Украінская паўстанчая армія: Розніца паміж версіямі

Дзейнасць УПА ўлучала барацьбу супраць [[Трэці Райх|нямецкіх акупантаў]], што аднак, не перашкаджала ім дасягаць узаемнай пагоды ў акцыях накіраваных супраць савецкіх партызанаў, а часам і ў інтарэсах нямецкіх спэцслужбаўспецслужбаў<ref name=oun14pdf>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р [http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/14.pdf Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія], Раздел 4 стр.190-198 {{ref-uk}}</ref>. УПА, падначаленая бандэраўскаму крылу АУН, вяла барацьбу супраць іншых украінскіх нацыяналістычных арганізацыяўарганізацый — АУН Бульбы-Бараўца, і мельнікоўцаў (АУН (м)). Яшчэ адным фронтам барацьбы была вайна з польскай [[Армія Краёва|Арміяй Краёвай]]. Пасля прыходу [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|савецкай]] улады, УПА супрацьстаяла і савецкім войскам, пакуль не была канчаткова ліквідавана ў сярэдзіне 1950-х гадоў<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 6 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр. 435—438</ref>, хаця фармальна, арганізацыя спыніла сваю дзейнасць [[3 верасня]] [[1949]] году<ref name=oun24pdf>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р [http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія], Раздел 7{{ref-uk}}</ref>.

Вядомымі з'яўляюцца акцыі УПА, накіраваныя супраць мірнага насельніцтва, найперш супраць [[палякі|палякаў]], [[габрэі|габрэяў]] і [[украінцы|ўкраінцаў]], якія не сымпатызавалі УПА, савецкіх грамадзянаўграмадзян, якія апынуліся тут падчас прыйсця Савецкай улады ў [[1939]] і супраць змяшаных сем’яў. На іх УПА арганізоўвала напады, якія выражаліся ў масавых забойствах, выгнаннях і рабаванні маёмасці цывільнага насельніцтва<ref name=oun>[http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Підсумкова публікація напрацювань робочої групи істориків, створеної при урядовій комісії з вивчення діяльності ОУН і УПА. Інститут історії НАН України. 2004 р.]{{ref-uk}}</ref><ref name=oun16pdf>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України. 2004р [http://history.org.ua/LiberUA/Book/Oun/5.pdf Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія], Раздел 5 {{ref-uk}}</ref><ref>W.Siemaszko, E.Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów Ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939—1945, Warszawa 2000 {{ref-pl}}</ref>.

Украінская паўстанчая армія была створана праз Арганізацыю ўкраінскіх нацыяналістаў. Пастанова аб яе стварэнні была прынята на ІІІIII канфэрэнцыіканферэнцыі АУН, што праходзіла ў вёсцы Тэрнабежжа Олеўскага раёнураёна Львоўскае вобласці ([[17 лютага|17]]—[[21 лютага]] [[1943]]). На гэтай канфэрэнцыіканферэнцыі было вырашана распачаць актыўную барацьбу найперш супраць палякаў і асабліва, савецкай партызанкі, якая сваёй дзейнасцю правакавала карныя нямецкія экспэдыцыіэкспедыцыі супраць цывільнай люднасці<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р [http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/11.pdf Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія] {{ref-uk}} c. 173</ref>. Арганізацыя на пачатку мела назву АУН-СД (''Самостийніків-Дэржавніків''). Ужо вясной [[1943]] адзелы АУН-СД мелі некалькі тысячаў асобаўасоб. У [[сакавік]]у [[1943]], на тэрыторыях, якія кантраляваліся УПА, быў выдадзены загад аб мабілізацыі ўсіх паліцаяў у шэрагі УПА. Тым, хто гэтага няне зробіць, пагражаў расстрэл як дэзэртырам. У выніку гэтага загаду ў шэрагі УПА ўступіла калі 5 тысячаў паліцаяў.

Галоўную ўвагу ў баявых дзеяннях УПА канцэнтравала на савецкай партызанцы. Барацьба з немцамі вялася ў межах «самаабароны ўкраінскага народу», а прапановы аб пачатку шырокамаштабных і адкрытых дзеянняў супраць гітлераўцаў былі адкінуты, як няне маючыя шанцаў на поспех<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 [http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/13.pdf] с. 176</ref>.

МэтаюМэтай УПА ў партызанскай барацьбе было назапашванне сілаўсіл для падрыхтоўкі ўсенароднага паўстання. У барацьбе супраць немцаў, на пачатку галоўнай мэтай ставіўся няне іх разгром, а недапушчэнне нямецкіх нападаў на тэрыторыю, кантраляваную УПА.<ref name="history.org.ua">Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 [http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/14.pdf] с. 183</ref> У тым самым часе, цэльлюцэллю атакаў УПА сталіся гітлераўскія адміністрацыйныя адзінкі, пасты паліцыі і транспарты, галоўным чынам з мэтаюмэтай набыцця зброі, ежы, а таксама ў выпадках нападаў немцаў на УПА.<ref name="history.org.ua"/> З [[ліпень|ліпеня]] па [[верасень]] [[1943]] у выніку 74 сутыкненняў паміж немцамі і УПА загінула каля 3.000 гітлераўцаў, пры стратах УПА у 1,237 забітых ці параненых.<ref>[http://warhistory.ukrlife.org/5_6_02_3.htm "...Ось сумна статистика тих боїв: у липні відбулося 35 сутичок, у серпні - 24, у вересні - 15; втрати повстанців становили 1237 бійців і старшин, ворожі втрати склали 3000 чоловік..."]</ref> У выніку дзеянняў УПА, немцы працягвалі кантраляваць толькі буйныя населеныя кропкі, а правінцыя і вёска былі пад кантролем УПА.<ref>[http://warhistory.ukrlife.org/3_4_03_2.htm(СПІЛЬНИЙ ВИСНОВОК УКРАЇНСЬКИХ ТА ПОЛЬСЬКИХ ІСТОРИКІВ ЗА ПІДСУМКАМИ IX—X МІЖНАРОДНИХ НАУКОВИХ СЕМІНАРІВ (Варшава, 5-11 листопада 2001 р.)]</ref> Усяго, атакі праводзіліся галоўным чынам, супраць невялічкіх нямецкіх ганізонаў, у выніку чаго, гітлераўцы былі вымушаны вывесці свае гарнізоны з дзясяткаў населеных пунктаў.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 [http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/14.pdf] с. 184</ref> Першыя баі з немцамі былі досыць цяжкім выпрабаваннем для УПА, бо адчуваўся брак на вопыт, зброю і належную падрыхтоўку, аднак дужа станоўча паўплываў на стаўленне арганізацыі і ўзмацненне вайсковаеваеннай дысцыпліны, а значыць, на ўзвышэнне баяздольнасці ў далейшым.<ref>[Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/14.pdf] с. 181-182</ref> Аднак, нельга пераўзвышаць тую ролю, якую адыгрывала УПА ў барацьбу з немцамі. У службовым данясенні кіраўніка паліцыі бяспекі і СД у рэгіёне "Расія-Поўдзень" адзначалася што: {{пачатак цытаты}}''"з баку ўкраінскіх паўстанцаў, напады на нямецкія аддзелы былі рэдкасцю, наогул, не было жаднага выпадку пашкоды службоўцаў нямецкай паліцыі і вайсковых службоўцаў вермахту..."<ref name="ReferenceA">[Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/14.pdf] с. 184</ref>''{{канец цытаты}}

Найбуйнейшымі баямі УПА супраць немцаў сталіся баі на Гарахоўшчыне, дзе немцы прымянілі [[Авіяцыя|авіяцыю]] і [[танк]]і. Потым барацьба перакінулася на Берасцячкоўскі раён, Кастапольшчыну і Калкоўшчыну, пашырыўшыся да канца чэрвеня [[1943]] на ўсю [[Валынь]]. АсбліваеАсалівае напругі баявыя дзеянні дасягнулі ў ліпені і жніўні, калі паміж УПА і немцамі адбылося, адпаведна, 35 і 24 баі. Паводле дадзеных украінскіх партызанаў, з нямецакага баку прынялі ўдзел каля 10 тыс. вайскоўцаў, пры падмозе танкаў, самалётаў і буйной артылерыі.<ref name="ReferenceA"/>

Разам з тым, трэба зазначыць, што барацьба УПА з гітлераўцамі няне мела стратэгічнага значэння і не адыграла адметнай ролі ў вызваленні [[Украіна|Украіны]] ад нямецкіх акупантаў. Яна толькі абмежавала дзейнасць нямецкай адміністрацыі і не была прыярытэтнай значнасці, бо галоўным ворагам для АУН УПА ўважаўся СССР.<ref>[Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздзел 4 http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/14.pdf] с. 199</ref>

Пры гэтым, не гледзячы на барацьбу, УПА дасягала шмат лякальных паразуменняў з гітлераўцамі, асабліва ў акцыях, якія датычылі барацьбу з савецкай партызанкай. Вядома, што камандуючыя УПА, такія як Раман Шухевіч, самі раней служылі нямецкім уладам. Сярод дамоўленасцяў паміж УПА і СС можна прывесці сустрэчу ў ліпені [[1943]] Шухевіча з афіцэрам сувязі [[Першая ўкраінская дывізія зброі СС «Галіччына»|Дывізыі СС "Галічына"]] Любамірам Маракушкай. На спатканні было вырашана, што УПА не будзе байкатаваць стварэнне дывізіі СС, але і дапамогу аказваць не стане. Ужо потым, аддзелы УПА з задавальненнем прымалі ў свае шэрагі жаўнераўсалдат [[Першая ўкраінская дывізія зброі СС «Галіччына»|"Галічыны"]].<ref>Чуев С. Проклятые солдаты. -2004. б. 362</ref>

У гэтай вобласці УПА дасягла вялікіх поспехаў. Ім удалося ўскладніць баявую дзейнасць партызанаў у шматлікіх раёнах [[Валынь|Валыні]]-[[Палессе|Палесся]], стварыць ім перашкоды для дывэрсыйнаедыверсыйнай дзейнасці на нямецкіх камунікацыях. Украінскія паўстанцы сумелі таксама ў значнай ступені сарваць планы ЦК КП(б)У па ўвядзенні партызанскіх злучэнняў на тэрыторыю Галіцыі. Да актыву УПА трэба ўнесці і дывэрсыйныядыверсыйныя акты уў тыле Чырвонае Арміі пачынаючы з верасня [[1944]] на тэрыторыі [[Заходняя Украіна|Заходняй Украіны]]. Арэалам дзейнасці УПА супраць Саветаў служыла галоўным чынам, [[Галіцыя]] і [[Валынь]], хаця асобныя загоны УПА пасылала і ўва Усходнюю Украіну і нават на Кубань. Аднак, жыхары Усходняй Украіны ўважалі УПА за пасобнікаў нямецкіх акупантаў, таму дасягнуць значных поспехаў на тэрыторыі па-за Заходняй Украіны АУН-УПА не здолела.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 13 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf б.1808</ref>

На антыбальшавіцкім фронце, мэтаюмэтай УПА было ачышчэнне тэрыторыі ад савецкіх партызанаў. УПА намагалася галоўным чынам, абмежаваць дзейнасць партызанаў, максымальнамаксімальна зменшыць іх уплыў на мясцовае ўкраінскае насельніцтва і не дапусціць узаемадзеяння партызанскіх аддзелаў з палякамі. Калі ў Заходнюю Украіну ўступіла Чырвоная Армія, Галоўная Управа УПА забараніла сваім аддзелам ўступаць з імі ў адкрытую барацьбу, аднак у той жа час не забараняючы атакаваць дробныя аддзелы Чырвонае Арміі з мэтаюмэтай захопу зброі і баепрыпасаў.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 13 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf б.178</ref> Барацьба з радзецкімі партызанамі заўжды насіла ўпарты і жорсткі характар. Так, Л. Шанкоўскі пісаў: {{Пачатак цытаты}}''"Барацьба з чырвонымі партызанамі была куды больш складанай за барацьбу з немцамі. Партызаны - то быў баявы, адважны і жорсткі праціўнік, які ведаў мову і мясцовыя ўмовы, ды ўмеў цудоўна маскавацца. У барацьбе з тым праціўнікам УПА атрымоўвала важны досвед для наступнай барацьбы."<ref name="ReferenceB">Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.206</ref>''{{Канец цытаты}} У той жа час, савецкія партызаны адзначалі, што біцца з УПА было складаней чым з немцамі. Так, камандзір партызанскага загону Кузков казаў, што ён ніколі не сустракаў такога фанатызму ў барацьбе і адзначаў, што аўнаўцы ''"б'юцца лепей за немцаў''"<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.203</ref>

Першыя звесткі аб актывізацыі аддзелаў ўкраінскіх нацыяналістаў пачалі з'яўляцца ў пачатку [[1943]] году. У лютым [[1943]] украінскія нацыяналісты пачалі нападаць і раззбройваць невялічкія аддзелы савецкіх партызанаў. Гэта прымушала савецкіх партызанаў належным чынам рыхтавацца да наступных аперацыяўаперацый. Так, падчас рэйду ў лютым [[1943]] па паўночных раёнах Роўненскае вобласці Сумскага партызанскага аддзелу пад камандаваннем Каўпака ў загадзе ўвесь асабовы склад і камандзіры былі папярэджаны, што яны ідуць на тэрыторыю, якая кантралюецца ўкраінскімі нацыяналістамі. Аднак, да баявых сутыкненняў справы не дайшло, бо УПА пазбягала баёў.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 16 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.200</ref>

У стаўленні да украінскіхўкраінскіх нацыяналістаў, камуністычнае кіраўніцтва, на чале з Хрушчовым зыходзіла з таго, што "кіраўнікі буржуазных украінскіх нацыяналістаў - то нямецкія агенты". Карыстаючыся такім падыходам, Хрушчоў зыходзіў з таго што галоўнай мэтай барацьбы з'яўляецца разгром фашысцкіх акупантаў, таму атрадам партызан было рэкамэндаванарэкамендавана няне ўступаць у баі з нацыяналістычнымі загонамі, калі яны самі не нападаюць.<ref name="ReferenceC">Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.201</ref>

[[19 чэрвеня]] [[1943]] ад камандзіраў атрадаў Алексенкі ды Шытава, якія спрабавалі прайсці да беларускага Палесся да аэрадрому атрада Сабурава, прыйшло паведамленне, што яны былі заатакаваны і атачаны вялікімі сіламі нацыяналістаў. Пасля трохдзённага бою, яны не здолелі прарвацца і адступілі з адчувальнымі стратамі.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.202</ref> За лета [[1943]] актыўнасць барацбы украінскіхўкраінскіх паўтанцаў з чырвонымі партызанамі ўзрастала. Вялікія баі адбыліся уў ліпені за сяло Тэрэмне, Астроскага раёнураёна, каля чыгункі Ковель-Сарны і г.д. [[10 верасня]] [[1943]] Роўненскае партызанскае аб'яднанне № 2 і загон Яравога правялі тры баі з УПА, якое мела там каля 1.000 байцоў з гарматамі і мінамётамі. У выніку нястачы патронаў, савецкія партызаны вымушаны былі пазбягаць бою.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.202</ref> У пэрыод з жніўня па лістапад [[1943]] украінскія паўстанцы правялі з партызанамі 54 баі, у той жа час як з немцамі - 47.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.202</ref>

Напрыканцы [[1943]] - пачатку [[1944]] узмацненне барацьбы УПА з савецкімі партызанамі было нямінучым з-за набліжэння савецка-гэрманскага фронту і спробаў чырвоных партызнаў замацавацца ў Заходняй Украіне, што стварала смяротную небяспеку для УПА. Гэта знайшло адбітак у загадах камандзіраў УПА, дзе адзначаецца аб неабходнасці "канчаткова ліквідаваць чырвоных партызанаў як "агентаў Масквы.""<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.205</ref> Аднак, мэты ў бакоў былі розныя. УПА імкнулася эканоміць свае сілы, спадзяяючыся на абяскрыўленне дзвух ворагаў - Масквы і Бэрліна. Савецкія партызаны бачылі сваёй галоўнай мэтай барацьбу з немцамі. Былы камандзір Фёдараў успамінаў, што "бязперапынных баёў з бэндэраўцамі не вялося."<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.205</ref> Набліжэнне фронту і актыўнасць пракамуністычных сілаўсіл прымусіла УПА перавесці барацьбу ў яшчэ больш канспіратыўны кірунак, пазбягаючы атак Чырвонай Арміі, а галоўную ўвагу накіроўваць супраць агентаў [[НКУС]]. Аб гэтых планах УПА стала вядома камуністычнаму кіраўніцтву.<ref name="ReferenceB"/> На пачатак [[1944]] адносяцца і першыя баявыя сутыкненні УПА з Чырвонай Арміяй. Не гледзячы на матэрыялы "Тактычнай інструкцыі", якая забараняла напады на аддзелы Чырвонае Арміі, мясцовыя камандзіры парушалі гэты загад.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.210</ref>

Першыя сутыкненні адбыліся ў раёне дзянняў І Украінскага фронту на Валыні-Палессі. За пэрыод ад [[7 лютага]] па [[2 сакавіка]] [[1944]] у тылу 13-й Арміі было зафіксавана каля 200 нападаў аддзелаў УПА-Поўнач на невялікія вайсковываенны калёныкалоны ды на дробныя групы вайскоўцаў. У лютым [[1944]] баявікі УПА напалі на дарозе Карэц-Роўна на калёнукалону камандуючага І Украінскім фронтам Ватуціна, які быў паранены, а пасля памёр.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.211</ref>

Аднак, у студзені [[1943]] у [[Будапешт|Будапешце]] (у тайне ад немцаў) спаткаліся дэлегаты УПА з венгерскімі ўладамі. Спатканне скончылася заключэннем паразумення, у якім [[Венгрыя]], наўзамен за недатыкальнасць сваёй арміі абавязваліся паставіць УПА зброю і амуніцыю. Таксама пасылаліся вайсковыяваенныя інструктары, якія маскіраваліся пад палонных.<ref>Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie, fond 9401, opis 1, dzieło 94, s. 132-140</ref>

Актыўныя дзеянні супраць Чырвонае Арміі прымусілі савецкае кіраўніцтва пачаць актыўную дзейнасць па ліквідацыі УПА. Ужо ў сярэдзіне сакавіка [[1944]] са згоды Масквы ў Роўна быў створаны АпэратыўныАператыўны штаб па барацьбе з АУН і УПА. Для правядзення працы па ліквідацыі ў Роўна прыехалі заступнікі міністра нутраных спраў СССР Круглоў і Сероў. [[28 сакавіка]] таго ж году яны паведамлялі Хрушчову, што ў выніку 65 аперацый было забіта 1129 чальцоўчленаў АУН і УПА, захоплена 2 гарматы, 36 кулямётаў, 54 аўтаматы, 406 дубальтовак, 49,6 тыс. патронаў. Таксама зазначалася, што ў рэгіён прыбыло 29 эшэлёнаў войскаў НКУС. Паводле словаў Круглова ''"войскі добра ўзброены і здольны выканаць пастаўленыя перад імі заданні."'' І ў наступныя дні, акцыі супраць АУН-УПА праводзіліся з неаслабнаю сілаю.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.213</ref>

Наймаштабнейшыя баі паміж бальшавікамі і ўкраінскімі баявікамі адбыліся [[22 красавіка|22]]-[[25 красавіка]] [[1944]] пад Гурбамі, у раёне Крэмянецкіх лясоў. Тутай, у лясным масіве, знаходзілася каля 4-5 тысяч баявікоў. Сілы СССР, паводле дадзеных УПА, налічвалі каля 30.000 асоб з танкамі. Аднак, не гледзячы на значныя страты, шырокамаштабныя аперацыі і прымяненне вялікіх сілаўсіл, разграміць УПА не ўдалося.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.211-212</ref> Барацьба УПА да канца вайны стала значным фактарам, які значна перашкодзіў радзкайсавецкай уладзе правесці палітычныя, эканамічныя ды іншыя захады ў рэгіёне.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 15 http://history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/24.pdf стр.216</ref>

УПА былі вымушаны звузіць сваю дзейнасць, а Савецкія сілы імкнуліся лакалізаваць і звузіць сацыяльную базу і дзейнасць УПА. У [[1946]] у местах і сёлах былі размешчаны савецкія гарнізоны, а войскі НКУС праводзілі непарыўныя акцыі па пераследу байцоў УПА.<ref>[http://www.history.neu.edu/fac/burds/agentura1.pdf Jeffrey Burds (1997). "Agentura: Soviet Informants' Networks & the Ukrainian Underground in Galicia, 1944-48", ''East European Politics and Societies v.11'' pp. 106 - 110]</ref> У выніку УПА былі вымушаны перайсці з партызнаскае да падпольнае дзейнасці. Атрады УПА цяпер сталі малалікімі і ўлучалі не больш за сто жаўнераўсалдат. Мноства з жаўнераўсалдат былі дэмабілізаваны і вярнуліся дадому, калі савецкая ўлада абвесцілаабвясціла амністыю. Значную ролю адыгрывалі масавыя арышты і дэпартацыі, якія праводзіла савецкая ўлада супраць усіх, хто меў якое-небудзь дачыненне да любых незалежных арганізацый. У выніку гэтых аперацый, з тэрыторыі Заходняй Украіны было вывезена паводле розных ацэнак, ад 250.000 па 500.000 асоб розных нацыянальнасцяў. Найперш гэта былі сем'і сябраў УПА<ref>[http://www.history.neu.edu/fac/burds/agentura1.pdf Jeffrey Burds (1997). "Agentura: Soviet Informants' Networks & the Ukrainian Underground in Galicia, 1944-48", ''East European Politics and Societies v.11'' p. 92]</ref><ref>[http://www.uvkr.com.ua/ua/visnyk/visnyk2005/april2005/komar.html external link]</ref> Асноўныя свае акцыі УПА праводзіла цяпер супраць савецкай адміністрацыі і службаў бяспекі. За пэрыод паміж лютым [[1944]] і снежнем [[1946]] былі забіты 11,725 савецкіх афіцэраў, агэнтаў і калябарантаў і 2.401 зніклі на тэрыторыі Заходняй Украіны.<ref>[http://www.history.neu.edu/fac/burds/agentura1.pdf Jeffrey Burds (1997). "Agentura: Soviet Informants' Networks & the Ukrainian Underground in Galicia, 1944-48", ''East European Politics and Societies v.11'' pp. 113-114]</ref>

З [[1946]] УПА звычайна складалася з невялічкіх груп колькасцю 5-10 байцоў, а сваю асноўную актыўнасць яны змяшчалі на савецка-польскае мяжы. НяНе гледзячы на кантакты са спэцслужбаміспецслужбамі Вялікай Брытаніі і Францыі, УПА пастаянна скарачала сваю колькасць.<ref>Institute of Ukrainian History, Academy of Sciences of Ukraine, Organization of [http://history.org.ua/oun_upa/upa/23.pdf]</ref> 30 мая [[1947]] Шухевіч надаў загад аб аб'яднанні УПА і ўзбройнага падпольляпадполля АУН. Афіцыйна, штабы УПА спынілі сваю дзейнасць [[3 верасня]] [[1949]]. Лідар УПА Раман Шухевіч быў забіты недалёка ад [[Львоў|Львова]] [[5 сакавіка]] [[1950]]. Многія з УПА пераходзілі на службу НКУС. Усяго, па [[1954]] каля 150 такіх спэцыяльныхспецыяльных груп колькасцю 1 800 асоб працавалі на НКУС.<ref>http://www.ukranews.com/eng/article/84498.html</ref> Апошнія атрады спынілі супраціўленне толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў.

Апошнім партызанам сабе называў ІльляІлья Абершын, які пакінуў лес толькі ў [[1991]] року.<ref>[http://kipiani.org/gulag/index.cgi?154 Інтэрвія з Іллёй Абершыным]</ref>

Сваю асноўную актыўнасць УПА з [[1946]] засяродзіла на савецка-польскае граніцы. Тутай, у [[1947]] УПА арганізавала забойства польскага камуністычнага міністра абароны генэралагенерала Караля Сверчэўскага. Большасць з дакументаў <ref>Grupa Operacyjna "Wisła", kalkulacja sił U.P.A. (sił zbrojnych U.P.A. i personalnej obsady terenowej) na terenie działania Grupy Operacyjnej "Wisła" na dzień 1.04-23.07.1947 r.</ref> паказуе, што на дзень [[1 красавіка]] [[1947]] УПА мела на тэрыторыі [[Польская Народная Рэспубліка|Польшчы]] збройныя сілы ў колькасці 2 402 асобы.

Аднак, [[1947]] стаў апошнім годам для АУН і УПА на тэрыторыі [[Польская Народныя Рэспубліка|Польшчы]]. У выніку правядзення Акцыі "Вісла" па перасяленню насельніцтва і высокае актыўнасці польскіх сілаўсіл, рэшткі УПА вымушаны былі перабірацца на Захад праз [[Чэхаславакія|Чэхаславакію]]. З некалькі тысячаў чалавек, да сваёй цэлі дабраліся толькі каля сотні.

Вытокі дзейнасці [[Украіна|ўкраінскіх]] [[Нацыяналізм|нацыяналістычных]] арганізацый на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] ляжаць яшчэ ў міжваенныя часы. На [[Палессе|Палессі]] разнастайныя украінскіяўкраінскія культурна-асветніцкія і палітычныя аб'яднанні праводзілі мэтанакіраваную работу па ўкраінізацыі мясцовага насельніцтва, аб чым сведчыць скарачэнне колькасці "тутэйшых" і "палешукоў" пры Перапісах насельніцтва ў [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]].<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 9-10</ref><ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 1</ref> Акрамя таго, шырокую дзейнасць разгарнулі ўкраінскія эмігранцкія арганізацыі.<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 1</ref>

Дзейнічалі ўкраінскія фармаванніфарміраванні ў раёнах, дзе пражывала некаторыя колькасць украінскага насельніцтва.<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 1</ref> МэтаюМэтай дзейнасці УПА і АУН на Беларусі было стварэнне ўкраінскага гаспадарства, што было чужым для беларусаў і што дужа паўплывала на тое, што беларускае насельніцтва рэзка адгарнулася ад украінскіх арганізацый.<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 9</ref>

[[1941]]-[[1942]] характарызуецца наяўнасцю шматлікіх канспірацыйных партый, арганізацый і збройных фармаванняўфарміраванняў, якія праводзілі маштабныя аперацыі ўласнымі вайсковыміваеннымі сіламі. Украінскія арганізацыі адкрыта супрацоўнічалі з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі - як дыпляматычнымідыпламатычнымі, так і ваеннымі сродкамі. Так, узброенныя фармаванніфарміраванні "бульбаўцаў" сумесна з беларускімі калябарантамі правялі на тэрыторыі [[Палессе|Палесся]] сумесную акцыю супраць рэшткаў Чырвонае Арміі.<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 15</ref> У выніку на Палессі стварылася сваеасаблівая сытуацыясітуацыя - нямецкай адміністрацыі амаль не было, часткі Чырвонае Арміі альбо былі знішчаны, альбо выцеснены ў Бранскія лясы. Такая сытуацыясітуацыя спрыяла ўзвышэнню ўплыву і аўтарытэту ўкраінскіх арганізацый у [[Беларусь|Беларусі]].<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 10-11</ref>

Непасрэдна стварэнне УПА як асобнай вайсковайваеннай структуры на Палессі пачалося ранняй вясной [[1943]] року. Летам [[1943]] АУН-УПА аб'яднала пад сваім кіраўніцтвам усе вайсковыяваенныя фармаванніфарміраванні ўкраінскіх арганізацый, у тым ліку створаную [[Тарас Бульба-Баравець|Тарасам Бульба-Бараўцом]] [[Палесская Сеч|Палесскую Сеч]]. Гэтая новая армія абавязвалася ашчаджаць украінскае жыхарства (ігнаруючы іншыя народы, якія пражывалі каля [[Украінцы|украінцаў]]) на ўкраінскае тэрыторыі.<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 11</ref> Ідэя стварэння ўкраінскай дзяржавы была варожа сустрэнута як з баку нямецкіх акупацыйных уладаў, так і з баку савецкіх партызнаў і [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]], у выніку чаго УПА пачала барацьбу па ўсім напрамкам. УПА праводзіла дывэрсыідыверсыі і рэйды супраць чырвоных партызанаў, вэрмахтувермахту і [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]], падчас якіх праводзіліся тэрарыстычныя акцыі і супраць мясцовага насельніцтва - [[Беларусы|беларусаў]], [[Палякі|палякаў]] і [[Габрэі|габрэяў]].<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 12</ref>

У [[1943]] на тэрыторыі поўдня Беларусі адбываецца значнае ўзрастанне колькасці УПА. Паводле папярэдніх падлікаў, колькасць чальцоўчленаў АУН акрамя моладзі і тых, хто спачуваў ім, дасягнула 10-15 тысяч асоб. Колькасць УПА на Беларусі - 8-10 тысяч асоб. Група "Тураў" пасля частковае дэмабілізацыі і перадачы ў групу "Заграва" загону "Катлавіна" налічвала па стану на [[1 студзеня]] [[1944]] 3.048 асоб. З улікам дэмабілізацыі і фармаванняўфарміраванняў тылу, УПА складала прыблізна 15-20 тыс. асоб.<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 12</ref>

У пэрыядперыяд з лютага [[1944]] па канец [[1945]] банды УПА здзейснілі звыш 6.600 дывэрсыйнадыверсыйна-тэрарыстычных актаў з прыкладна 14,5 тысяч агульных ваенных нападаў (45%)<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 12</ref><ref>Малая война (организация и тактика действий малых подразделений): хрестоматия / Сост. А. Е. Тарас. - Минск : Харвест, 1998. б.419</ref>

Асноўнымі мэтодаміметодамі барацьбы ў гэты час былі дывэрсыідыверсыі і тэрор супраць РадзкаеРадскае ўлады і камуністычных актывістаў у спалучэнні з агітацыяй і прапагандай сярод насельніцтва. Фактычна, праводзілася рабаўніцтва, гвалт і насільленасілле над мясцовым жыхарствам, што нарэшце, прывяло да покрышу і ліквідацыі УПА у Беларусі.<ref>Черняк Ю.В. Деятельность украинских организаций и их вооружённых формирований на территории Западной Беларуси в годы Великой Отечественной войны / Черняк Юрий Вячеславович. - Минск, 2007. - 20 с. б. 12</ref>

Этнічныя чысткі палякаў пачаліся з [[1943]] года. Арганізаваныя забойствы працягваліся з лютага [[1943]] па люты [[1944]]. Колькасць загінутых застаецца па сёння невядомай і вызначаецца ад 60.000 па 500.000. Лічбу 60.000-80.000 прыводзіць Jan T. Gross. Польская (камуністычная) камісыя па даследванні злачынастваў супраць польскага народу прапануе лічбу уў 300.000-400.000. [[Леанід Кучма]], выказаўся што "украінскія шавіністы забілі каля паўмільёну палякаў на Усходніх землях", што аднак, не было пацверджана доказамі і магчыма, з'яўляецца вынікам падману.<ref>Норман Дэвис. История Европы. - М.: АСТ., 2006 ISBN 5-17-024749-4 с. 767</ref>

Людабойства адбывалася ў [[Львоўскае ваяводзтва (1920—1939)|Львоўскім]], [[Станіславаўскае ваяводзтва|Станіславоўскім]], [[Тарнопальскае ваяводзтва|Тарнапольскім]], [[Валынскае ваяводзтва (1921—1939)|Валынскім]], а таксама па-за Керзонавай лініі - [[Люблінскае ваяводзтва|Люблінскім]] ваяводзтвахваяводствах.<ref>[http://stowarzyszenieuozun.wroclaw.pl/wystawa_spis.htm Wystawa ludobójstwa dokonanego na Polakach przez OUN-UPA na Kresach Południowo-Wschodnich II RP 1939-1947]</ref><ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія..Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 5 [http://www.history.org.ua/LiberUA/Book/Upa/16.pdf] б. 166</ref>

Сярод ахвяраў іншых нацыянальнасцяў, адзначаюцца [[габрэі]], самі [[украінцы]], якія не сымпатызавалі УПА, а таксама калябарантаў і савецкіх грамадзянаўграмадзян падчас першай савецкай акупацыі [[1939]]-[[1941]]. У многіх вёсках [[габрэі]] і [[палякі]] разам змагаліся з агульным ворагам.<ref>Норман Дэвис. История Европы. - М.: АСТ., 2006 ISBN 5-17-024749-4 с. 768</ref> Ахвярамі стала таксама невялічкая грамада польскіх [[Армяне|армянаў]] у Галіцыі, якіх забівалі за прывязанасць да польскасці (вядома, што армянскі архібіскуп Юзаф Тэадаровіч адкрыта казаў аб прыналежнасці [[Львоў|Львова]] да [[Польшча|Польшчы]]. [[19 чэрвеня|19]]-[[21 чэрвеня]] [[1944]] у Кутах над Чэрэмошам на Пакуцю было забіта каля 500 польскіх армянаў і палякаў.<ref>[http://www.isakowicz.pl/index.php?page=news&kid=69&nid=594 Больш інфармацыі нa]</ref>

[[Ідэалогія]] УПА Бэндэры была тыповай для радыкальнага ўсходнееўрапейскага нацыяналізму канца 1930-х гадоў. Яе падставамі былі абсалютызацыя арганічнасці і прыроднасці нацыі, цягласць яе існавання, прымат інтарэсаў нацыі над інтарэсамі асобы, ідэалізм, культ зямлі йі сялянства, стаўка на дзяржаўны патэрналізм, прапаганда этнічнае салідарнасці, пропаведзь сацыяльнае гармоніі і надклясавую рэпрэзэнтацыйнасць нацыяналістычнага руху.<ref>Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія: Історичні нариси / НАН України; Інститут історії України / С.В. Кульчицький (відп.ред.). - К.: Наук. думка, [[2005]]. - 495 с. c. 472 [http://www.history.org.ua/index.php?urlcrnt=LiberUA/select_PDF.php&isbn=966-00-0440-0]</ref>

Паводле палітычнае арыентацыі, ідэалогія УПА належыць да ультранацыяналістычныхўльтранацыяналістычных арганізацый, мэтай якой было стварэнне "Украіны для ўкраінцаў". Ідэі сацыяльнага міру і гармоніі і ксэнафобіі да іншых нацыянальнасцяў (найперш супраць [[Палякі|палякаў]], [[расійцы|расійцаў]], [[Габрэі|габрэяў]]), набліжалі іх у гэтым да еўрапейскага нацыянал-сацыялізму. На чале створанай [[Украіна|Украіны]] мела стаяць толькі адна партыя - АУН, а дзяржава мела кіравацца праз палітычныя эліты, без якога-небудзь прадстаўніцтва ў выглядзе [[парламент]]у ці іншых палітычных партый.

Стаўленне да УПА пасля вайны застаюцца досыць спрэчлівым. На [[Украіна|Украіне]] вядзецца актыўная дыскусыя вакол пытання надання вэтэранамветэранам УПА гонару вэтэранаўветэранаў Другой Сусветнай вайны і ўшанавання УПА як вызвольнагавызваленчага руху.<ref name="nn.by">[http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=14266&c2=araddcompa Юшчанка: ушанаваць байцоў УПА — наш прыярытэт (НН)]</ref> Аднак, за час існавання незалежнай Украіны, моцных зменаў у тым накірунку не адбылося.

[[12 верасня]] [[1997]] кабінэткабінет маністраў Украіны пастанавіў стварыць камісыю па даследванню дзейнасці УПА.<ref>[http://zakon1.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=1004-97-%EF П О С Т А Н О В А від 12 вересня 1997 р. N 1004]</ref>

[[14 кастрычніка]] [[2006]] року, прэзідэнт [[Украіна|Украіны]] [[Віктар Юшчанка]] падпісаў дэкрэт, паводле якога, УПА надаецца статус вызвольнагавызваленчага руху.<ref name="nn.by"/><ref>[http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,4573596.html Tarasiuk do Juszczenki: Uznać UPA za bojowników o niepodległość]</ref> Аднак, гэты дэкрэт няне быў адобраны [[Вярхоўная Рада Украіны|парламентам Украіны]] і застаўся актам [[Прапаганда|прапагандычным]]. Штогод Юшчанка вітае вэтэранаўветэранаў УПА з нагоды стварэння гэтае арміі,<ref>[http://www.president.gov.ua/search/?search_string=%D3%EA%F0%E0%BF%ED%F1%FC%EA%E0+%EF%EE%E2%F1%F2%E0%ED%F1%FC%EA%E0+%E0%F0%EC%B3%FF&x=32&y=10 Сайт прэзідэнта Украіны (укр)]</ref> а [[12 кастрычніка]] [[2007]] загадам Віктара Юшчанка лідэрулідару УПА Раману Шухевічу быў нададзены статус Героя Украіны.<ref>[http://www.president.gov.ua/documents/6808.html УКАЗ ПРЕЗИДЕНТА УКРАЇНИ № 965/2007 Про присвоєння Р.Шухевичу звання Герой України (на украінскай мове)]</ref> СытуацыяСітуацыя з намаганнем Юшчанкі праз парламенцкі закон надаць УПА статус вызвольнагавызваленчага руху паўтарылася і ў [[2008]] годзе.<ref name="nn.by"/> Падтрымліваюць ушанаванне УПА украінскія нацыяналістычныя партыі, а сама ідэя карыстаецца большай папулярнасцю сярод жыхароў [[Заходняя Украіна|Заходняй Украіны]]. Супраць ушанавання выступае "Партыя рэгіёнаў" і камуністыя.

Супраць ушанавання УПА выступаюць суседзі Украіны - [[Польшча]] і [[Расія]]. У [[Польшча|Польскай Рэспубліцы]] перапісы паказваюць, што 49% [[Палякі|палякаў]] нічога не ведае адносна тых падзей, 17% штосці слыхалі, але дакладна няне ведаюць, 20% "ведаюць, але мала" і толькі 14% добра ведае аб людабойстве нацыяналістамі палякаў у часе ІІII Сусветнай вайны.

[[15 ліпеня]] [[2009]] Сейм Польскай Рэспублікі прыняў ухвалу ''"у справе трагічнага лёсу палякаў на Усходніх Крэсах"'' дзе кажацца аб ''распачатай праз Арганізацыю Украінскіх Нацыяналістаў і Украінскую Паўстанчую Армію на Крэсах ІІII Рэчы Паспалітай так званай антыпольскай акцыі - масавых забойствай з характарам этнічнай чысткі...''<ref>[http://pl.wikisource.org/wiki/Uchwa%C5%82a_Sejmu_w_sprawie_tragicznego_losu_Polak%C3%B3w_na_Kresach_Wschodnich]</ref><ref>UCHWAŁA

[[16 чэрвеня]] [[2009]] у парляменцепарламенце [[Летува|Летувы]] была ўрачыста адкрыта выстаўка ў якой ухвалёўваецца памяць УПА. У адкрыцці выставывыстаўкі, прыгатаванай праз украінскі бок, узяў ўдзел віцэспікер Сэйму [[Летува|Летувы]] Альгіс Кашэта, дырэктар Цэнтру Бадання Людабойства і Руху Адпору Жыхароў ЛетувыЛітвы Тэрэзія Бірутэ-Бірускаітэ, пасол ЛетувіскагаЛітоўскага Сэйму Даліа Коудытэ, еўрапасол Вітаўтас Ландсіукпшы, амбасадар [[Украіна|Украіны]] на [[Летува|Летуве]] Ігар Пракапчук. Наступная выстаўка будзе прэзэнтавана ў [[Рыга|Рызе]] і [[Талін]]е.<ref>[http://www.unian.net/ukr/news/news-321137.html (Сайт ІА УНІАН)]</ref>