мясцовымі партызанамі ў 1895  г. Фактычна, канцентрацыйнымі лагерамі з'яўляліся і лагеры для ваеннапалонных падчас Грамадзянскай вайны ў ЗША, прычым і канфэдэраты і войскі Поўначы даволі жорстка абыходзіліся з палоннымі.<ref>[http://america-xix.org.ru/civilwar/sumter-appomattox/prisoners.php%20 Военнопленные Гражданской войны. Исторический сайт «Северная Америка. Век девятнадцатый». ]</ref>.

Знішчэнне нямецкімі каланіяльнымі войскамі ў Намібіі ў 1904  г. дзясяткаў тысяч паўстанцаў плямен герэра разам з членамі іх сямей з дапамогай канцэнтрацыйных лагероў было аб'яўлена генацыдам.<ref>[http://www.preventgenocide.org/prevent/UNdocs/whitaker/section5.htm%20 Выступленне Ўітакера ў ААН у 1985  г.]</ref>.

Падчас Першай сусветнай вайны армян у Асманскай імперыі, а таксама русінаў і сербаў у Аўстра-Венгрыі масава адпраўлялі ў канцэнтрацыйныя лагеры. Гэтыя дзеянні пазней былі ахарактарызаваны як генацыд.<ref>[http://www.genocide.ru/enc/concentration-camp.htm%20 Концентрационные лагеря//Геноцид.ру][http://rusk.ru/st.php?idar=113432%20 Сергей Суляк. Талергоф и Терезин: забытый геноцид ] </ref>.

Аднак, ваеннапалонных варагуючыя бакі звычайна трымалі ў больш камфортных умовах.

Калі на тэрыторыі Расіі летам 1918  г. пачалася Грамадзянская вайна, стварэнне канцлагероў для ваеннапалонных стала звычайнай з'явай, і для чырвоных і для белых.<ref>[http://historiapure.narod2.ru/dakumenti__materiyali/kontslagerya_v_sovetskoi_rossii_v_1918/%20 Обращение ВЧК и представителей районных ЧК к трудящимся Республики ответить на ранение В.  И.  Ленина усилением борьбы с контрреволюционерами 3 сентября 1918  г. ]</ref>.

Нярэдка ў такія лагеры траплялі і тыя, каго толькі падазравалі ў спачуванні ворагу. Час ад часу ў месцах зняволення канцлагернага тыпу трымалі заложнікаў, якіх растрэльвалі, калі мясцовае насельніцтва не выдавала тых, хто ўдзельнічаў ва ўзброенай барацьбе супраць Савецкай улады.<ref>[http://historiapure.narod2.ru/dakumenti__materiyali/rasstrel_zalozhnikov_v_godi_grazhdanskoi_voini_1918-22/%20 ПРИКАЗ Полномочной Комиссии ВЦИК №  116  г. Тамбов 23 июня 1921  г. ]</ref>.

У Фінляндыі ў 1918-22 гг. таксама адбылася грамадзянская вайна, але яна скончылася параженнем "«чырвоных"» фінаў, іх зняволеннем у канцлагеры. Больш 300 з іх былі пакараны смерцю.<ref>[http://vesta.narc.fi/cgi-bin/db2www/sotasurmaetusivu/main?lang=en%20 1918-1922 War Victims ]</ref>.

У Польшчы таксама пачалі з'яўляцца лагеры для палонных чырвонаармейцаў і партызан у Тухолі і Стшалкове. У гэтых лагерах загінула больш за 10 тысяч вайскоўцаў, узятых у палон падчас вайны з Савецкай Расіі 1919-1921 1919—1921 гг.<ref>[http://www.novpol.ru/index.php?id=498%20 Алексей Памятных Пленные красноармейцы в польских лагерях//Новая Польша 10/2005 ]</ref>.

У 1920-я гг. ў Савецкім саюзе пачала складвацца сістэма канцэнтрацыйных лагероў, якая пазней атрымала назву ГУЛАГ (Дзяржаўнае кіраванне лагерамі). Там адбывалі сваі тэрміны пакарання, белагвардзейцы, асобы дваранскага альбо буржуазнага паходжання, праваслаўныя святары, раскулачаныя заможныя сяляне, крымінальныя злачынцы. Звычайна лагеры размяшчаліся ў Сібіры і Запаляр'і. У 1930-х гг. многія камуністы, як выступаўшыя супраць палітыкі Сталіна (трацкісты і інш.), так і падтрымліваўшыя яго былі адпраўлены ў канцлагеры, звычайна, -- — па сфабрыкаваных справах. Таму 1937  г. стаў сімвалам сталінскіх рэпрэсій. У1939-40 гг. ў лагеры таксама адправіліся "«недабранадзейныя"» асобы з Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны, Прыбалтыкі і Бесарабіі: паліцэйскія, вайскоўцы, польскія асаднікі, прадстаўнікі буржуазіі і інтэлігенцыі. У канцэнтрацыйных лагерах крымінальныя зняволенныя мелі значную ўладу над палітычнымі. Гісторыя і побыт ГУЛАГа грунтоўна апісаны ў творы А.  І.  Салжаніцына "«Архіпелаг ГУЛАГ"».

Першыя канцэнтрацыйныя лагеры ў Германіі ўзніклі ў 1933  г. пасля прыходу А. Гітлера да ўлады. Да пачатку Другой сусветнай вайны туды адпраўлялі камуністаў, сацыялістаў, крымінальных злодзеяў і гомасэксуалістаў. З цягам часу туды сталі трапляць яўрэі, цыгане плямен рома і сінці, бо гэтыя народы нацысты лічылі ворагамі, якія рабавалі Германію, а таксама Сведкі Іеговы, якія адмаўляліся ўдзельнічаць у палітычным жыцці краіны і служіць у арміі і распаўсюджвалі свае погляды сярод іншых. У савецкіх канцлагерах паміж формай палітвязняў і формай крымінальных зняволеных звычайна ня было пэўных адрозненняў, а ў канцлагерах гітлераўскай Германіі крымінальным зняволеным на робу нашывалі чорную пляму, яўрэям -- — жоўтую зорку Давіда, Сведкам Іеговы -- — ліловы трохкутнік і г.д.

У Польшчы падчас рэжыму санацыі быў створаны канцэнтрацыйны лагер у Бярозе-Картузскай, дзе трымалі камуністаў і іх прыхільнікаў, праваслаўных святароў, украінскіх нацыяналістаў, а пасля пачатку Другой сусветнай вайны -- — нямецкіх ваеннапалонных і этнічных немцаў, якія пражывалі ў Польшчы. Адміністрацыя лагера шырока выкарыстоўвала дапамогу зняволенных за крымінальныя злачынствы ў справе нагляду за палітзняволеннымі. Гэты лагер быў ліквідаваны пры ўводзе Чырвонай Арміі на тэрыторыю Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі ў 1939  г.<ref>[http://historiapure.narod2.ru/artikuli/vipadkoviya_ahvyari_palitichnih_represii_na_belarusi/%20 А. Берастоўскі. Выпадковыя ахвяры палітычных рэпрэсій на Беларусі ]</ref>.

Падчас Грамадзянскай вайны ў Іспаніі (1936-1939 1936—1939 гг.) нацыяналісты і рэспубліканцы праводзілі палітыку жорсткіх рэпрэсій, як да тых, каго падазравалі ў здрадзе ці ў супрацоўніцтве з ворагам, так і да тых, хто імкнуўся захаваць нейтралітэт. Пасля ліквідацыі Рэспублікі і ўсталявання дыктатуры Франко дзясяткі тысяч рэспубліканцаў былі размешчаны ў месцах масавага зняволення для выканання прымусовай працы ці смяротнага пакарання.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/2809025.stm%20 Caistor, Nick (28 February 2003). "«Spanish Civil War fighters look back"» BBC News ]</ref>.

Рэжым фашысткай Італіі арганізаваў сістэму канцэнтрацыйных лагероў у Абісініі (Эфіопіі) пасля захопу гэтай краіны ў 1935-1936 1935—1936 гг. з мэтай трымаць мясцовае насельніцтва пад кантролем. Яны існавалі да вызвалення Эфіопіі брытанскай арміяй у 1941  г.

У час Другой сусветнай вайны (1939-1945 1939—1945 гг.) Германія пашырыла як сетку сваіх канцэнтрацыйных лагероў, так і кантынгент зняволенных: канцлагеры ўзнікалі на тэрыторыі ўсіх краін, захопленых Трэцім Рэйхам, а ў склад зняволеных трапілі ваеннапалонныя краін антыгітлераўскай кааліцыі, партызаны і члены іх сямей і мірныя жыхары заваяваных краін. У гітлераўскіх канцлагерах пачалося масавае вынішчэнне яўреяў у лаеграх смерці -- — з'ява, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай "«Халакост"». Таксама масава вынішчаліся славяне і цыгане. Крымінальныя зняволеныя атрымалі значную ўладу над астатнімі катэгорыям вязняў, іх выкарыстоўвалі ў якасці "«капо"» альбо наглядачоў і ім нават давалі права забіваць іных зняволенных.

Невялічкія змены адбыліся ў сістэме ГУЛАГа. Падчас вайны некаторых зняволеных вызвалялі дзеля адпраўкі ў Чырвоную Армію. У канцэнтрацыйныя лагеры пачалі трапляць ваеннапалонныя войск Германіі, Італіі, Венгрыі, Румыніі, Харватыі, Славакіі і Фінляндыі. У жніўні 1945  г. да іх ліку далучыліся і ўзятыя ў палон японскія салдаты і афіцэры. Большасць з іх трымалася ў кепскіх умовах да вызвалення ў сярэдзіне 1950-х гг. Як і палітычныя зняволеныя, ваеннапалонныя, акрамя афіцэраў высокага рангу, пакутавалі ад здзекаў наглядачоў і крымінальных зняволенных ( бо да апошніх ставіліся больш лаяльна як да "«сацыяльна блізкіх"»)

Японія таксама мела сетку канцэнтрацыйных лагероў на захопленых у 1930-40-х гг. тэрыторыях. Там утрымліваліся палонныя ваеннаслужачыя Брытаніі, карэйскія і кітайскія партызаны, змагаўшыяся супраць акупацыйных японскіх фарміраванняў і іх прыхільнікаў, а таксама "«вязні сумлення" --» — асобы японскага ці карэйскага паходжання, якія адмаўляліся служыць у арміі па прычынах рэлігійных поглядаў альбо пацыфізму. Усе зняволенныя трымаліся ў цяжкіх умовах, многія паміралі.

Злучаныя Штаты далучыліся да антыгітлераўскай кааліцыі пасля нападу японскай авіяцыі на ваенную базу Перл-Харбор на Гаваях. У снежні 1941  г. прэзідэнт ЗША Ф.  Д.  Рузвельт падпісаў 3 пракламацыі, згодна з якімі усе асобы японскага, нямецкага і італьянскага паходжання ўзростам ад 14 год аб'яўляліся патэнцыяльна небяспечнымі чужынцамі (alien enemies), і ім забаранялся знаходзіцца ў зонах ваеннага кантролю. Гэтыя зоны былі створаны ня толькі на тэрыторыі ЗША, але і ў Зоне Панамскага каналу, на ФІліпінскіх і Віргінскіх астравах. 19 лютага 1942  г. Рузвельт падпісаў загад 9066. Згодна гэтаму загаду патэнцыяльна небяспечныя чужынцы перасяляліся з усіх зон ваеннага кантролю ў спецыяльна адведзеныя месцы.<ref>[http://historiapure.narod2.ru/perakladi/patentsiyalna_nebyaspechniya_chuzhintsi_z_praklamatsii/%20 Пракламацыі Ф.  Д.  Рузвельта аб прававым абмежаванні патэнцыяльна небяспечных чужынцаў – — японцаў, немцаў і італьянцаў і тэкст загада 9066 ]</ref>. Нягледзячы на тое, што тэрмін "«патэнцыяльна небяспечныя чужынцы"» адносіўся да тых асоб, што не паспелі атрымаць грмадзянства ЗША, перасялялі і грамадзян ЗША японскага, нямецкага і італьянскага паходжання. Кепскія ўмовы жыцця на новых месцах, якія патэнцыяльна небяспечныя чужынцы не мелі права пакідіаць, прывялі да смерці некаторых з іх. Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны патэнцыяльна небяспечныя чужынцы былі вызвалены, але некаторыя сем'і так і не злучыліся ізноў.

Падобныя мерапрыемствы супраць імігрантаў з Японіі, Германіі і Італіі падчас Другой сусветнай вайны праводзліся і ў Канадзе.

Пасля перамогі над Германіяй і яе еўрапейскімі саюзнікамі, канцэнтрацыйныя лагеры нацыстаў былі ліквідаваны, іх зняволенных адпусцілі на свабоду, прычым нярэдка адбываўся масавы самасуд над капо. Такія лагеры як Бухенвальд і Асвенцым (Аўшвіц) былі пераўтвораны ў музеі. Тым часам, савецкія канцлагеры пачалі папаўняцца новым кантынгентам: савецкія грамадзяне, якія пабывалі ў нямецкім палоне, ці жылі пад акупацыяй, тыя, хто супрацоўнічаў з акупантамі, але ня ўдзельнічаў ва ўзброенай барацьбе супраць савецкай ўлады. З 1947 па 1950  г. у СССР было забаронена смяротнае пакаранне, і арыштаваных "«лясных братоў"» з Заходняй часткі СССР разам з членамі іх сямей адпраўлялі на доўгі тэрмін у сібірскія лагеры. Таксама агенты НКДБ і НКУС адкрыта арыштошвалі і адпраўлялі ў канцлагеры мірных грамадзян на ўсей тэрыторыі Ўсходняй Еўропы, дзе стаялі войскі Чырвонай Арміі, напрыклад, у Аўстрыйскай акупацыйнай зоне.<ref>Jehovah's Witnesses Yearbook 1989, p. 135-136135—136 </ref>

У 1940-50-х гг. многія зняволеныя ў савецкіх лагерах чакалі перамен і час ад часу паўставалі. Усе хваляванні зняволеных жорска падаўляліся лагернай адміністрацыяй. Самым буйным было паўстанне ў Асобым лагеры ў Кенгіры (Казахстан) у 1954  г. У ім разам удзельнічалі і палітычныя і крымінальныя зняволеныя. Паўстанцы 40 дзен трымалі ўладу ў сваім лагеры, пасля чаго паўстане было падаўлена з дапамогай танкаў.<ref>Nikolai Gutsulyak.Awaiting a Kingdom That Is “No«No Part of This World”World»//The Watchtower, March 1, 2007, p. 8-12 </ref>

У перыяд хрушчоўскай "«адлігі"» многіх зняволенных вызвалі з канцлагероў, якія неўзабаве пераўтварылі ў калоніі. На гэтым перыяд масавых палітычных рэпрэсій у СССР скончыўся.

У Польшчы і Чэхаславакіі адразу пасля заканчэння вайны былі створаны часовыя лагеры, у якіх размяшчалі этнічных немцаў перад дэпартацыяй у Германію. Такую дэпартацыю праводзілі ў дачыненні жыхароў Гданьска (Данцыга) і заходніх раенаў Польшчы і Чэхаславакіі нямецкага паходжання. Нярэдка, людзям давалі толькі 15 мінут на збор самага неабходнага. Немцы ў лагерах сутыкаліся са здзекамі з боку мясцовага насельніцтва і наглядачоў. Некалькі чалавек скончылі жыцце самагубствам.

Таксама ў Польшчы ішлі масавыя рэпрэсіі супраць партызан "«Арміі Краевай"», якія адмаўляліся скласці зброю, дысідэнтаў камуністычнага рэжыму, рэлігійных меньшасцяў і г.д. Але ў гэтых выпадках зняволеных звычайна адпраўлялі ў турмы.

Падчас в'етнамскай вайны 1960-1975 1960—1975 гг. паўдневав'етнамскія ўлады стваралі спецпасяленіі для абароны мясцовых жыхароў ад партызан В'етконга.<ref>Zasloff, J.J. “Rural"Rural Resettlements in South Vietnam: The Agroville Program,” " Pacific Affairs, Vol. XXXV, No. 4, Winter 1962-19631962—1963, p.332</ref>. Паколькі нярэдка людзей прымусова размяшчалі ў такіх пасяленнях і не дазвалялі пад пагрозай смерці іх пакідаць. СССР і Паўночны В'етнам разглядалі іх як канлагеры

У перыяд праўлення "«чырвоных кхмераў"» (1975-1979 1975—1979 гг.) насельніцтва Камбоджы прымусова перасялялася ў сельскія камуны, дзе людзі былі вымушаны выконваць сельскагаспадарчую працу і жыць ў кепскіх умовах. Пры падазрэніі на незадаволенасць новай уладай, "«чырвоныя кхмеры"» маглі знішчаць цэлыя раены з ўсімі жыхарамі. У выніку масавых рэпрэсій і цяжкіх умоў жыцця больш за 1  млн камбаджыйцаў загінула.

Грузіна-абхазская вайна 1992-93 гг. скончылася аддяленнем Абхазіі ад Грузіі. Падчас гэтай вайны і пасля яе заканчэння многія тысячы асоб грузінскага паходжання былі прымушаны пакінуць Абхазію без права распараджацца сваей маемасцю на тэрыторыі краю. Пры гэтым былі выпадкі стварэння цэнтраў масавага зняволення для грузінскіх ваеннапалонных, грамадзянскіх асоб грузінскай нацыянальнасці і нават абхазцаў, якія не падтрымлівалі новую ўладу ў Абхазіі<ref>[http://www.hrw.org/reports/pdfs/g/georgia/georgia953.pdf%20 GEORGIA/ABKHAZIA: VIOLATIONS OF THE LAWS OF WAR AND RUSSIA'S ROLE IN THE CONFLICT (Human Rights Watch report of March 1995) ]</ref>.

Згода падліку некаторых даследчыкаў у Паўночнай Карэі на сеняшні дзень дзейнічаюць 16 канцэнтрацыйных лагероў. Сцвярджаецца, што крымінальных і палітычных зняволенных трымаюць па-асобку. <ref>[http://www.foxnews.com/story/0,2933,176399,00.html North Korea Prison Camp Survivor Details Grim Experience. Fox News (22 лістапада 2005) ]</ref>. Аднак, урад гэтай краіны адмаўляе існаванне такіх цэнтраў масавага зняволення.<ref>[http://www.kcna.co.jp/item/1997/9710/news10/27.htm Third-rate smear campaign. KCNA (1997 год) ]</ref>.

Ваенная база ЗША ў Гуантанама (Куба) апошнія некалькі год з'яўляецца цэнтрам масавага зняволення асоб, западозраных у тэрарыстычнай дзейнасці. Сярод іх партызаны руху "«Талібан"», узятыя ў палон падчас вайны ў Афганістане і людзі, якіх спецслужбы ЗША і краін-саюзнікаў Злучаных Штатаў затрымалі ў розных краінах свету падчас контртэрарыстычных аперацый. Праваабарончыя арганізацыі сцвярджаюць, што адміністрацыя базы здзекуецца над зняволеннымі, ім адмаўляюць у аказанні медыцынскай дапамогі, катуюць падчас допытаў. Некаторых трымаюць без прад'яўлення абвінавачвання.<ref>[http://historiapure.narod2.ru/perakladi/perevodi_dokumentov_po_pravam_cheloveka/%20 Переводы документов по правам человека//Права человека в США ]</ref>.