Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага: Розніца паміж версіямі

'''[[Вялікае княстваКняства Літоўскае]]''', '''Вялікае княстваКняства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае''' ({{lang-la|Magnus Ducatus Lithuaniae}}), сярэднявечная дзяржава на тэрыторыі сучасных [[Беларусь|Беларусі]], [[Літва|Літвы]], [[Украіна|Украіны]] (да [[1569]]), часткі [[Расія|Расіі]], утвораная ў [[1253]]. Сталіца — [[Вільня]] <ref>Каля 1320 г. Гедзімін пачаў будаваць замак, а ў 1323 г. перанёс сюды сталіцу з Наваградка. А.Цітоў Сімвалы незалежнасці // Геральдыка беларускіх местаў Мінск, 1998</ref>.

Пасля смерці вялікага князя [[ГедымінГедзімін]]а ([[1341]]) і адносна кароткага перыяду адасаблення некаторых тэрыторый на чале дзяржавы стаў сын ГедымінаГедзіміна [[Альгерд]] (час княжання [[1345]]—[[1377]]). Яго намаганнямі ўладанні Вялікага княства Літоўскага пашырыліся і ўключалі Чарнігава-Северскія, Валынскія, Пераяслаўскія землі, [[Смаленскае княства]], а таксама тэрыторыі ў басейнах Днястра, Паўднёвага Буга, паўднёвага [[Дняпро|Дняпра]]. У выніку ваенных дзеянняў з [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскім княствам]] у 1368—1372 да княства былі далучаны значныя раёны на паўночным усходзе да Мажайска і Каломны.

У [[1377]] на княжацкі прастол узыходзіць сын Альгерда [[Ягайла]]. 3 гэтага часу пачынаецца складаны перыяд барацьбы за ўладу ў княстве паміж братам Альгерда [[Кейстут]]ам, яго сынам [[Вітаўт]]ам і Ягайлам. Але яна спынілася ў сувязі з узмацненнем агрэсіі Тэўтонскага ордэна. Такая ж небяспека пагражала і Польскаму каралеўству. Таму ў 1385 ў [[Крэўскі замак|Крэўскім замку]] быў заключаны саюз (унія), паводле якога Ягайла быў абвешчаны польскім каралём і атрымаў новае імя УладыслаўУладзіслаў I. Пасля шлюбу з польскай каралевай Ядвігай ён павінен быў далучыць да Польшчы Вялікае княстваКняства Літоўскае і ўвесці ў ім каталіцкую рэлігію ({{далей|*}} [[Крэўская унія, 1385|Крэўская унія]]). Гэта паслужыла пачаткам вострай унутрыдзяржаўнай барацьбы, якую ўзначаліў гродзенскі князь Вітаўт (брат Ягайлы). Ягайла і польскія магнаты вымушаны былі змяніць умовы Крэўскай уніі. 5 жніўня [[1392]] было заключана [[Востраўскае пагадненне]], паводле якога за Вялікім княствам Літоўскім захоўвалася самастойнасць (незалежны ўрад, казна, войска), а вялікім князем быў абвешчаны Вітаўт. Пагадненне таксама забараняла палякам набываць ці атрымліваць у спадчыну землі ў Вялікім княстве Літоўскім. Вітаўт, абапіраючыся на сваіх намеснікаў, імкнуўся да поўнай незалежнасці дзяржавы. 3 гэтай мэтай ён збіраўся стаць каралём. Але ажыццявіць задумы перашкодзіла заўчасная смерць, магчыма, і забойства.

Згодна з умовамі Востраўскага і Гарадзельскага пагадненняў, пасля смерці Вітаўта вялікакнясківялікакняжацкі тытул і землі павінны былі перайсці ў поўнае распараджэнне польскай [[каралі польскія|Кароны]]. Яшчэ пры жыцці Вітаўта Ягайла лічыў сябе фактычным валадаром Літвы-ВКЛ (так, у замках і гарадах размяшчаліся польскія гарнізоны, або імі кіравалі намеснікі з Польшчы), а палітычная самастойнасць Вітаўта існавала на меру тых саступак яму, выключэнняў, якія рабіў Ягайла<ref name=lewicki>На думку [[Анатоль Лявіцкі|А. Лявіцкага]].</ref>.

Ва ўмовах, калі Ягайла збіраўся сам стацца вялікім князем, а польскія вярхі дамагаліся выканання палітычных дамоваўдамоў, згодна з якімі ВКЛ мусіла быць інкарпаравана ў склад Польшчы, у ВКЛ пад кіраўніцтвам Свідрыгайлы аформілася феадальная партыя, якая супрацівілася волі польскай Кароны, выказала жаданне разарваць унію з Польшчай, і абрала вялікім князем Свідрыгайлу. Невядома, ці гэты намер разрыву уніі быў сапраўдным, ці толькі палітычным ходам, каб дамагчыся лепшых умоваўумоў. Фармальным повадам для непаслушэнства партыя выставіла тое, што Ягайла, стаўшыся польскім каралём, дзей, «занядбаў Літву». У часПадчас пахавання Вітаўта ў Троках Свідрыгайла фактычна ўзяў у палон Ягайлу і яго двор (восень 1430), і ёсць звесткі, што абмяркоўвалася забойства караля.

Свідрыгайла, як даведаўся пра гэта, загадаў заняць Падолле сілай. Аблога Смотрыча была няўдалай, але войскі Свідрыгайлы ўвайшлі ў Чырвоную Русь, авалодалі прыгранічнымі польскімі замкамі (Збараж, Крамянец, Алеска), напалі на церамбовельскую і львоўскую землі. Сам Свідрыгайла, відаць, ізноў затрымаў Ягайлу ў Троках. У Польшчы ўзнялося абурэнне, і ўжо пад канец снежня на дапамогу палоненаму каралю сабраліся значныя сілы феадальнага апалчэння. На сітуацыю звярнуў увагу папскі двор, і папа [[Марцін V, папаПапа рымскіРымскі|Марцін V]] загадаў Свідрыгайлу выпусціць Ягайлу, грозячы анафемай. Нарэшце, каля пачатку 1431, Свідрыгайла выпусціў караля і яго двор.

Падчас [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] Вялікае княства павінна было перастаць існаваць адразу пасля падпісання акта уніі ў Любліне. Аднак, баючыся незадавальнення насельніцтва і ўзрастання ўплыву [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] на гэтых землях, польскія вярхі былі вымушаны згадзіцца на захаванне княства як самастойнай дзяржавы У выніку, [[каралеўства Польскае|Польскае каралеўства]] прыняло Вялікае княстваКняства Літоўскае як роўнага партнёра, але коштам за тое паслужыла страта паўдёвых (пераважна украінскіхўкраінскіх) земляў.<ref>{{крыніцы/Юхо 1992}}...</ref>

[[Рэч Паспалітая]] ўяўляла сабой раннюю форму аб'яднання на федэратыўнай аснове, дзе Вялікае княстваКняства Літоўскае валодала пэўнай самастойнасцю.<ref>Дэвис, Норман (1939— ).История Европы : [перевод с английского] / Норман Дэвис. – Москва : АСТ : Транзиткнига, 2004. — 943 с., [16] л. ил. ; 23 см. Бібліяграфія: с. 849-870. – Паказальнікі памяны, геаграфічны: б. 879-943. – 5000 экз. ISBN 5-17-024749-4 (АСТ в переплете). – ISBN 5-9578-1011-8 (Транзиткнига).</ref> Такі стан быў замацаваны [[Статуты ВКЛ|Статутам 1588]]. Але вонкавыя і ўнутраныя войны, казацкія паўстанні, [[Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай, 1654-1667]], [[Паўночная вайна, 1700-1721]], аслабіблі моц Рэчы Паспалітай, і асабліва Вялікага княства Літоўскага і яно перастала граць самастойную ролю ў міжнароднай палітыцы. У выніку трох [[Падзелы Рэчы Паспалітай|Падзелаў Рэчы Паспалітай]] княства ўвайшло ў склад [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]].