Паўстанне Хмяльніцкага: Розніца паміж версіямі

Распачатае'''Казацка-сялянская ўвайна ([[1648]]—[[1651]])''' г.— набаявыя Украінедзеянні, казацкаераспачатыя паўстаннеказацкім паўстаннем на Украіне на чале з гетманам [[Багдан Хмяльніцкі|Багданам Хмяльніцкім]] хуткау вылілася1648 г., ўякія вяліся на значнай частцы вялікуютэрыторыі вызваленчуюРэчы вайнуПаспалітай. ВаПад ўкраінскагачас вайны ў гетмана і казацкай старшыны падчас гэтай барацьбы з'явіўся план стварэння сваёйўласнай дзяржавы, у межы якой яны хацелі ўключыць і землі паўднёва-ўсходняйўсходнія землі БеларусіВКЛ, прынамсі Падняпроўе і [[Палессе]].

Яшчэ ў маі 1648 г. [[Багдан Хмяльніцкі]] пачаў засылаць у гэтыяпаўднёва-ўсходнія раёны ВКЛ сваіх агітатараў, а затым і казацкія загоны, якія распачыналі ваенныятут баявыя дзеянні. Універсалы, якія ўкраінскі гетман высылаў аж да Барысава, Быхава і Магілёва, заклікалі сялян узбройвацца ды пачынаць вайну супраць паноў.

Сацыяльная глеба для паўстання ў БеларусіВКЛ была вельмі прыдатная, таму казацкі рух хутка перакінуўсятут і сюдыраспаўсюдзіўся. Народныя нізы на поўдні і ўсходзе БеларусіВКЛ актыўна ўключыліся ў барацьбу, якая мела ярка выражаны сацыяльны і ў пэўнай ступені рэлігійны характар. Як адзначалі ваяводы памежных маскоўскіх гарадоў, паміж «беларусамі» і «палякамі» пачалася «сварка за веру».

З'яўленне казацкіх загонаў Нябабы, Галавацкага, Крывашапкі, Мікуліцкага, Гаркушы, Сакалоўскага і іншых палкоўнікаў, сярод якіх оылобыло нямала беларусаў (з ліку палкоўнікаў Хмяльніцкага многія таксама мелі беларускае паходжанне, напрыклад Бутрым, Грамыка, Крычэўскі, Ждановіч, Нячай, Хведаровіч), выклікала масавае далучэнне да іх бяднейшага сялянства і мяшчанства. Ужо летам 1648 г. на поўдні і ўсходзе Беларусі пачалася шырокая ўзброеная барацьба казацка-сялянскіх аддзелаў супраць шляхты, купцоў, магнатаў і каталіцкага духавенства. Узброіўшыся, сяляне-паўстанцы грамілі галоўным чынам маёнткі сваіх паноў, рабавалі двары, знішчалі падатковыя дакументы і [[рэестры]].

Да восені 1648 г. жыхары Гомеля, [[Мазыр]]а, Лоева, Рэчыцы і Турава «ўсе паказачыліся і пакляліся адзін другому стаяць да апошняга». Казакі авалодалі таксама [[Чачэрск]]ам, [[Брагін]]ам, [[Бабруйск]]ам, Чэрыкавам, [[Пінск]]ам і іншымі гарадамі. Перапужаная шляхта ўцякала ў глыб краіны.

Хоць колькасна аснову ўзброеных фарміраванняў паустанцаўпаўстанцаў складалі мясцовыя прыгонныя сяляне і бяднейшыя мяшчане, стрыжнёвай і арганізацыйнай сілай у занятых раёнах заставаліся ўкраінскія казакі. Паколькі сацыяльныя вярхі грамадства былі ўжо фактычна апалячаныя, антыфеадальны рух набыў тут, як і на Украіне, выразную антыпольскую накіраванасць.

3 боку дзяржавы доўгі час не праводзілася ніякіх ваенных акцый супраць паўстанцаў. Састарэлы [[Ян Кішка]], вялікі гетман, разгубіўся і нават не сабраў войска. Да восені 1648 г. у руках паўстанцаў апынуліся амаль усе галоўныя гарады паўднёва-ўсходняй Беларусі. У шэрагу выпадкаў сялянам з казакамі ўдалося нават разбіць шляхецкія фарміраванні (напрыклад, у [[Кобрын]]е — войска стольніка [[Вінцэнт Гасеўскі|В. Гасеўскага]], пад Мазыром — жаўнераў пісара Валовіча, а каля Чэрыкава — аддзел ЛукамскагаЛукомскага).

Казацка-сялянскі полк [[Ян Сакалоўскі|Сакалоўскага]] паспрабаваў здабыць горад [[Слуцк]] — буйнейшую на той час фартэцыю Вялікага Княства, аднак пасля бясплённай аблогі адышоў ад яго. Дарэмнай была спроба казакоў захапіць другую важную фартэцыю ўсходняй Беларусі — Стары [[Стары Быхаў]].

Гетман рушыў уздоўж Беларускага Палесся, ад Бярэсця на [[Тураў]], [[Мазыр]] і далей. Хутка захапіўшы Тураў, Мазыр, [[Бабруйск]], Рэчыцу і бязлітасна расправіўшыся з абаронцамі, ён за зіму 1649 г. ліквідаваў усе асноўныя асяродкі хваляванняў. За час перамір'я паміж Багданам Хмяльніцкім і Янам Казімірам войска Януша Радзівіла цалкам узяло пад свой кантроль землі ўздоўж Прыпяці і Дняпра, чым адрэзала Беларусь ад украінскіх казакаўказакоў.

Аднак вясной 1649 г., пасля таго як ад гетмана Хмяльніцкага прыйшоў 3-тысячны казацкі загон палкоўніка Іллі Галоты, вызваленчы рух на поўдні Беларусі ўзнавіўся. Дзякуючы далучэнню мясцовага сялянства сілы Галоты неўзабаве павялічыліся да 30 тыс. чалавек.

Разам з мясцовым сялянствам, якое прыстала да казакоў, сілы палкоўніка М. Крычэўскага дасягалі прыкладна 30 тыс. Каб не даць ім злучыцца з фарміраваннямі Пабадайлы, што стаялі ўмацаваным лагерам каля Лоева, паміж [[Дняпро]]м і [[Сож]]ам, Януш Радзівіл атакаваў непрыяцеля і ў жорсткай бітве [[21 чэрвеня]] 1649 г. разграміў моцнае злучэнне Крычэўскага. Хутка быў знішчаны і лагер Пабадайлы, сілы якога здолелі вырвацца з акружэння.

Пасля гэтага харугвы палявога гетмана ліквідавалі асяродкі паўстанцкага руху ў Пасожжы і некаторых іншых раёнах Беларусі. Вядома, што ў 1649 г. разам з рэгулярным войскам Януша Радзівіла супраць паустанцаўпаўстанцаў вяло барацьбу і фарміраванне беларускіх мяшчан і шляхты.

Апошнім значным подыхам казацка-сялянскай вайны стала ажыўленне хваляванняў у тым жа рэгіёне ў [[1650]] і летам [[1651]]  гг., але яно зноў было хутка падаўлена Янушам Радзівілам. Летам 1651 г. Б. Хмяльніцкі накіраваў пад Гомель полк Забелы, а да Крычава — полк Шохава, што ажывіла выступленні мясцовай беднаты. Аднак ні [[Гомель]], ні [[Крычаў]] казакі не захапілі. У ліпені 1651 г. гетман рушыў на Украіну.

Антыфеадальная па сваёй сутнасці казацка-сялянская вайна 1648—1651  гг. у Беларусі з'яўлялася складовай часткай вялікай вызваленчай вайны на Украіне. Але тут яна не мела такой непарыўнасці і цэльнасці, як на ўкраінскіх землях, а была працэсам перманентным, серыяй лакальных паўстанняў. He было ў Беларусі і мясцовага казацтва — арганізаванай ваеннай сілы, якая б выступала ў ролі галоўнага суб'екта ўзброенай барацьбы. Адсутнасць адзінага кіраўніцтва і сталага арганізацыйнага цэнтра ў рэгіёне, ахопленым хваляваннямі, не дазваляе разглядаць яе як самастойную з'яву беларускай гісторыі. Аднак па сваіх маштабах гэта была несумненна самая масавая ў гісторыі Беларусі адкрытая ўзброеная барацьба ніжэйшых слаёуслаёў народа супраць феадальнага прыгнёту.

== У СецівеСпасылкі ==

* [http://svetlahorsk.belarda.org/index.php?id=0184 БОЛБАС В.  І.  Вайсковыя падзеі на тэрыторыі Светлагорскага раёна ў сярэдзіне XVII стагоддзя.]