|
'''Метр''' ({{lang-fr|metre}} ад {{lang-el|métron}} — мера) — [[Адзінка вымярэння|адзінка вымярэння]] [[Адлегласць|адлегласці]] ў [[Метрычная сістэма мераў|метрычнай сістэме мераў]] і [[Міжнародная сістэма адзінак вымярэння СІ|Міжнароднай сістэме адзінак вымярэння СІ]]. Скарочанае пазначэнне: [[Беларуская мова|бел.]]: м, міжн.: m.
Метр роўны адлегласці, якую праходзіць [[святло]] ў [[вакуум]]е за прамежак [[час]]у, роўны <sup>1</sup>/<sub>299 792 458</sub> [[секунда (час)Секунда|секунды]].
== Гісторыя ==
Метр быў упершыню ўведзены ў [[Францыя|Францыі]] у [[XVII стагоддзе|XVII ст.]] і меў першапачаткова два розныя азначэнні:
* як даўжыня [[маятнік]]а з паў[[перыяд]]ампаўперыядам гайдання на [[Геаграфічная шырата|шыраце]] 45°, роўным 1 [[секунда (час)|c]] (у сучасных адзінках гэтая даўжыня роўная прыкладна 0,981 м).
* як адна саракамільённая частка [[Парыж]]скагаПарыжскі [[мерыдыян|Парыжскага мерыдыяна]]а (гэта значыць адна дзесяцімільённая частка адлегласці ад [[паўночны полюс|паўночнага полюсу]] да [[экватар]]а па паверхні [[геоід]]а на [[Геаграфічная даўгата|даўгаце]] [[Парыж]]а).
Першапачаткова за аснову было прынята першае азначэнне ([[8 траўня]] [[1790]], [[Французскі Нацыянальны сход]]). Аднак [[паскарэнне свабоднага падзення]] залежыць ад [[Геаграфічная шырата|шыраты]] і, такім чынам, [[маятнік]]авымаятнікавы эталон не досыць дакладны, Французская Акадэмія навук у [[1791]] прапанавала Нацыянальнаму сходу вызначыць метр праз даўжыню [[мерыдыян]]а. [[30 сакавіка]] [[1791]] гэтая прапанова была прынятая. [[7 красавіка]] [[1795]] [[Нацыянальны Канвент]] прыняў [[закон]] аб уводзінах [[Метрычная сістэма мераў|метрычнай сістэмы]] ў [[Францыі]] і даручыў камісіі, у якую ўваходзілі [[Шарль Агюстэн дэ Кулон|Кулон]], [[Жазеф Луі Лагранж|Лагранж]], [[Антуан Ларан Лавуазье|Лавуазье]], [[П'ер-Сімон Лаплас|Лаплас]] і іншыя навукоўцы, выканаць працы па эксперыментальным азначэнні [[Адзінка вымярэння|адзінак]] [[даўжыня|даўжыні]] і [[масаМаса|масы]]. Першы прататып эталона метра быў выраблены з [[Латунь|латуні]] ў [[1795]] [[год]]зе. Варта адзначыць, што [[адзінка вымярэння]] [[Маса|масы]] ([[кілаграм]], азначэнне якога было заснавана на [[масе]] 1 дм³ [[вада|вады]]) таксама была прывязаная да азначэння метра.
У [[1799]] са [[Сплаў|сплаву]] 90 % [[плаціна|плаціны]] і 10 % [[ірыдый|ірыдыю]] быў выраблены [[эталон]] метра, даўжыня якога адпавядала адной саракамільённай частцы [[Парыж]]скагаПарыжскага [[мерыдыян]]амерыдыяна. Пасля, аднак, высветлілася, што з-за няправільнага ўліку [[полюс]]нага сціску [[Планета Зямля|Зямлі]] эталон апынуўся карацей на 0,2 мм; такім чынам, даўжыня [[мерыдыян]]амерыдыяна толькі прыблізна роўная 40 000 км.
Падчас кіравання [[Напалеон Банапарт|Напалеона]] [[Метрычная сістэма мераў|метрычная сістэма]] распаўсюдзілася па ўсёй [[Еўропа|Еўропе]]. Толькі ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], якая не была заваяваная [[Напалеон Банапарт|Напалеонам]], засталіся традыцыйныя [[Адзінка вымярэння|меры]] даўжыні: [[цаля]], [[фут]] і [[ярд]].
У [[1889]] быў выраблены больш дакладны міжнародны эталон метра са [[Сплаў|сплаву]] [[плаціна|плаціны]] і [[ірыдый|ірыдыю]] з папярочным сячэннем ў выглядзе [[Літара|літары]] «X». Яго копіі былі перададзеныя на захоўванне ў краіны, у якіх метр быў прызнаны ў якасці стандартнай [[Адзінка вымярэння|адзінкі]] даўжыні. Гэты эталон усё яшчэ захоўваецца ў [[Міжнароднае бюро мер і ваг|Міжнародным бюро мер і ваг]], хоць больш па сваім першапачатковым прызначэнні не выкарыстоўваецца.
З [[1960]] было вырашана адмовіцца ад выкарыстання вырабленага людзьмі прадмета ў якасці эталона метра, і з гэтага часу па [[1983]] метр вызначаўся як [[лік]] 1 650 763,73, [[Памнажэнне|памножаны]] на [[Даўжыня хвалі|даўжыню хвалі]] аранжавай лініі (6 056 [[ангстрэм|A*]]) [[спектр]]а [[Выпраменьванне|выпраменьвання]] [[ізатоп]]ам [[крыптон]]а-86 у [[вакуум]]евакууме.
Сучаснае азначэнне метра ў тэрмінах [[час]]у і [[хуткасць святла|хуткасці святла]] было ўведзена ў [[1983]] [[год]]зе:
</blockquote>
З гэтага азначэння атрымліваем, што ў [[Міжнародная сістэма адзінак вымярэння СІ|сістэме СІ]] [[хуткасць святла]] ў [[вакуум]]евакууме прынятая роўнай у дакладнасці 299 792 458 м/з. Такім чынам, азначэнне метра, як і два ста[[год]]дзістагоддзі таму, ізноў прывязана да [[Секунда (час)|секунды]], але на гэты раз з дапамогай [[Фундаментальныя фізічныя сталыя|універсальнай сусветнай канстанты]].
== Кратныя і дзельныя адзінкі ==
Дзесятковыя кратныя і дзельныя [[Адзінка вымярэння|адзінкі]] даўжыні ўтвараюцца з дапамогай стандартных [[Прыстаўкі СІ|прыставак СІ]]. Існуюць таксама пазасістэмныя [[Адзінка вымярэння|адзінкі вымярэння]]: [[мікрон]], роўны 1 мкм, і [[ангстрэм]] (A*), роўны 0,1 нм, але іх ужыванне не рэкамендуецца.
{{Кратныя і дзельныя адзінкі|метр|м|m}}
| 