Бітва за Вільню (1918—1919): Розніца паміж версіямі

На пачатку ХХ ст. горад Вільня знаходзіўся ў складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. У 1914 годзе пачалася [[першая сусветная вайна]], у якой Расія ўдзельнічала як праціўнік [[цэнтральныя дзяржавы|цэнтральных дзяржаў]]. У выніку наступу [[Германская імперыя|Германскай імперыі]] ў 1915 г. горад патрапіў пад нямецкую акупацыю. Напрыканцы 1918 года нямецкія войскі паступова адступалі з тэрыторыі былой Расійскай Імперыі, а іх месца займалі бальшавікі. У той час Вільня з’яўляласяз'яўлялася аб'ектам тэрытарыяльнай спрэчкі паміж краінамі рэгіёну, якія адраджаліся або ствараліся — [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікай]]<ref>Formowanie się koncepcji granic Białoruskiej Republiki Ludowej. W: Białoruska Republika… s. 261.</ref>, (БНР), [[Літва|Літоўскай Рэспублікай]]<ref>Porozumienie Białoruskiej Rady Wileńskiej i Taryby. W: Białoruska Republika... s. 358.</ref> і [[Польская Рэспубліка, 1918—1939|Польскай Рэспублікай]]<ref name=a>Wstępna faza walk. W: Wojna... s. 47.</ref>. З сакавіка 1918 года ў горадзе працаваў урад Літвы, а з пачатку снежня таксама ўрад БНР. 15 снежня ў горадзе сфарміраваўся таксама бальшавіцкі Віленскі гарадскі савет рабочых дэлегатаў<ref name=b>Rząd Antona Łuckiewicza wobec zajęcia Mińska i Wilna przez bolszewików. W: Białoruska Republika... s. 364–366.</ref>.

Сапраўдным кіраўніком польскай самаабароны з уласнай ініцыятывы стаў ртм. Уладзіслаў Дамброўскі, які толькі пазней фармальна атрымаў гэтуюгэту пасаду ад ген. Вэйткі. Немцы вырашылі пытанне эвакуацыі з горада і не супраціўляліся польскім сілам. У ноч з 2 на 3 студзеня польскія скауты, чыгуначнікі і сябры Польскай ваеннай арганізацыі занялі віленскі чыгуначны вакзал<ref name=d/>.

Загад заняць Вільню атрымала бальшавіцкая 2 брыдага стрэльцаў (2БС) пскоўскага дівізыёна Уладзіміра Аляксандравіча Альдэроггея, якая 1 студзеня апынулася ў рэгіёне [[Падброддзя|Падброддзя]]. Для гэтай мэты яна была ўзмацнена 5 віленскім полкам пад кіраўніцтвам А. Зенковіча. Адначасова з Маладзечна на Вільню кіраваліся 144 і 146 полкі 17 дывізыёнадывізіёна стральцаў Рыгора Максімовіча Барзінскага і выдзелены атрад заходняга дывізыёнадывізіёна Уладзіміра Аляксеевіча Ершова. Кіраўніцтва 2 БС з мэтай выканання задачы заняцця Вільні скіравала 4 полк праз Падброддзе на [[Міцкуны]], каб разам з 1 полкам заняць чыгуначную станцыю ў Новай Вілейцы. Адначасова 5 віленскі полк скіравала з Падброддзя праз Няменчыну на Вільню. Бальшавіцкія атрады атрымалі заказ задушыць польскі адпор сілай<ref name=d/>.

4 студзеня 1919 года пад Новай Вілейкай адбыліся першыя змаганні з наступаючай Чырвонай арміяй. Бальшавікі скіравалі туды 1 батальён і две кампаніі 4 батальёна пскоўскага полку пад кіраўніцтвам Махначова, якія перасоўваліся на права ад яго. Польская кавалерыя пацярпела страты і была вымушана адступіць. ПехотаПяхота спрабавала здзейсніць кантрнаступ на Новую Вілейку, аднак ён не атрымаўся. Рэгулярныя атрады Чырвонай арміі мелі значную перавагу над імправізаванымі, нерэгулярнымі атрадамі польскай самаабароны. Да таго ж, палякі мелі вельмі абмежаваную колькасць амуніцыі і не мелі падрыхтаваных абарончых пазіцыяў на падыходах да горада і ў самім горадзе. Адначасова бальшавікі скіравалі да прамога наступу на Вільню 5 віленскі полк. Ген. Вэйтка прыняў рашенне аб адступленні польскіх атрадаў з пад Новай Вілейкі ў Вільню. Неузабаве адбыліся бойкі з нямецкімі сіламі на вул. Вялікая Пагулянка, у выніку якіх палякі пацярпелі чарговыя страты, у тым ліку сярод афіцэраў. Бальшавікі наступалі на горад перш за ўсё з напрамку Новай Вілейкі і Неменчыны. Фарміраванні самаабароны былі вымушаныя вярнуцца ў цэнтр горада, дзе, дзякуючы аб'яднанню сіл, адрынулі атаку Чырвонай арміі<ref name=d/>.

Адбіццё атаку польскай самаабаронай было для бальшавікоў вялікай нечаканасцю. З мэтай лепшай каардынацыі дзеянняў у наступны дзень яны стварылі аднастайнае кіраўніцтва. Запланавалі другую спробу заняць горад моцнай атакай на цэнтр, а пазней акружэннем крыла. Кіраўніцтва 5 віленскага польку аднак палічыла кіраўніцтва некампетэнтным у планаванні і кіраванні наступам, пасля чаго адмовілася прыняць удзел у акцыі. 5 студзеня атаку на Вільню пачала бальшавіцкая групоўка сканцэнтравана ў Новай Вілейцы. Палякі зарганізавалі абарону такім чынам: 1., 2. і 4. батальёны баранілі паўднёвай часткі горада, у тым ліку [[Ужупіс|Зарэчча]], а 3. батальён і полк віленскіх уланаў баранілі падыходы да [[Антокал]]а. 4. батальён ПВА заняўся абаронай будынку штаб-кватэры абароны Вілні на Зарэччы. Змаганні пачаліся на прадмесцях. Бальшавікі занялі [[Тры крыжы|Гару Трох крыжоў]], адкуль пачалі атрылерыйны абстрэл горада, у першую чаргу Зарэчча. Пазней у цэнтр Вільні скіраваласянакіравалася пехота<ref name=d/>.

Перавага бальшавікоў у гэтым баі была вельмі вялікая. Віленская самаабарона атрымала інфармацыю з [[Варшава|Варшавы]], што дапамога з боку рэгулярных атрадаў Польскага войска не будзе магчымай. З гэтай прычыны грамадзянскія прадстаўнікі Гарадскай рады запрапанавалі ген. Вэйтцы спыніць змаганні. Яны баяліся рэпрэсыяў з боку бальшавікоў, калі тыя будуць вымушаныя здабываць горад штурмам. У сітуацыі адсутнасці шанцаў, каб вытрываць ўу горадзе, кіраўнік штаба кпт. Зыгмунт Клінгер 5 студзеня уў 19 гадзін прыняў рашэнне спыніць змаганні і пакінуць горад<ref name=d/>.

Паводле загаду, атрады віленскай самаабароны павінны былі пакінуць Вільню і 6 студзеня прабівацца на [[Руднікі]], [[Гарадскі пасёлак Радунь|Радунь]], [[Эйшышкі]] і [[Горад Шчучын|Шчучын]]. Эвакуацыя адбывалася ў вялікім бязпарадку, не было магчымасці ўзяць з сабой зброю, амуніцыю і ежу, а салдаты не былі падрыхтаваныя да доўгага шэесця. Большасць з іх сабралася ў [[Белая Вака|Белай Вацы]] каля Вільні. Ген. Вэйтка і кпт. Клінгер былі інтэрнаваныя немцамі. Пасля перамоваўперамоў праведзеных кпт. Клінгерам былабыў прынтятаяпрыняты дамовадагавор аб тым, што польскія салдаты бязбез зброі будуць перавезеныя цягнікамі ў [[Лапы]]. Такім чынам на тэрыторыю пад кантролем польскага ўрадуўрада патрапіла 154 афіцэраў і 1035 радавых з 1., 2. і 4. батальёнаў. Там яны ўвайшлі ў склад [[Літоўска-беларускія дывізіі|Літоўска-беларускай дывізіі]], якая ў той час стваралася. З другога боку салдаты з полкупалка віленскіх уланаў, Афіцэрскай легіі і 3. батальёнубатальёна адмовіліся здаць зброю. Яны сфарміравалі атрад над назвай Віленскі атрад Польскага войска пад кіраўніцтвам ртм. Владыслава Дамброўскага, які налічваў каля 300 салдатаў пехоты і 150 кавалерыі. Яны пакінулі Вільню, пасля чаго прабіваліся праз Руднікі, Эйшышкі, [[Панары]] і [[Вёска Новы Двор|Новы Двор]], дзе працягвалі змаганне<ref name=d/>.

Напрыканцы 1918 года Вільня з'яўлялася сядзібай урадуурада Літоўскай Рэспублікі, які лічыў сябе пераемнікам спадчыны [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і патрабаваў права на ўключэнне горада ў яе мяжы на падставе «гістарычных прычынаў»<ref>Porozumienie Białoruskiej Rady Wileńskiej i Taryby. W: Białoruska Republika... s. 351.</ref>. На пачатку снежня уў Вільню прыбыў таксама ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі на чале з [[Антон Луцкевіч|Антонам Луцкевічам]], які быў вымушаны пакінуць [[Мінск]] ў сувязі з заняццям яго бальшавікамі<ref name=b/>. Урад БНР таксама лічыў Вільню часткай сваёй тэрыторыі, аднак у той час ён імкнуўся да стратэгічнага прыбліжэння да ЛетувыЛітвы і лічыў беларуска-летувіскіялітоўскія тэрытарыяльныя спрэчкі справай пазнейшага вырашэння<ref>Porozumienie Białoruskiej Rady Wileńskiej i Taryby. W: Białoruska Republika... s. 348–358.</ref>. У сувязі з набліжэннем бальшавікоў да Вільні, літоўцы і беларусы разам спрабавалі фарміраваць войскі для абароны горада. ЛетувіскіЛітоўскі ўрад прызначыў беларуса, ген. [[Кіпрыян Антонавіч Кандратовіч|Кіпрыяна Кандратовіча]], на пасаду намесніка міністра краёвай абароны і даў яму задачу стварыць летувіскуюлітоўскую армію з беларускімі атрадамі ў яе складзе. З пачатку снежня ў Вільні пачалося фарміраванне 1 Беларускага палка пяхоты (1 БПП), кіраўніком якога стаў плк. М. Лаўрэнцеў, кіраўнікамі батальёнаў - пкл. Леніваў (некалькі дзён пазней звольнены з 1 БПП) і падплк. Успенскі, кіраўнікамі кампаніі - кпт. Яўген Гайдукевіч, паручнікі Пятка, Жываткевіч і Талькоўскі. Напрыканцы снежня да полку патрапілі наступныя афіцэры: Сяткоўскі, Гасан Канапацкі, Давід Якубоўскі, Рэмішэўскі і Лукашэвіч. Пачалося таксама фарміраванне 2 Беларускага полку пяхоты<ref name=e>Stosunki białorusko-litewskie w latach 1915–1918. W: Białoruskie formacje... s. 94.</ref>. Гэтыя дзеянні аказаліся аднак недастатковымі, каб бараніць Вільню ад бальшавікоў. Напрыканцы снежня літоўская армія была толькі ў працэсе утварэнняўтварэння, а яе накіды фарміраваліся ў [[Горад Каўнас|Коўне]], [[Горад Алітус|Аліце]] і [[Горад Кедайняй|Кейданах]]<ref name=b/>. Беларускія атрады мелі толькі афіцэраў, ў іх не хапала ў іх радавых<ref name=e/>. У сувязі з гэтым 27 снежня беларускія атрады разам з большасцю сяброў ураду БНР пакінулі Вільню і эвакуявалісяэвакуіраваліся ў [[Гродна]], якое заставалася пад нямецкай акупацыяй<ref name=b/><ref name=e/>. ЛетувіскіЛітоўскі ўрад абмежаваўся да сімвалічнага жэсту ўзняцця [[Сцяг Літвы|летувіскагалітоўскага сцяга]] над віленскай Замкавай гарай, пасля чаго 1 студзеня эвакуяваўсяэвакуіраваўся з немцамі цягнікамцягніком ўу Коўна. Прычынай эвакуяцыі была не толькі прыбліжэнне бальшавікоў да горада, але таксама трывога, што пасля ўзмацнення там палякаў яго далейшая праца стане цяжай альбо немагчымай<ref name=b/>.

3 студзеня прэмер-міністр БНР Антон Луцкевіч перадаў у рукі польскага міністра замежных справаўспраў [[Леон Васілеўскі|Леона Васілеўскага]] пратэстную ноту. Незадаволенасць яго ўраду ўзбудзіў факт, што ген. Вэйтка заявіў у Вільні мабілізацыю, якая датычылася таксама мясцовых беларусаў. Такім чынам ён хацеў адзначыць, што ён лічыць Віленшчыну часткай БНР і не згаджаецца, каб якая-небудзь іншая краіна ажыццяўляла там дзеянні. Паводле гісторыка Дароты Міхалюк такі пратэст у сытуацыісітуацыі аблогі Вільні бальшавікамі мог быць успрыняты вельмі нэгатыўнанегатыўна вялікай часткай яе жыхаорў, таму што можна было памылкова зразумець яго як выказ сымпатыі да бальшавікоў або заклік, каб пакінуць абарону<ref name=b/>.