Вікіпедыя

Аўрэліян: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
MerlIwBot (размовы | уклад)
67 010 правак
др робат дадаў: diq:Aurelianus
др вікіфікацыя
Радок 25:
| Commons = Aurelianus
}}
'''Лу́цый Дамі́цый Аўрэлія́н'''<ref name=autogenerated15>PLRE. «L. Domitius Aurelianus 6».</ref> ({{lang-la|Lucius Domitius Aurelianus}}), больш вядомы як '''Аўрэлія́н''' — [[Спіс рымскіх імператараў|рымскі імператар]] у [[270]]—[[275]] гадах.
 
Аўрэліян быў другім з некалькіх «салдацкіх імператараў» (першым быў [[Клаўдзій II]]), якія вельмі паспяхова кіравалі і здолелі ўмацаваць [[Рымская імперыя|Рымскую імперыю]]. У гады кіравання Аўрэліяна імперыя была ўз'яднана: мяцежныя [[Гальская імперыя]] і [[Пальмірскае царства|Пальмірскае царствы]] апынуліся зноў далучанымі да [[Горад Рым|Рыма]]а, а прымежныя варварскія плямёны былі пераможаны. Яго поспехі шмат у чым спрыялі завяршэнню [[Крызіс III стагоддзя|крызісу III стагоддзя]]<ref name=autogenerated6>М. Грант. Римские императоры. Аврелиан. М. 1998.</ref> і стабілізацыі дзяржавы.
 
Аўрэліян насіў наступныя [[Рымскія пераможныя тытулы|пераможныя тытулы]]: «Германскі Найвялікшы» — з [[270]] або [[271]] года, «Гоцкі Найвялікшы» — з [[271]] года, «Парфянскі Найвялікшы», «Карпійскі Найвялікшы» і «Дакійскі Найвялікшы» — з [[271]] або [[272]] года, «Брытанскі Найвялікшы» і «Сармацкі Найвялікшы» (час дакладна не вядомы), «Пальмірскі Найвялікшы» — з [[274]] года, «Бацька Айчыны» і «Рэстаўратар імперыі і Усходу» — з 274 года<ref name=autogenerated6 />. Уладу [[народны трыбун|трыбуна]]а атрымліваў шэсць разоў (у 270 годзе — двойчы, затым штогод [[10 снежня]]), з 270 года — [[вялікі пантыфік]]<ref name=autogenerated6 />. Консул 271, 274, 275 гадоў.
 
== Ранняе жыццё і кар'ера ==
Аўрэліян нарадзіўся 9 верасня 214 года<ref name="roman-emperors.org"/> ў сям'і земляроба, які арандаваў землі ў [[Сенат, Старажытны Рым|сенатара]] Аўрэлія<ref>Аўрэлій Віктар. Выманні пра норавы і жыцці рымскіх імператараў. 35. 1.</ref>. Меркаванні антычных аўтараў адносна месцы нараджэння Аўрэліяна разыходзяцца: [[Еўтропій]] сцвярджае, што ён нарадзіўся ў {{не перакладзена 3|Дакія Прыбярэжная|Дакіі Прыбярэжнай|en|Dacia Ripensis}}<ref>Еўтропій. Брэвіярый ад заснавання горада. IX. 13. 1.</ref>; аўтар біяграфіі Аўрэліяна ў «[[Гісторыя Аўгустаў|Гісторыі Аўгустаў]]»&nbsp;—&nbsp;у Сірміі<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. III. 1.</ref>. «Гісторыя Аўгустаў» таксама распавядае, што былі прадвесці, якія гаварылі, што Аўрэліян стане імператарам<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. IV. 3-7.</ref>.
 
Стаўшы рымскім грамадзянінам, Аўрэліян змяніў лад жыцця земляроба на лад жыцця легіянера<ref name="roman-emperors.org"/>. Ён паспяхова служыў у рымскай арміі. Адважны і рашучы, Аўрэліян рана звярнуў на сябе ўвага камандзіраў, якія прадказвалі яму ўдалую ваенную кар'еру. Ён быў трыбунам {{не перакладзена 3|Legio VI Gallicana|шостага Гальскага легіёна|it|Legio VI Gallicana}} і ўдзельнічаў у кампаніі супраць франкаў на [[Рэйн]]е<ref name=autogenerated15 /><ref name=autogenerated28>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 34.</ref><ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. V. 7. 1.</ref>, затым паслом у Персіі<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. V. 5.</ref>. Па здагадцы Леона Хома, да службы ў Галіі, Аўрэліян быў [[цэнтурыён]]ам кагорты падчас кіравання Гардзіяна III<ref name=autogenerated28 />. Пры [[Валерыян I|Валерыяне]] Аўрэліян, верагодна, прызначаўся [[Консул-суфект|консулам-суфектам]] (хоць яго консульства нідзе не зарэгістравана, акрамя «Гісторыі Аўгустаў»)<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. V. 8.</ref>.
 
Падчас кіравання імператара [[Галіен]]а Аўрэліян стаў начальнікам атрада кавалерыі<ref name="roman-emperors.org"/>. Даведаўшыся пра ўварванне готаў у Грэцыю, Галіен рушыў супраць іх з арміяй, у камандны склад якой, хутчэй за ўсё, уваходзіў Аўрэліян<ref>Alaric Watson. Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 39.</ref>. Аднак падчас гэтага паходу адзін з палкаводцаў імператара, [[Аўрэол]], паўстаў і заняў крэпасць Медыялан. Таму Галіен быў вымушаны аблажыць крэпасць; у тым жа годзе падчас аблогі Медыялана ён быў забіты змоўшчыкамі<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 40.</ref>. Паводле аднаго з крыніц, Аўрэліян браў удзел у змове супраць Галіена<ref>Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXIII. 21.</ref>. Ён падтрымаў новага імператара [[Клаўдзій II|Клаўдзія II]], які таксама, хутчэй за ўсё, удзельнічаў у змове<ref>[http://www.roman-emperors.org/claudgot.htm Weigel, Richard D. «Claudius II Gothicus (268 −270)», ''De Imperatoribus Romanis'', 2001]</ref>.
Радок 65:
Пасля гэтага {{не перакладзена 3|Ютунгі|ютунгі|en|Juthungi}}, разрабаваўшы Норык, перасеклі Альпы і рушылі ў Італію<ref name=autogenerated18 />. Магчыма, да іх далучыліся [[маркаманы]] і [[алеманы]]<ref name=autogenerated18 />. Выйдучы на раўніну ракі [[рака По|По]], яны занялі [[Плацэнтыя|Плацэнтыю]] і рушылі ў [[Павія|Павію]]<ref name=autogenerated19>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXI. 1.</ref>. Аўрэліян, які знаходзіўся ў Паноніі і кантраляваў вандалаў, хутка вярнуўся ў Італію, але яго армія, якая стамілася ад працяглага пераходу, патрапіла ў засаду каля Плацэнтыі і была разбіта<ref name=autogenerated19 /><ref>Выманні пра норавы і жыцці рымскіх імператараў (XXXV. 2.) паведамляюць, што бітва была выйграна рымлянамі. Але, хутчэй за ўсё, з абодвух бакоў былі проста панесены буйныя страты.</ref>. Калі вестка пра разгром дасягнула Рыма, яна выклікала вялікі страх перад прыходам варвараў, бо часцей за ўсё баі са знешнімі ворагамі вяліся ўдалечыні ад сталіцы<ref name=autogenerated8>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 51.</ref>.
 
Аднак Аўрэліян, хутка сабраўшы армію, напаў на лагер алеманаў ля ракі [[Метаўра|Метаўр]], непадалёк ад Капальні Фартуны, і разграміў іх; шматлікія варвары патанулі ў рацэ<ref name=autogenerated8 />. Алеманы, маркаманы і ютунгі запыталі міру. Аўрэліян прыняў іх прапанову, і варвары павярнулі назад, адыходзячы па той жа дарозе, якой прыйшлі. Ля [[Тыцын]]а Аўрэліян уладкаваў ім засаду, і падчас бітвы ўсе варвары былі знішчаны<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 52.</ref>. Імператар вярнуўся ў Рым, дзе атрымаў тытул «Германскі Найвялікшы»<ref name=autogenerated16 />. Тым не менш, пагроза з боку германскіх плямёнаў заставалася высокай, і Аўрэліян вырашыў абнесці Рым магутнай сцяной, якая вядомая як [[сцяна Аўрэліяна]]<ref name=autogenerated9>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 54.</ref>. Прыкладна ў той жа час былі адноўлены [[тэрмы Каракалы]] і пабудаваны новыя казармы для прэтарыянцаў<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 152.</ref>. На [[Свяшчэнная дарога|Свяшчэннай дарозе]] была ўзведзена статуя Меркурыя<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 152.</ref>, а ў [[Осція Антыка|Осціі]] — пабудаваны новы форум<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 153.</ref>.
 
==== Паўстанні 271 года ====
[[Выява:Celio - le mura tra porta san Sebastiano e porta Ardeatina 1974.JPG|thumb|right|250px|Сцяна Аўрэліяна]]
Уварванні варвараў прывялі да некалькіх паўстанням. У Далмацыі паўстаў [[Септымій, узурпатар|Септымій]], але неўзабаве ён быў забіты ўласнымі салдатамі<ref>Псеўда-Аўрэлій Віктар. Выманні пра жыццё і норавы рымскіх імператараў. XXXII. 3.</ref>. У той жа час нейкі [[Урбан, узурпатар|Урбан]] абвясціў сябе імператарам<ref name=autogenerated25>Зосім. Новая гісторыя. I. 49.</ref>; ёсць, аднак, здагадка, што гэты ўзурпатар быў выдуманы<ref>G. Barbieri. L’alboL'albo senatorio da Settimio Severo a Carino (193—285). р. 410.</ref>. Каля 271 года ў Галіі паўставаў нейкі [[Даміцыян II]]<ref>PLRE. «Domitianus 1».</ref>. Ён вядомы па некалькіх манетам. Магчыма, ён з'яўляўся былым военачальнікам [[Галіен]]а<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Галіен. II. 6.</ref>.
 
Самым буйным было паўстанне [[Феліцысім]]а, начальніка [[фіск]]а, у абавязкі якога ўваходзіла таксама кіраванне дзяржаўнай казной. Ён падбухторваў рабочых манетных двароў псаваць манету<ref name=autogenerated4>Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXVI. 6.</ref>, аднак неўзабаве яго зман быў раскрыты. Феліцысім падняў паўстанне і замкнуўся на [[Цэлій|Цэлійскім узгорку]]<ref name=autogenerated4 />. Мяцеж быў падушаны з вялікай цяжкасцю; па словах Аўрэлія Віктара, сем тысяч салдатаў былі забіты падчас гэтага паўстання<ref name=autogenerated4 />. Сам Феліцысім загінуў. У выніку былі пакараны некалькі сенатараў і [[Эквіты|вершнікаў]]<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 81-82.</ref>. Няма ніякіх звестак, што Феліцысім спрабаваў абвясціць сябе імператарам. Паводле Аўрэлія Віктара, Феліцысім паўстаў у 274 годзе пасля падзення [[Гальская імперыя|Гальскай імперыі]]<ref name="roman-emperors.org"/>, але калі верыць астатнім крыніцам, гэта адбылося ў [[271]] годзе<ref name=autogenerated25 /><ref>Псеўда-Аўрэлій Віктар. Выманні пра жыццё і норавы рымскіх імператараў. XXXV. 4.</ref>. У «Выманнях пра жыццё і норавы рымскіх імператараў» сцвярджаецца, што паўстанне Феліцысіма адбылося пасля мецяжу Септымія 271 года. Таму апошняя дата лічыцца больш прымальнай<ref name="roman-emperors.org"/> .
Радок 76:
[[Готы]] па-ранейшаму ўяўлялі сур'ёзную пагрозу для рымлян. Пакуль Аўрэліян быў заняты вайной у Італіі, яны нападалі на Фракію, Дакію і Мезію<ref name=autogenerated9 />. Спыніўшы ваенныя дзеянні ў Італіі, Аўрэліян адразу ж адправіўся на вайну з готамі<ref name=autogenerated9 />. Яму атрымалася перамагчы іх і выгнаць на поўнач ад [[Дунай|Дуная]]. Імператарская армія пераследвала готаў і нанесла ім цяжкія страты<ref name=autogenerated9 />. У гэтай вайне загінуў гоцкі правадыр [[Канабад]]<ref name=autogenerated10 />. За гэту перамогу Аўрэліян атрымаў два тытула — «Дакскі Найвялікшы» і «Гоцкі Найвялікшы»<ref name=autogenerated16 />.
 
Затым Аўрэліян загадаў перавесці ўсе пакінутыя войскі і насельніцтва з Дакіі за [[Дунай]]. У яго было два выбары: вярнуць правінцыю цалкам і аднавіць сістэму абароны часоў Траяна, або пакінуць вобласць і ўсталяваць мяжу па [[Дунай|Дунаю]]<ref name=autogenerated26>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 317.</ref>. Але ён вырашыў адмовіцца ад правінцыі [[Дакія]], бо яна занадта часта падвяргалася нападам варвараў з-за невялікай колькасці рымскіх гарнізонаў (частка якіх была выведзена пры Галіене<ref name=autogenerated11>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 55.</ref>) і дорага абыходзілася казне<ref>Pat Southern. The Roman Empire from Severus to Constantine. р. 120.</ref>. Таму Аўрэліян разважліва адсунуў мяжу імперыі да ракі і перасяліў жыхароў (нашчадкаў рымскіх перасяленцаў і раманізаваных жыхароў<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 316.</ref>) на правы бераг Дуная, дзе ва ўсходняй частцы тэрыторыі Верхняй і Ніжняй [[Мезія|Мезіі]], [[Фракія, рымская правінцыя|Фракіі]] і старажытнай Дарданіі заснаваў дзве новых правінцыі, названыя (у гонар Дакіі) {{не перакладзена 3|Дакія Прыбярэжная|Дакіяй Прыбярэжнай|en|Dacia Ripensis}} і {{не перакладзена 3|Дакія Унутраная|Дакіяй Унутранай|en|Dacia Mediterranea}}, а таксама заснаваў новы манетны двор у Сердзіцы<ref name=autogenerated11 />. Аднак не ўсе жыхары пагадзіліся з'ехаць з наседжаных месцаў<ref name=autogenerated26 />. Такім чынам, Дакія была пакінута рымлянамі праз 170 гадоў пасля заваявання [[Траян]]ам.
 
==== Першая вайна з Пальмірскім царствам ====
Радок 82:
У [[271]] годзе Аўрэліян звярнуў сваю ўвагу на страчаныя ўсходнія правінцыі, якія аб'ядналіся ў так званае Пальмірскае царства, якім кіравала царыца [[Зенобія, царыца|Зенобія]]. Спачатку яна прызнавала Аўрэліяна імператарам, але потым вырашыла канчаткова вызваліцца ад рымскай улады і абвясціла свайго сына [[Вабалат]]а царом і імператарам Рыма ({{lang-la|rex et imperator}})<ref>E. Groag. s.v. Domitius no. 36. RE. V. 1. 1903. col. 1363—1366.</ref>. Спачатку Аўрэліян даручыў будучаму імператару [[Проб]]у адваяваны Егіпта<ref>Сергеев И. Римская Империя в III веке нашей эры. — Харьков, 1999. — стр. 135.</ref>. Да восені 271 года Проб паспяхова зладзіўся са сваёй задачай<ref>Parker H. M. D. A History of the Roman world. р. 199.</ref>. Пасля гэтага імператар сабраў 200-тысячную армію, якая складалася з далмаційцаў, маўрытанскай кавалерыі і легіянераў<ref name=autogenerated11 />. Спеціяльна для хуткай кампаніі былі створаны два легіёны: [[Legio I Illyricorum]] і [[Legio IV Martia]]<ref name=autogenerated16 />. Паход на Пальмірскае царства меў дзве мэты: па-першае, рымлянам трэба было вярнуць Малую Азію, Сірыю і Антыёхію; па-другое, пагроза з боку Пальмірскага царства павінна была быць цалкам ліквідавана<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 70.</ref>.
 
Аўрэліян з войскам перасек [[Басфор]] увесну 272 года і прыбыў у [[Халкедон]]<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 71.</ref>. [[Віфінія]] і [[Галатыя]] перайшлі да рымлян без усякага супраціўлення<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXII. 3.</ref>. Але калі Аўрэліян падышоў да {{не перакладзена 3|горад Тыяна|Тыяне|en|Tyana}}, жыхары зачынілі перад ім вароты<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXII. 5.</ref>. Імператар загадаў пачаць аблогу, сказаўшы: ''«Сабакі жывой не пакіну ў гэтым горадзе!»'' (маючы на ўвазе, што ён пераб'е ўсіх яго жыхароў)<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXII. 6.</ref>. Неўзабаве горад быў узяты, аднак Аўрэліян адмовіўся ад задумы знішчыць яго насельніцтва<ref name=autogenerated7>Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’sZenobia's Revolt against Rome. р. 170.</ref>. Па легендзе, яму ў сне здаўся філосаф [[Апалоній Тыянскі]], які сказаў:
 
<blockquote>''«Аўрэліян, калі ты жадаеш перамагчы, то табе не варта падумваць пра забойства маіх суграмадзян. Аўрэліян, калі ты жадаеш быць імператарам, устрымайся ад праліцця крыві бязвінных. Аўрэліян, будзь міласцівы, калі ты жадаеш жыць»''<ref name=autogenerated5>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 72.</ref>.</blockquote>
 
У выніку, паводле апавядання «[[Аўтары жыццяпісаў Аўгустаў|Гісторыі Аўгустаў]]», калі горад быў узяты і салдаты, памятаючы словы імператара, што ён не пакіне ў ім жывога сабакі, сталі патрабаваць аддаць ім Тыяну на рабаванне, Аўрэліян адказаў: «''Так, я абвясціў, што ў гэтым горадзе не пакіну ніводнага сабакі: усіх сабак забівайце!''»<ref>Гісторыя Аўгустаў. Аўрэліян. XXIII. 2.</ref>. Пасля захопу горада армія спынілася там на адпачынак<ref>Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’sZenobia's Revolt against Rome. р. 167.</ref>. Затым Аўрэліян перайшоў у [[Кілікія|Кілікію]] праз [[Таўрскія горы]], дзе ўсе гарады здаліся яму без бою<ref name=autogenerated5 />. Каля Антыёхіі {{не перакладзена 3|Бітва пры Імах|пры Імах|en|Battle of Immae}} адбылася першая бітва паміж рымлянамі і пальмірцамі. Нягледзячы на перавагу пальмірскай конніцы, армія Аўрэліяна атрымала перамогу над Зенобіяй, якая бегла з рэшткамі свайго войска да [[Эмеса|Эмесы]]<ref name=autogenerated7 />. Пакінуты невялікі гарнізон у [[Антыёхія-на-Аронце|Антыёхіі]] рымляне хутка разграмілі<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 73.</ref>. Усіх жыхароў горада Аўрэліян памілаваў<re«Аўрэліян, калі ты жадаеш перамагчы, то табе не варта падумваць пра забойства маіх суграмадзян. Аўрэліян, калі ты жадаеш быць імператарам, устрымайся ад праліцця крыві бязвінных. Аўрэліян, будзь міласцівы, калі ты жадаеш жыць»''<ref name=autogenerated5>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 72.</ref>.</blockquote>
 
У выніку, паводле апавядання «[[Аўтары жыццяпісаў Аўгустаў|Гісторыі Аўгустаў]]», калі горад быў узяты і салдаты, памятаючы словы імператара, што ён не пакіне ў ім жывога сабакі, сталі патрабаваць аддаць ім Тыяну на рабаванне, Аўрэліян адказаў: «''Так, я абвясціў, што ў гэтым горадзе не пакіну ніводнага сабакі: усіх сабак забівайце!''»<ref>Гісторыя Аўгустаў. Аўрэліян. XXIII. 2.</ref>. Пасля захопу горада армія спынілася там на адпачынак<ref>Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’sZenobia's Revolt against Rome. р. 167.</ref>. Затым Аўрэліян перайшоў у [[Кілікія|Кілікію]] праз [[Таўрскія горы]], дзе ўсе гарады здаліся яму без бою<ref name=autogenerated5 />. Каля Антыёхіі {{не перакладзена 3|Бітва пры Імах|пры Імах|en|Battle of Immae}} адбылася першая бітва паміж рымлянамі і пальмірцамі. Нягледзячы на перавагу пальмірскай конніцы, армія Аўрэліяна атрымала перамогу над Зенобіяй, якая бегла з рэшткамі свайго войска да [[Эмеса|Эмесы]]<ref name=autogenerated7 />. Пакінуты невялікі гарнізон у [[Антыёхія-на-Аронце|Антыёхіі]] рымляне хутка разграмілі<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 73.</ref>. Усіх жыхароў горада Аўрэліян памілаваў<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 74.</ref>. Пасля ўзяцця Антыёхіі ў паходзе наступіў недоўгачасовы перапынак. Дачакаўшыся падмацаванняў з Малой Азіі, Аўрэліян ізноў высунуўся ў дарогу<ref name=autogenerated12>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 75.</ref>. У Эмесы адбылася новая бітва, якая скончылася перамогай рымлян<ref name=autogenerated12 />. Зенобія бегла з усёй сваёй арміяй у [[Пальміра, Сірыя|Пальміру]], а жыхары Эмесы адкрылі рымлянам вароты<ref name=autogenerated14>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 76.</ref>. Пасля заваявання Сірыі Аўрэліян накіраваўся да Пальміры, папярэдне заключыўшы саюз з некаторымі памежнымі плямёнамі, якія абяцалі падаць рымскай арміі правізію і ваду<ref name=autogenerated14 />. Калі армія дасягнула варотаў Пальміры, рымляне адразу пачалі аблогу горада. Аўрэліян прапанаваў Зенобіі заключыць з ім мір, аднак яна лічыла, што рымляне не здолеюць узяць Пальміру, бо ў яе абаронцаў было досыць харчаванні, каб утрымаць горад<ref name=autogenerated14 />.
 
Па меры працягу аблогі маральны стан пальмірцаў пагаршаўся. Сур'ёзны ўдар ім быў нанесены, калі [[Арменія Вялікая|Арменія]] перайшла на бок рымлян<ref name=autogenerated19>Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’sZenobia's Revolt against Rome. р. 176.</ref>. Адзінай дзяржавай, у якога можна было прасіць дапамогі, заставаўся [[Сасанідскі Іран]]<ref name=autogenerated19 />. Паводле «Гісторыі Аўгустаў», калі ''«пераможаная Зенобія спрабавала бегчы на вярблюдах, якіх завуць бегавымі, і накіравалася да персаў, яна была захоплена пасланай наўздагон конніцай і перададзена ў рукі Аўрэліяна»''<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVIII. 3.</ref>. Гэта вестка заахвоціла абаронцаў Пальміры здацца, і яны склалі зброю перад легіёнамі Рыма<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVIII. 4.</ref>.
 
Зенобія і яе военачальнікі былі ўзяты ў палон, аднак філосаф {{не перакладзена 3|Касій Лонгін, філосаф|Касій Лонгін|en|Cassius Longinus (philosopher)}} быў пакараны па загаду Аўрэліяна<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXX. 3.</ref>. Зенобіі пакінулі жыццё з-за жадання Аўрэліяна правесці яе ў ланцугах на сваім трыўмфе<ref name=autogenerated15>WAlaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 78.</ref>. Імператар таксама загадаў разабраць частку гарадской сцяны і канфіскаваў у жыхароў усю зброю<ref name=autogenerated15 />. На Усходзе ён пакінуў военачальніка [[Марцэлін, консул 275 года|Марцэліна]] з арміяй<ref>Richard Stoneman: Palmyra and Its Empire: Zenobia’sZenobia's Revolt against Rome. р. 177.</ref>. У выніку гэтай вайны Аўрэліян атрымаў тытулы «Рэстаўратар Усходу» і «Пальмірскі Найвялікшы»<ref name=autogenerated18>WAlaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 80.</ref>.
 
==== Параза карпаў і другая вайна з Пальмірскім царствам ====
Неўзабаве Аўрэліян атрымаў звесткі, што племя [[Карпы, племя|карпаў]], якае месціцца готамі, уварвалася ў межы Рымскай імперыі, у Фракію, рабуючы паселішчы, што знаходзіліся там<ref name=autogenerated18 />. Нягледзячы на тое, што год падыходзіў да канца, імператар вырашыў уціхамірыць карпаў. Пра экспедыцыю нічога не вядома, акрамя таго, што яна была паспяховай<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXX. 4.</ref>. Пасля перамогі Аўрэліян пасяліў частку карпаў на рымскай тэрыторыі<ref>Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXIX. 43.</ref>, а менавіта — у Ніжняй Мезіі, Фракіі і [[Радопы|Радопах]]<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 109.</ref>.
 
Па канчатку гэтай кампаніі ён атрымаў вестку аб тым, што жыхары Пальміры паўсталі і перабілі рымскі гарнізон, абвясціўшы імператарам нейкага Антыёха, сваяка Зенобіі<ref>Зосім. Новая гісторыя. I. 56. 2. (Гісторыя Аўгустаў (XXIX. 2.) называе яго Ахілам)</ref>. Аўрэліян неадкладна сабраў войска і хутка рушыў назад ў Пальміру, куды ён прыбыў увесну [[273]] года<ref name=autogenerated16>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 81.</ref>. Пальмірцы, якія не чакалі нападу, пацярпелі паразу, у выніку чаго горад быў разбураны дашчэнту<ref name=autogenerated16 />. Дзіўна, але ўзурпатар Антыёх выратаваўся, бо Аўрэліян, верагодна, злічыў яго занадта маладым і загадаў адправіць яго ў выгнанне<ref name=autogenerated17>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 82.</ref>. Затым імператар здушыў паўстанне нейкага [[Фірмаў I|Фірма]] і ў некалькіх бітвах разбіў конніцу [[Персы|персаў]], якая ішла на дапамогу Зенобіі<ref name=autogenerated17 />. Пры аблозе Александрыі ў 272—273 гадах былі спалены [[Александрыйская бібліятэка]] і [[Мусеён]]<ref name=autogenerated17 />.
Радок 101:
==== Заваяванне Гальскай імперыі ====
 
У 274 годзе Аўрэліян вярнуўся ў Рым, дзе атрымаў другое консульства на бягучы год<ref name=autogenerated16 />. Потым ён звярнуў увагу на [[Гальская імперыя|мяцежныя заходнія правінцыі]], дзе кіраваў гальскі імператар [[Тэтрык I]] з аквітанскімі легіёнамі, які ўзяў у суправіцелі свайго сына, [[Тэтрык II|Тэтрыка II]]<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 83.</ref>. Колькасць войскаў Аўрэліяна моцна скарацілася з-за дзвюх усходніх кампаній, таму магчыма, што гальскія легіёны колькасна пераўзыходзілі яго войска<ref name=autogenerated27>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 120.</ref>. Насельніцтва [[Галія|Галіі]] стала пераходзіць на бок рымскага імператара, бачачы, што іх урад не мог спыніць уварванні германскіх плямёнаў і здушыць унутраныя беспарадкі<ref name=autogenerated27 />.
 
Імператарская армія перайшла [[Альпы]] напачатку лета 274 года і падступіла да Нарбонскай Галіі, якая вярнулася ў склад Рымскай імперыі пры [[Клаўдзій II|Клаўдзіі II]]<ref>Pat Southern The Roman Empire from Severus to Constantine. — Routledge, 2001. — р. 118.</ref>, дзе працягнула, не сустракаючы нідзе супраціўлення, свой марш уздоўж Роны на поўнач. Пасля захопу [[Лугдун]]а Аўрэліян сустрэўся з гальскай арміяй у рашучай і кровапралітнай бітве пры [[Шалон-ан-Шампань|Шалоне-на-Марне]]<ref name=autogenerated22>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 84.</ref>. У выніку ён атрымаў перамогу над Тэтрыкам<ref name=autogenerated22 />. Паводле [[Аўрэлій Віктар|Аўрэлію Віктара]], Тэтрык напісаў ліст Аўрэліяну, у якім прасіў абароны. Ён асцерагаўся за сваё жыццё, паколькі яго падначаленыя з армейскага асяроддзя неаднаразова здзяйснялі на яго замахі. Падчас бітвы Тэтрык здаўся Аўрэліяну<ref>Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXV. 4.</ref>.
 
Затым імператар разграміў узурпатара [[Фаўсцін, узурпатар|Фаўсціна]], лёс якога невядомы<ref name=autogenerated22 />. Пасля перамогі Аўрэліян застаўся ў Галіі для інспектавання германскіх меж і да восені, палічыўшы сітуацыю стабільнай, вярнуўся ў [[Рым]], каб адсвяткаваць доўгачаканы трыўмф. Ён атрымаў тытул «Аднавіцель міру»<ref name=autogenerated16 />. Прыблізна ў той жа час у [[Лугдунская Галія, рымская правінцыя|Лугдунскай Галіі]] былі адрамантаваны дарогі<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 312.</ref>. Тэтрык, яго сын і былая царыца Зенобія былі праведзены па Рыме падчас урачыстага трыўмфальнага шэсця, аднак пасля гэтага ўсіх траіх вызвалілі — састарэлага Тэтрыка прызначылі карэктарам [[Луканія|Луканіі]], а Зенобію пасялілі ў Тыбуры, выдаўшы яе замуж за рымскага сенатара<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXIX. 1.</ref>.
 
=== Рэформы ===
Радок 111:
 
==== Рэлігійныя рэформы ====
Аўрэліян першым з імператараў стаў насіць [[дыядэма|дыядэму]] і афіцыйна тытулавацца «спадар і бог» ({{lang-la|Dominus et Deus}}), стаўшы папярэднікаў рымскага [[дамінат]]у. Аўрэліян увёў у Рыме культ блізкаўсходняга бога [[Непераможнае Сонца|Непераможнага Сонца]] ({{lang-la|Sol Invictus}}), абвясціўшы гэтага бога вярхоўным. Дзень нараджэння Непераможнага Сонца святкаваўся [[25 снежня]] (гэта свята ў выглядзе Ражства ўспадкавала ад сонечнага культу хрысціянства)<ref name=autogenerated6 />. Гэты культ быў блізкі да культу [[Ваал]]а, уведзенаму пры [[Геліягабал]]е. Цэнтрам культу быў новы храм, пабудаваны ў 271 годзе ў [[Рым]]е і адкрыты ў 274 годзе<ref name=autogenerated13 />. У гонар Непераможнага Сонца сталі праводзіцца гульні кожныя чатыры гады — задачай Аўрэліяна было даць жыхарам імперыі агульную рэлігію<ref name="roman-emperors.org"/>. Першыя гульні адбылася ў [[274]] годзе<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 186.</ref>. Была створана калегія пантыфікаў Сонца, якія набіраліся з сенатараў<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 184.</ref>. Па словах [[Лактанцый|Лактанцыя]], Аўрэліян планаваў ганенні на хрысціян<ref>Лактанцый. Пра смерці ганіцеляў. VI. 1.</ref>. Вядома, што ў 272 годзе Аўрэліян па просьбе сірыйскіх хрысціян выгнаў з Антыёхіі епіскапа [[Павел Самасацкі|Паўла Самасацкага]]<ref>Еўсевій Кесарыйскі. Царкоўная гісторыя. VII. XXX. 18.</ref>.
 
==== Манетная рэформа ====
Сярод задач, пастаўленых перад сабою Аўрэліянам, далёка не апошняе месца займала рэфармаванне грашовай сістэмы, паколькі якасць манеты, якая ўсё пагаршалася пасля смерці Гардзіяна III, вяла да нястрымнага росту коштаў<ref>D. Kienast. Die Munzreform Aurelians. — р. 547—565.</ref>. Не апошняе месца займала і махлярства сярод службовых асоб<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 158.</ref>. Давер да гандлю можна было б аднавіць чаканкай паўнавартаснай сярэбранай манеты [[антанініян]]а, на якой былі змешчаны знакі вартасцю ''XX.I'' і ''KA'' (іх значэнне не ўстаноўлена), і павелічэннем у разумных межах выпуску паўнаважкіх залатых манет. Але гэтыя меры ўяўляліся няздзейснымі з-за недахопу каштоўных металаў<ref>D. Kienast. Die Munzreform Aurelians. р. 564.</ref>. Тым не менш, новыя манеты з нізкапробнага серабра, прынамсі, мелі больш прывабны вонкавы выгляд у параўнанні з ранейшымі жаласнымі меднымі манетамі. Больш таго, на іх быў азначаны намінал, і яны мелі цвёрда ўстаноўлены кошт у залатым эквіваленце<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 130.</ref>. Працэнт серабра ў манетах павялічыўся з 3,49 да 4,1 %<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 128—146.</ref>. З дапамогай надпісаў на манетах Аўрэліян актыўна прапагандаваў сваю ўладу: ''GENIUS ILLYRICI'' ({{lang-be|Геній Ілірыка}}), ''FIDES MILITUM'' ({{lang-be|Пэўнасць арміі}}), ''CONCORDIA EXERCITUM'' ({{lang-be|Згода Арміі}})<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 135.</ref>.
 
==== Рэформа арміі ====
Радок 120:
 
==== Іншыя рэформы ====
Аўрэліян таксама аднавіў бясплатную раздачу хлеба, мяса, віна ўсім, хто мае патрэбу<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 138.</ref>, і дазволіў вінаградарам прадаваць сваю прадукцыю бязмытна, каб палегчыць іх эканамічныя праблемы<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 139.</ref>. Акрамя таго, імператар спрабаваў выкараніць карупцыю сярод [[Сенат, Старажытны Рым|сенатараў]]<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 140.</ref>. Вядома, што імператар меркаваў раздаць палонным зямлі для апрацоўкі ў [[Этрурыя|Этрурыі]]<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 180.</ref>. Аўрэліян таксама ажыцяўляў раздачу раздачу грошай жыхарам Рыма — па 500 [[Дэнарый|дэнарыяў]] на чалавека<ref>Homo L. Essai sur le règne de l’empereurl'empereur Aurélien — Paris, 1904. р. 194.</ref>.
 
=== Адносіны з Сенатам і арміяй ===
Радок 153:
== Смерць ==
[[Выява:107 Severina.jpg|міні|Партрэт на манеце [[Ульпія Северына|Ульпіі Северыны]], жонкі Аўрэліяна.]]
У [[275]] годзе Аўрэліян вырашыў пачаць вайну з персамі і вярнуць [[Месапатамія, рымская правінцыя|Месапатамію]] пад уладу Рыма. У Персіі тым часам адбывалася частая змена кіраўнікоў, і таму можна было спадзявацца, што вайна з персамі не будзе цяжкай<ref name=autogenerated6 />. Сабраўшы ў Ілірыцы ''«хутчэй вялікае, чым велізарнае войска»'', Аўрэліян рушыў на Усход<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXV. 5.</ref>. Але ў дарозе, недалёка ад Кенафрурырыума (суч. [[Чорлу]]), які знаходзіўся паміж Геракліяй і [[Візантый|Візантыем]], ён быў забіты ў выніку змовы ў канцы лета — пачатку восені<ref>Забойства Аўрэліяна датуецца ў літаратуры па-рознаму, ад сакавіка да снежня 275 года. Меркаваная дата смерці, заснаваная на датаванні манет, адносіцца да канца лета — пачатку восені 275 года (Levi M.A. L’imperoL'impero Romano dalla battaglia di Azio alia morte di Theodosio I. — Torino, 1967. — р. 513)</ref>.
 
E. M. Штаерман злучала гібель Аўрэліяна з паглыбленнем сацыяльных супярэчнасцяў у [[Рымская армія|рымскай арміі]]<ref name=autogenerated21>Штаерман Е. М. Кризис III в Римской империи. — стр. 153.</ref>. Па яе меркаванні, імператар, выдаючы каманднаму складу арміі вялікае дараванне грашыма, натурай і шырокімі землямі, спрыяў збліжэнню армейскіх афіцэраў з правінцыйнымі зямельнымі магнатамі<ref name=autogenerated21 />. Радавыя ж салдаты былі супраць саступак сенатарскаму саслоўю, і Аўрэліян паў ахвярай іх апазіцыі<ref name=autogenerated21 />.
 
Аднак сведчанні наратыўных крыніц даказваюць, што забойства імператара — прамое следства яго празмернай строгасці<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVI. 2.</ref>. Арганізатарам забойства стаў пісьмавод Аўрэліяна па сакрэтных паперах, імператарскі вольнаадпушчанік [[Мнестэй]]<ref>Зосім (Новая гісторыя. I. 62. 1.) заве яго Эротам.</ref>. Ён правініўся па службовай частцы і баяўся строгага пакарання імператара<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVI. 4.</ref>. Тады, умела падрабіўшы почырк Аўрэліяна, ён <blockquote>''«…склаў спіс імёнаў, у якім былі перамяшаны з імёнамі тых, на каго Аўрэліян сапраўды гневаўся, таксама імёны тых, пра каго ён не думаў нічога благога, і дадаў да іх сваё імя для таго, каб праяўлянае ім турбота выклікала больш даверы. Спіс ён прачытаў асобным асобам, імёны якіх у ім значыліся, дадаючы, што Аўрэліян вырашыў усіх іх забіць, і што яны, калі яны сапраўдныя мужчыны, павінны паклапаціцца пра ўласнае жыццё. Страх авалодаў тымі, хто заслужыў кару, а скруха  — тымі, хто не меў віны, бо Аўрэліян, здавалася, не адчуваў удзячнасці за ўсе аказаныя яму дабрадзействы і паслугі, і яны ў дарозе, у вышэйназваным месцы, раптам напалі на васпана і забілі яго…»''<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. XXVI. 5-6.</ref></blockquote>
 
Спачатку ён быў адданы [[Damnatio memoriae|праклёну памяці]] (як відаць, сенатам), але затым абагаўлёны<ref>Pat Southern The Roman Empire from Severus to Constantine. — Routledge, 2001. — р. 125.</ref>. Пасля смерці Аўрэліяна пачаўся перыяд «міжцарства», калі, верагодна, краінай правіла [[Ульпія Северына]], якая паўплывала на выбар пераемніка свайго мужа<ref>Циркин Ю. Б. 2009: Император Тацит. стр. 127—129.</ref>.
 
== Вынікі кіравання ==
Кіраванне Аўрэліяна доўжылася пяць гадоў, што для таго часу было досыць працяглым тэрмінам. Яго галоўным дасягненнем стала аднаўленне адзінства [[Рымская імперыя|Рымскай імперыі]]<ref>[http://www.imperiumromanum.com/personen/kaiser/aurelianus_07.htm Аўрэліян на сайце imperiumromanum]</ref>. Аўтар біяграфіі Аўрэліяна ў «Гісторыі Аўгустаў» піша, што ''час Аўрэліяна быў вельмі шчаслівым. Рымскі народ любіў яго, а сенат, звыш таго, і баяўся''<ref>«Гісторыя Аўгустаў». Боскі Аўрэліян. L. 5.</ref>. Аўрэліян быў прыхільнікам строгай дысцыпліны ў арміі і праціўнікам карупцыі сярод чыноўнікаў<ref name=autogenerated20 />. Праведзеныя ім рэформы спрыялі стабілізацыі становішча ў дзяржаве<ref>Levi M.A. L’imperoL'impero Romano dalla battaglia di Azio alia morte di Theodosio I. — Torino, 1967. — р. 513.</ref>. Аўрэліян быў выдатным военачальнікам<ref>Alaric Watson Aurelian and the Third Century. — Routledge, 1999. — р. 141.</ref>.
 
У «Выманнях пра норавы і жыцці рымскіх імператараў» яго дасягнення параўноўваюцца з дасягненнямі [[Аляксандр Македонскі|Аляксандра Македонскага]] і Цэзара<ref>Псеўда-Аўрэлій Віктар. Выманні пра норавы і жыцці рымскіх імператараў. XXXV. 2.</ref>.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Аўрэліян"