Узбекская мова: Розніца паміж версіямі

{{вызнч|1='''Узбекская мова}}''' (O‘zbek tili, Ўзбек тили) — [[цюркскія мовы|цюркская]] мова, афіцыйная мова [[Узбекістан]]а. У свеце налічваецца каля 18 мільёнаў носбітаў узбекскай мовы, большасць ва Узбекістане.

Распаўсюджаная ў самім сэрца цюркамоўнага арэалу, сучасная ўзбэцкая мова мае складаную дыялектную структуру і займае своеасаблівае месца ў класыфікацыі цюрскіх моў. Дыялекты большасці буйных цэнтраў рассялення ўзбэкаў (ташкенцкі, фэрганскі, каршынскі, самаркандзкасамаркандcка-бухарскі і туркестана-чымкенцкі) належаць да карлуцкай, або паўднёва-ўсходняй групы цюрскіх моў; на гэтай падставе да яе прынята адносіць, разам з уйгурскай, і ўзбэцкую мову ў цэлым. Аднак у складзе сучаснай узбэцкай маецца і група гаворак, якія адносяцца да кыпчацкай групы (яны распаўсюджаныя па ўсёй тэрыторыі краіны, а таксама ў іншых рэспубліках Сярэдняй Азіі і ў Казахстане); гаворкі ж [[Харэзм]]у і шэрагу прылеглых тэрыторыяў на паўночным захадзе краіны (і дзве гаворкі ў Казахстане) належаць да агускай групы.

Узбэцкая мова мае даўнюю пісьмовую традыцыю ў форме сярэднеазіяцкай цюрскай мовы (чагатайской, або стараўзбэцкай), якая склалася да 15–16 стст. на аснове карлуцка-ўйгурскіх дыялектаў [[Мавэранагр]]а і стаў афіцыйнай мовай у дзяржаве Тымура ([[Тамэрлян]]а). Стараўзбэцкая мова зазнала ўплыў літаратурнай мовы КараханідзкайКараханідcкай дзяржавы (11–12 стст.; т.н. караханідзкакараханідcка-ўйгурская мова), карлуцка-харэзмійскай літаратурнай мовы даліны Сырдар'і (12–14 стст.; вядомая таксама як харэзмска-цюрская мова) і персідскай літаратуры. Росквіт цюркамоўнай літаратуры ў Сярэдняй Азіі прыпадае на 15–16 стст.; вяршыня паэзіі на стараўзбэцкай мове – творчасць Алішэра Наваі (1441–1501; часам мову гэтага перыяду называюць сярэднеўзбэцкай).

У [[1992]] годзе пачаўся перавод узбэцкай мовы ізноў на лацінскі альфабэт. Аднак казаць пра выцясьненневыцясненне кірыліцы лацінкай яшчэ рана, праўдападобна, можа ўсталявацца раўналежнае выкарыстанне абодвух альфабэтаў. Сучасны лацінскі альфабэт аднак, істотна адрозніваецца як ад папярэдняга лацінскага альфабэту ўзора 1928 году, гэтак і ад сучасных цюрскіх лацінак (турэцкай, азэрбайджанскай, крымскай і інш.). У прыватнасці, у сучаснай узбэцкай лацінцы няма сімваляў з [[дыякрытычныя знакі|дыякрытычнымі знакамі]], а ў альфабэце 1928 году выкарыстоўваліся няне толькі сімвалі з дыякрытычнымі знакамі, але і ўнікальныя сыбалі, створаныя савецкімі лінгвістамі.

Пераход на латынізаваны алфавіт спярша не спрычыніўся да прынцыповых зьменаўзменаў у артаграфіі (карысталіся старой чагатайскай традыцыяй). Але ў 1929 на моўнай канфэрэнцыіканферэнцыі ў Самаркандзе была прынятая новая артаграфія. Гэтая артаграфія, пабудаваная на паслядоўным правядзенні сынгарманізму (які для цюрскіх моў усё адно што аканне-яканне і пазначэнне мяккасці зычных для беларускай), накіроўвала літаратурную У. м. у бок гаворак глыбінных, менш зазналых уплыў іншых моў раёнаў і адрывала яго ад гаворак буйных гарадзкіхгарадcкіх цэнтраў, дзе сынгарманізм даўно згублены. Для выражэння сынгарманізму былі ўведзеныя дадаткова тры літары для галосных, і лік іх такім чынам быў даведзены да дзевяці (пры шасці галосных фанэмах у ташкенцкай гаворцы).

Гэтая артаграфія, на думку камуністаў, "навязаная буржуазнымі нацыяналістамі", была скасаваная ў 1934 на моўнай канферэнцыі ў Ташкенце. КанфэрэнцыяКанферэнцыя адмовілася ад сынгармоністычнай артаграфіі і паменшыла колькасць знакаў для галосных да шасці, як гэта было і ў рэфармаванай арабскай абэцэдзе.