Дзяк: Розніца паміж версіямі

[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Vagobot (размовы | уклад)
др r2.7.2) (робат дадаў: ja:書記, zh-yue:書記
др clean up, replaced: ньн → нн, і]] у → і]] ў, а у → а ў, ня → не (3), зья → з'я, typos fixed: асобаў → асоб (2) using AWB (7893)
Радок 1:
'''ДЗЯК''' ({{lang-el|διακονος / diakonos}} — служэбнік), службовая асоба на [[Русь|Русі]], у [[ВКЛ]] і [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржаве]].
 
На Русі дзякі былі асабістымі слугамі [[князь|князя]], часта нават людзьмі нявольнымі, займаліся справаводствам пры княскім двары, іншым разам улікам у княжацкім скарбе, выконвалі дробныя адміністрацыйныя даручэнні князя ці больш высокіх службовых асобаўасоб. Напрыклад, [[Хроніка Лівоніі]] уў [[1203]] згадвае полацкага дзяка [[Стэфан, дзяк|Стэфана]], з паведамлення вынікае, што ён быў дробным службоўцам. Найменне - дзяк, стала агульнараспаўсюджаным толькі ў [[14 стагоддзе|14 ст.]], да гэтага часу дзеля азначэння гэткіх службовых асоб ўжывалася найменне '''пісар'''.
 
== Дзякі ў Вялікім княстве Літоўскім ==
У ВКЛ дзяк, як раней на Русі, застаўся дробнай службовай асобай з аналагічнымі абавязкамі. Спачатку дзяка, па старой рускай традыціі, раз-пораз таксама звалі пісарам, але пасля пісарамі сталі зваць больш высокіх службовых асобаўасоб [[Канцылярыя ВКЛ|Канцылярыі ВКЛ]]. Дзякі засталіся адной з ніжэйшых канцылярскіх пасад, ніжэй за іх былі толькі [[дваранін|дваране]] і слугі канцылярскія. Дзякі займаліся перапіскай чарнавікоў і да таго падобнымі справамі, ездзілі з дробнымі даручэннямі [[Паны-рада|паноў-рады]] і гаспадарскімі лістамі. Часта выконвалі абавязкі аналагічныя абавязкам дваран, таму іншым разам і самі зваліся дваранамі. Дзякі якія служылі непасрэдна уў Канцылярыі зваліся ''[[Дзяк гаспадарскі|дзякамі гаспадарскімі]]'', але былі і дзякі які служылі [[Канцлер|канцлеруканцлер]]у, [[Падканцлер|падканцлерупадканцлер]]у і [[Пісар|пісарампісар]]ам. Былі таксама дзякі якія служылі ў канцылярыях мітрапалітаў, біскуп і іншых асоб.
 
== Дзякі ў Маскоўскай дзяржаве ==
Радок 10:
На рускіх землях — у Маскоўскім княстве, пазней - у Рускай цэнтралізаванай дзяржаве дзячаства развівалася іншым шляхам. У пачатку рускай гісторыі дзякі з'яўляюцца ў вельмі несамавітым становішчы, быўшы асабістымі слугамі князя, прытым вельмі часта нявольнымі; яны захоўваюць княжую казну і вядуць пісьмовыя справы князя. У такой ролі існуюць дзякі ў XIII і XIV стагоддзях. Само слова «дзяк» становіцца агульнараспаўсюджаным толькі ў XIV стагоддзі; да таго часу ўжываецца яго рускі сінонім — пісар. Да з'яўлення дзякаў аналагічныя функцыі выконвалі [[мятальнікі]] (мяцельнікі).
 
Супрацьстаянне маскоўскіх уладароў з іншымі князямі і баярскім станам, вымусіла іх шукаць падтрымку ў стане дробных службоўцаў, што прычынілася да ўзвышэння дзякаў - пісьменных, але бедных і цалкам залежных ад волі князя. Ужо пры [[Іван III|Іване III]] дзякі, паводле [[Судзебнік, 1497|Судзебніка (1497)]], на шэрагу з баярамі займаюцца судаводствам. З утварэннем [[прыказ]]аў дзякі робяцца іх чальцамі ў якасці намеснікаў баяр, а пасля самі ўжо ўзначальваюць прыказы. У [[16 стагоддзе|16 ст.]] дзякі ўжо маюць важкую ролю няне толькі дзяржаўным апараце, але і ў мясцовым кіраванні. Дзякі з'яўляюцца таварышамі [[намеснік]]аў, і фактычна займаюцца ўсімі справамі [[Намесніцтвы Маскоўскай дзяржавы|намесніцтваў Маскоўскай дзяржавы]], акрамя вайсковых - яны засяроджваюць выключна ў сваіх руках фінансавае кіраванне.
 
Тыя дзякі якія нездолелі прабіцца на вярхі тагачаснага маскоўскага грамадства, а засталіся дробнымі справаводцамі, былі аддзеленыя ад дзячаства і сталі звацца [[падзячы]]мі. Да стану падзяччых набліжаліся [[дзяк земскі|дзякі земскія]] - яны з'явіліся з арганізацыяй [[Іван IV|Іванам IV]] земскіх устаноў.
 
Буйны крокам ва ўзвышэнні дзякаў было пранікненне іх у Гасудараву Думу, гэта было вынікам узначаленьняузначалення імі Прыказаў - зьявіўсяз'явіўся тытул [[дзяк думны|думны дзяк]]. Самы гэты тытул упершыню ўжываецца ў дачыненні да [[Андрэй Якаўлевіч Шчалкалаў|Андрэя]] і [[Васілій Якаўлевіч Шчалкалаў|Васілія Шчалкалавых]], якія мянуюцца ''дзякамі Вялікага Гаспадара блізкія Думы''. Думные дзякі звычайна бывалі разам з тым і начальнікамі чатырох найважных прыказаў - [[Разрадны прыказ|Разраднага]], [[Пасольскі прыказ|Пасольскага]], [[Паместны прыказ|Паместнага]] і [[Прыказ Казанскага дварца|Казанскага дварца]]. Лік іх не заставаўся нязменным - на працягу [[17 стагоддзе|17 ст.]] ён вагаўся ад 3 да 8. У думе дзякі няне толькі былі сакратарамі, але і карысталіся роўным з іншымі чальцамі правам голасу ў рашэнні спраў, хоць не сядзелі, а стаялі на паседжаннях.
 
Узвышэнне значнасці дзякаў выклікала напады на іх з боку баярскай партыі, тым не менш узвышэнне дзякаў працягвалася, і ў 17 ст. яны складалі калі не самы бачны, то самы магутны элемент у шэрагах маскоўскай адміністрацыі, удзельнічаючы ва ўсіх важных справах, часам нават у якасці начальнікаў над баярамі (напрыклад у [[Прыказ Таемных спраў|Прыказе Таемных спраў]]). У канцы 17 ст. ўсіх дзякаў у Маскоўскай дзяржаве лічылася каля 100, служба іх узнагароджвалася грашыма, прычым памер жалавання няне быў строга вызначаны, і маёнткамі, дзякі маглі валодаць і [[вотчына]]мі. Але нягледзячы на ўсю важнасць пасады, з ёю па-ранейшаму злучалася паняцце аб адсутнасці радавітасці - у месніцкіх запісах, нават другой паловы 17 ст., супернікі часам дакаралі адзін аднаго дзячаствам як пасадай вельмі нізкай.
 
{{Царкоўная іерархія}}