Першае сербскае паўстанне: Розніца паміж версіямі

'''Першае сербскае паўстанне 1804—1813''' ({{lang-sr|Први српски устанак}}) — нацыянальна-вызваленчае паўстанне [[сербы|сербскага народа]] пад кіраўніцтвам [[Карагеоргій|Георгія Петравіча]] супраць асманскага валадарства. Паўстанне пачалося ў лютым [[1804]] года ў [[Бялградскі пашалык|Бялградскім пашалыку]]. На баку паўсталых сербаў выступіла [[Расійская імперыя]], якая аказвала грашовую дапамогу і дыпламатычную падтрымку. [[Напалеон I|Францыя]], якая падтрымлівала [[Асманская імперыя|Асманскую імперыю]] уў барацьбе з [[Расія|Расіяй]]й, і [[Габсбургская манархія|Аўстрыя]] занялі ў адносінах да паўстання варожую пазіцыю. Першапачатковы поспех быў на баку паўсталых, і ў [[БухарэсцкаяБухарэсцкі мірнаямірны дамовадагавор, (1812)|БухарэсцкаяБухарэсцкі мірнаямірны дамовадагавор 1812 года]] года быў уключаны пункт, які абавязвае [[Асманская імперыя|Турцыю]] падаць Сербіі ўнутранае самакіраванне. Паўстанне мела важнае значэнне для станаўлення сербскай дзяржаўнасці, але ў [[1813]] [[Асманская імперыя]], скарыстаўшыся тым, што [[Расія]] была занята вайной з [[Напалеон I|Напалеонам]], напала на Сербію і, разграміўшы сербскія войскі, аднавіла ўладу султана.

Сітуацыя ў [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]] уў канцы [[XVIII]] ст. была крытычнай: краіна без поспеху вяла [[Руска-турэцкая вайна, (1787—1792)|вайну з Расіяй]], на ўскраінах імперыі панавала анархія. Пасля смерці ([[1789]]) султана [[Абдул-Хамід I|Абдул-Хаміда I]] на трон узышоў [[Селім III]] з намерам рэарганізаваць дзяржаву. Пры падтрымцы групы аднадумцаў з асяроддзя вышэйшай чыноўнай іерархіі новы султан стаў прадпрымаць рэформы ў эканамічнай, адміністрацыйнай, ваеннай і іншых абласцях. Адным з галоўных распачынанняў [[Селім III|Селіма III]] стала расфармаваннерасфарміраванне войскаў [[янычары|янычар]], якія да гэтага часу сталі неэфектыўныя і з'яўляліся пагрозай для існавання імперыі.

Для стабілізацыі сітуацыі ў [[Бялградскі пашалык|Бялградскім пашалыку]] і прыцягненне сербаў на бок рэформаўрэформ, султан сваімі распараджэннямі дараваў мясцоваму насельніцтву асобныя прывілеі. У прыватнасці, было пашырана мясцовае самакіраванне сербскіх князёў, а для барацьбы з [[янычары|янычарамі]], выгнанымі з пашалыка, было дазволена сфармаваць 15-тысячны сербскі корпус.

Аднак распачаты [[Егіпецкі паход]] [[Напалеон I|Наполена]] унёсўнёс карэктывы ў планы султана, і з ваенна-стратэгічных меркаванняў у [[1799]] Селім дазволіў янычарам вярнуцца ў [[Бялград]]. У [[1801]] [[янычары]] здзейснілі ў [[Бялград]]зе пераварот, забілі [[паша, (тытул)|Хаджы Мустафу-пашу]], які прыводзіў у жыццё рэформы [[султан]]а, і ўсталявалі дыктатуру чацвёркі янычарскіх вайскаводаў. [[Янычары]] адабралі ў турэцкіх [[спахіі|ваяроў-спахіяў]] атрыманыя ад [[султан]]а зямельныя надзелы ў [[Бялградскі пашалык|Бялградскім пашалыку]]. [[Сербы]] былі пазбаўлены прывілеяў, падараваных раней. Выраслі падаткі і паборы, была ўведзена [[манаполія|гандлёвая манаполія]].

Напачатку другога этапу паўстання паўстанцы абвяшчаюць патрабаванні надання шырокай палітычнай аўтаноміі [[Бялградскі пашалык|Бялградскаму пашалыку]] уў складзе [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]], залежнасць ад якой павінна была выяўляцца толькі ў выплаце [[даніна|даніны]] і ўдзеле сербаў у войнах з ворагамі імперыі. У жніўні [[1804]] на зборы старэйшын ва [[Врачар]]ы было вырашана прасіць [[Расійская імперыя|Расію]] пра дапамогу здабыць і гарантаваць гэты новы статут. Ідэі сербаў знайшлі падтрымку спачатку ў таварыша [[Міністэрства замежных спраў Расійскай імперыі|міністра замежных спраў Расійскай імперыі]] [[Адам Ежы Чартарыйскі|Адама Чартарыйскага]], а затым і ў імператара [[Аляксандр I|Аляксандра I]] — Расія стала афіцыйным патронам сербаў у барацьбе за [[аўтаномія|аўтаномію]].

[[8 жніўня]] [[1805]] падчас [[Бітва пры Іванковац|бітвы ў сяла Іванковац]] сербскія фармаванніфарміраванні разбілі 15-тысячнае войска Хафіза. Пасля гэтага сербы былі афіцыйна абвешчаны мяцежнікамі, а ўсе мусульмане імперыі былі закліканы да святой вайны супраць іх. Сербская дэлегацыя збегла з [[Канстанцінопаль|Канстанцінопаля]] на караблі ў [[Адэса|Адэсу]].

Пачатак [[Руска-турэцкая вайна, (1806—1812)|руска-турэцкай вайны]] і ўвод рускага войска ў [[Дунайскія княствы|Румынскія княствы]] прывялі да новага выбліску сербскага паўстання — [[14 снежня]] [[1806]] войскі паўстанцаў пад кіраўніцтвам [[Карагеоргій|Карагеоргія]] узяліўзялі крэпасць [[Бялград]]а'''.

Здзейснены сербамі гвалт канчаткова разарваў кантакты паўстанцаў з афіцыйнай уладай імперыі. Лозунг пра сербскую [[аўтаномія|аўтаномію]] уў рамках [[імперыя|імперыі]] перарос у патрабаванне незалежнай Сербіі. Зацвердзіўся замежнапалітычны курс, арыентаваны на [[Расійская імперыя|Расію]] і цеснае супрацоўніцтва з рускім войскам у барацьбе з асманскім войскам.

У той жа дзень, [[1807|2 жніўня 1807]], [[Расійская Імперыя|расійскі]] упаўнаважаныўпаўнаважаны [[Канстанцін Канстанцінавіч Радафінікін|Радафінікін]] прыбыў у [[Бялград]].

[[1811|2 кастрычніка 1811]] рускія на чале з [[Міхаіл Кутузаў|Кутузавым]] нанеслі паражэнне туркам пры Рушчуке, што вымусіла апошніх пайсці на перамовы. [[1812|16 мая 1812]] была складзенаскладзены [[БухарэсцкаяБухарэсцкі мірнаямірны дамовадагавор]] паміж [[Расійская імперыя|Расіяй]] і [[Асманская імперыя|Турцыяй]]. Адмысловым артыкулам дамовы абумаўлялася амністыя сербскім паўстанцам і аўтаномны статут [[Бялградскі пашалык|Бялградскага пашалыка]], дэталі якога павінны быць абмеркаваны падчас сербска-турэцкіх перамоў.

Паўстанне патрывала паразу. Галоўным яго вынікам стала тое, што ўпершыню за некалькі стагоддзяў [[Асманская імперыя]] уў міжнародным дакуменце, якім з'яўляецца [[БухарэсцкаяБухарэсцкі мірнаямірны дамовадагавор, (1812)|БухарэсцкаяБухарэсцкі мірнаямірны дамовадагавор 1812]], прызнала права сербаў на [[аўтаномія|аўтаномію]]. Падчас паўстання склаліся першыя інстытуты дзяржаўнай улады адраджаючайся Сербіі.