Віленска-Радамская унія: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др clean up, replaced: ю у → ю ў, я у → я ў (2), ўнія → унія (3), (1385—1569)| → , 1385—1569| using AWB (7893) |
|||
Радок 1:
'''Віленска-радамская унія''' — дзяржаўная і палітычная дамова [[ВКЛ]] і [[Польскае Каралеўства, 1385—1569|Польскага каралеўства]], заключаная ў [[Вільня|Вільні]] і ратыфікаваная Кароннай Радай у [[Радам]]е ў [[1401|1401 годзе]]. Па ўмовах уніі ВКЛ заставалася самастойнай дзяржавай у саюзе з Польшчай. Пажыццёва перадавала кіраўніцтва [[ВКЛ]] вялікаму князю [[Вітаўт]] з захаваннем вярхоўнай улады [[Ягайла|Ягайлы]]. Пасля смерці Вітаўта ўлада пераходзіла да Ягайлы ці яго законных нашчадкаў.
Вунія ацэньваецца як узмацненне [[Польска-літоўская унія|літоўска-польскіх стасункаў]]<ref name="jean">{{Кніга|аўтар = Jean W. Sedlar|частка = |загаловак = |арыгінал = East Central Europe in the Middle Ages, 1000–1500|спасылка = http://books.google.com/books?id=ANdbpi1WAIQC&pg=PA388&sig=ACfU3U3LdKwwAHdnCsWS3BEOu5h81f_KVg|адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = University of Washington Press|год = 1994|том = 3|старонкі = 388|старонак = |серыя = History of East Central Europe|isbn = 0295972904|тыраж = }}{{ref-en}}</ref>.
== Перадумовы ==
У 1399 годзе падчас родаў памерла каралева польская [[Ядзвіга Анжуйская|Ядзвіга]], не пакінуўшы Ягайлу нашчадкаў<ref name="kiaupa">{{Кніга|аўтар = Zigmantas Kiaupa, Jūratė Kiaupienė, Albinas Kunevičius|частка = |загаловак = |арыгінал = The History of Lithuania Before 1795|спасылка = |адказны = |выданне = English|месца = Vilnius|выдавецтва = Lithuanian Institute of History|год = 2000|том = |старонкі = 135–137|старонак = |серыя = |isbn = 9986-810-13-2|тыраж = }}{{ref-en}}</ref>. Калі б польскія шляхцічы прымусілі Ягайлу адмовіцца ад трону, яму б давялося спрабаваць вярнуць сабе княжацкую пасаду ў Вялікім Княстве Літоўскім. Вітаўт, у сваю чаргу, мусіў бы ці вярнуцца ў [[Трокскае княства]], ці распачаць чарговую грамадзянскую вайну<ref name="pfic">{{Кніга|аўтар = Jozefas Pficneris|частка = |загаловак = |арыгінал = Didysis Lietuvos kunigaikštis Vytautas kaip politikas|спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Vilnius|выдавецтва = Mintis|год = 1989|том = |старонкі = 153–154|старонак = |серыя = |isbn = 5-417-02852-5|тыраж = }}{{ref-lt}}</ref>.
На сходзе ў [[1398|1398 годзе]] літоўскія і рускія князі і баяры абвясцілі Вітаўта самастойным кіраўніком дзяржавы, якая стала называцца Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Аднак у наступным годзе Вітаўт пацярпеў трагічную [[Бітва на Ворскле|паразу ад татараў на Ворскле]]<ref name="daniel">{{Кніга|аўтар = Daniel Stone|частка = |загаловак = |арыгінал = The Polish–Lithuanian State, 1386–1795|спасылка = http://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC&pg=PA10&as_brr=3&ei=5LRER8btCYGc6wK1zfTxBg&sig=VnMEUSy3UKvY7mW00UBj8kcmJEU|адказны = |выданне = University of Washington Press|месца = |выдавецтва = |год = 2001|том = |старонкі = 10–11|старонак = |серыя = A History of East Central Europe|isbn = 0-295-98093-1|тыраж = }}{{ref-en}}</ref>. Акрамя таго, выбухнулі паўстанні ў Смаленскім княстве, Ноўгарадскай і Пскоўскай рэспубліках<ref name="ivin">{{Кніга|аўтар = Zenonas Ivinskis|частка = |загаловак = |арыгінал = Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties|спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Rome|выдавецтва = Lietuvių katalikų mokslo akademija|год = 1978|том = |старонкі = 319|старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}{{ref-lt}}</ref>. Гэтыя чыннікі таксама прымушалі яго да заключэння пагаднення з [[Ягайла]]м.
== Заключэнне ==
Перамовы пачаліся ў снежні [[1400|1400]] года ў [[Гродна|Гродна]]. Унія была падпісаная ў трох асобніках: першы акт падпісаны [[Ягайла]]м (арыгінал не захаваўся), другі [[Вітаўт]]ам і літоўскай шляхтай ([[18 студзеня]] [[1401|1401]] года ў [[Вільня|Вільні]]). Віленскую дамову [[11 сакавіка]] 1401 года пацвердзіла каронная рада ў [[Радам]]е<ref name="kiaupa"/>, прызнаючы пажыццёвы тытул вялікага князя літоўскага за Вітаўтам.
Вялікі князь Вітаўт прызнаваў уладу Ягайлы (які атрымаў тытул найвышэйшага князя Літвы, што падкрэслівала яго верхавенства) і абавязваўся разам з літоўскімі баярамі далучыць [[Вялікае Княства Літоўскае|Літву]] да [[Каралеўства Польскае, 1385—1569|Каралеўства Польскага]]. Літоўская і польская шляхта дамовіліся не абіраць новага польскага караля без згоды абодвух бакоў<ref name="petra">{{Кніга|аўтар = Rimvydas Petrauskas, Jūratė Kiaupienė|частка = |загаловак = [[Гісторыя Літвы, кніга|Гісторыя Літвы]]|арыгінал = Lietuvos istorija. Nauji horizontai: dinastija, visoumenė, valstybė|спасылка = |адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = Baltos lankos|год = 2009|том = IV|старонкі = 357–358|старонак = |серыя = |isbn = 978-9955-23-239-1|тыраж = }}{{ref-lt}}</ref>. На момант падпісання уніі ні Вітаўт, ні Ягайла не мелі нашчадкаў, аднак кожны спадзяваўся, што яго будучаму сыну дастанецца ў спадчыну Вялікае Княства і Карона<ref name="jerzy">{{Кніга|аўтар = Jerzy Lukowski, Hubert Zawadzki|частка = |загаловак = |арыгінал = A Concise History of Poland|спасылка = http://books.google.com/books?id=HMylRh-wHWEC&pg=PA44&sig=ACfU3U3yzNtoQBMNUZ9yMHGFpaVZPlmClw|адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = Cambridge University Press|год = 2006|том = |старонкі = 44|старонак = |серыя = |isbn = 052185332X|тыраж = }}{{ref-en}}</ref>.
== Значэнне і наступствы ==
Беручы пад увагу смерць каралевы Ядзвігі ў [[1399]] і брак патомства ад яе шлюбу з Ягайлай, літоўскія баяры атрымалі магчымасць у выпадку смерці караля супольна з польскімі панамі абіраць новага манарха.
Бакі дамовіліся пра супольны саюз для ўзаемнай абароны, што дазволіла Вітаўту зладзіць наступ супраць [[Тэўтонскі Ордэн|крыжакоў]] і ініцыяваць [[Жамойцкія паўстанні#Першае паўстанне|першае жамойцкае паўстанне]]<ref name="daniel"/>. У канчатковым выніку супольныя дзеянні літоўска-польскага хаўрусу дазволілі атрымаць вырашальную перамогу над Тэўтонскім Ордэнам у Грунвальдскай бітве.
== Ацэнкі ==
Падпісанне дамову па-рознаму трактуецца літоўскімі і польскімі гісторыкамі. Некаторыя называюць гэта Вітаўтавай памылкай, бо гэта пазбавіла яго магчымасці атрымаць тытул караля Літвы<ref name="kiaupa"/>. Іншыя сцвярджаюць, што гэта была саступка Польшчы, планы якой пра інкарпарацыю Вялікага Княства ў яе склад праваліліся<ref name="kiaupa"/>. Больш познія даследванні не надаюць асаблівай значнасці пагадненню, называючы яго звычайнай мадыфікацыяй літоўска-польскіх стасункаў, паўсталых у 1392 годзе<ref name="kiaupa"/>.
{{Зноскі}}
== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = Бардах Ю., Леснодорский Б., Пиетрчак М.|частка = |загаловак = История гос-ва и права Польши|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = М.|выдавецтва = |год = 1980|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}
* {{Кніга|аўтар = Sebastian Piątkowski|частка = |загаловак = |арыгінал = Radom - zarys dziejów miasta|спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Radom|выдавецтва = |год = 2000|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = 83-914912-0-X|тыраж = }}
{{Польска-літоўскія уніі}}
| |||