Спірыдон Міронавіч Собаль: Розніца паміж версіямі

| Месца смерці = [[МунтенияМунтэнія|Мултаны]], [[Валахія]]

'''Спірыдон Міронавіч Собаль''' (па іншых дадзеныхзвестках '''Багдановіч'''; у манастве  — '''Сільвестр'''; каля [[1580]]—[[1590]], [[Магілёў]]  — [[1645]], [[Мунтэнія|Мултаны]])  — друкар, асветнік і літаратар. Заснаваная ім у [[1630]] ў пад [[Орша]]й Куцеінская друкарня стала цэнтрам беларускага кірылічнага кнігадрукавання. На тытульным аркушы [[Актоіх]]а ([[1628]]) упершыню ва ўсходнеславянскім кнігадрукаванні ўжыў гравюру на медзі.

Спірыдон Собаль нарадзіўся ў горадзе [[Магілёў|Магілёве]] (цяпер [[Беларусь]]). Паходзіў з [[мяшчанства|мяшчан]]. Магчыма, бацька С. Собаля  — Багдан Ігнацьевіч Собаль, быў магілёўскім бурмістрам<ref>Бурмістр Багдан Собаль  — актыўны ўдзельнік выступлення мяшчан (16.10.1618) супраць уніяцкага архімандрыта [[Іасафат Кунцэвіч|Іасафата Кунцэвіча]]. Гл.: [[Магілёўскае паўстанне, 1618]].</ref>. Собаль валодаў грэчаскай і лацінскай мовамі. Вучыўся ў школе Магілёўскага праваслаўнага брацтва і ў Кіеўскай брацкай школе. Выкладаў у Кіеўскай брацкай школе (у перыяд з [[1626]] па [[1628]] узначальваў яе).

Першая кніга надрукавана, верагодна, ужо ў 1616 угодзе ў Магілёве. У далейшымПазней Собаль накіроўваецца ў Кіеў, дзе ён, гэтак жа як і іншы вядомы друкар [[Цімафей Аляксандравіч Вярбіцкі|Цімафей Вярбіцкі]], атрымлівае дапамогу мітрапаліта [[Іоў Барэцкі|Іова Барэцкага]] ў адкрыцці ўласнай прыватнай друкарні. З самім ВярбіцкіВярбіцкім Собаль актыўна супрацоўнічаў. Вярбіцкі перадаў СобальСобалю дошкудошкі, якія выкарыстоўваліся [[Іван Фёдараў|Іванам Фёдаравым]] у Маскве яшчэ пры выданні [[Апостал 1564|Апостала 1564]].

У [[1628]]—[[1630]] гадах друкаваў кнігі ў доме мітрапаліта Іова Барэцкага, які знаходзіўся каля Васкрасенскай царквы на [[Падол, Кіеў|Падоле]] ў [[Кіеў|Кіеве]]. У Кіеве Собаль надрукаваў пяць выданняў: Ліманар Іаана Мосха (1628), Актоіх (1628), Мінею агульную (1628), Актоіх (1629), Апостал (1630). Апошняя кніга выдадзенаявыдадзена «Коштам і накладам пана [[Багдан Статкевіч|Багдана Статкевіча]], падкаморыя Мсціслаўскага», які толькі што заснаваў [[Богаяўленскі Куцеінскі манастыр|Куцеінскі манастыр]] у сваім маёнтку Куцейне. Са сваёй друкарняй працаваў «у двары» свайго заступніка Іова Барэцкага, відавочна, толькі да яго смерці ([[1631]]). Далейшае друкаванне кніг пры манаполіі лаўры, пры ўплывовым і энергічным яе архімандрыце, якім быў [[Пётр Магіла]], стала немагчымым, і Собаль прыняў запрашэнне Багдана Статкевіча-Завірскага перайсці на працу да яго, у ВКЛ. Наведаўшы ў 1630  г. Кіеў, Багдан Статкевіч-Завірскі, бліжэй азнаёміўшыся з друкарскімдрукарскай справай, запрасіў Спірыдона Собаля стварыць і наладзіць працу друкарні пры Куцеінскай лаўры.

З Кіева прывёз Собаль у Куцейну і частку друкарскага абсталявання: два шрыфта разам з некалькімі дзесяткамі вялікіх і малых ініцыялаў, дзве рамкі для тытульных лістоў, трынаццаць дошак-заставак, адна з якіх некалі належала [[Іван Фёдараў|Івану Фёдараву]], тры дошкі-канцоўкі. Манахамі і майстравымі людзьмі Аршаншчыны было неўзабаве выраблена астатняе неабходнае абсталяванне друкарні.

У 1631—1632 гадах у Куцеінскай друкарні Собаля выдадзены [[Буквар]], [[Часаслоў]], [[Малітоўнік]]. Пазней Собаль ўзяўся за перавыданне сваіх кіеўскіх выданняў: Апостала, Актоіха, Ліманара, паказваючы на ​​тытульных старонках Кіеў, хоць друкаваліся гэтыя кнігі ўжо ў Куцейне.

Першай выдадзенай у Куцейне кнігай стала «[[Брашна Духоўнае]]» (1630). У КуцеінскайКуцеінскім манастыры Спірыдону Собалю, галоўнай мэтай жыцця якога была асветніцкая місія, прадставілася магчымасць ажыццявіць сваю даўнюю мару,  — стварыць кнігу, якая б служыла справе прапаганды роднай мовы і была галоўным дапаможнікам для пачаткоўцаў вучыццау навучанні. Такой кнігай стаў яго знакаміты Куцеінскі «Буквар» (поўная назва «Буквар або, пачатак вучэнні дзецям, пачаткоўцам чытанню звыкацца»), першыя асобнікі якога выйшлі ў 1631  г.

Аб'яднаўшы вакол сябе адукаваных манахаў, узаемна ўзбагацілісяўзбагаціўшыся вопытам у друкаванымдрукарскай справе і вызначыўшы далейшы кірунак дзейнасці тутэйшых асветнікаў, Спірыдон Собаль пакінуў Куцейну. З 1632 ігумен [[Іаіль (Труцэвіч)]] узначаліў манастырскую друкарню<ref>У Куцеінскай манастырскай друкарні ў далейшым склаўся вельмі няпросты лёс. На працягу многіх гадоў яна актыўна працавала, выпускаючы кнігі, і ў змесце, і ў вонкавым афармленніаздабленні якіх відавочна адчуваласяадчуваўся моцны ўплыў Собаля. Пасля таго, воляю патрыярха [[Нікан, патрыярх Маскоўскі|Нікана]] манахі і рамеснікі-свецкія рамеснікі трапілі ў расійскі Іверскі манастыр пад Ноўгарадам. Было перавезена і ўсё друкарскае абсталяванне. З 1657 друкарня працавала на новым месцы. Пасля звяржэння Нікана друкары і абсталяванне былі перакладзеныя на Маскоўскі друкарскі двор.</ref>.

У [[1636]]  г. ён пераехаў у [[Магілёў]]. Тут выйшлі яго выданнявыданні [[1636]]—[[1638]]  гг. У Куцейне і [[Магілёў|Магілёве]] ён перавыдае свае кіеўскія выданні з ранейшым выхадам.

У 1637 годзе ён адпраўляецца ў Маскву для таго, каб весці асветніцкую дзейнасць. У прыватнасці, Собаль жадаезбіраўся ажыццявіцьзрабіць у Маскве пераклады багаслоўскіх кніг з [[грэчаская мова|грэчаскай мовы]], а самае галоўнае, адкрыць у сталіцы школу для выкладання дзецям грэчаскай, лацінскай і польскай моў. У [[1637]] годзе наведаў [[Масква|Маскву]], дзе прадаў [[Васіль Фёдаравіч Бурцаў-Пратапопаў|В.  Ф.  Бурцаву—Пратапопаву]] матрыцы шрыфтоў. Аднак, усе маскоўскія пачынанні Собаля не завяршыліся ўдаланяўдала. Афіцыйныя ўлады з крайнім недаверам глядзелі на «літоўскага друкара». У 1639 Собалю не было дазволена зноў уехаць у Расію, і пакінуты без увагіа яго наватарскія прапановы былі пакінуты без увагі.

Гэтак жа, як у Ц. Вярбіцкага, дзейнасць Собаля на апошнім этапе жыцця звязана з асветніцкай місіяй праваслаўнай царквы ў [[Валахія|Валахіі]]. Друкар памёр у Мултанах ў самы разгар сваёй там працы. Смерць перашкодзіла СобальСобалю ажыццявіць шматлікія планызамыслы, так, у прыватнасці, ён планаваўнамерваўся адкрыць у [[Львоў|Львове]] ўласную друкарню.

На працягу доўгага часу абсталяванне і матэрыялы Спірыдона Собаля паспяхова ўжывалісяпрымяняліся ў многіх друкарнях ВКЛ, Польшчы, Расіі і Валахіі.

Старэйшы сын Спірыдона Собаля Яўціхій вучыўся ў Кіеўскім калегіуме. Малодшы сын Собаля Іван заняўся ў Маскве перакладчыцкай дзейнасцю і перакладаў кнігі для Пасольскага прыказупрыказа.

Вынікам яго дваццаціпяцігадовыдваццаціпяцігадовай дзейнасці сталі каля дваццаці выданняў. Першым кіеўскім выданнем С. Собаля быў зборнік легенд і апавяданняў з жыцця пустэльнікаў пад назвай [[Ліманар|«Ліманар, або кветнік»]] ([[1628]]). ДбайнаеУважлівае вывучэнне «Ліманара» Собаля паказала, што пад гэтай датай Собаль, выпусціў не адно, а два розныя наборампа наборы і ўпрыгожанняміўпрыгожаннях выданні, як гэта ён зрабіў пазней і са сваім [[Актоіх]]ам [[1629]]  г.

У Актоіху 1628 года Собаль «упершыню ў практыцы кірылічнага кнігадрукавання ўвёў гравюры на медзі». Дбайнасць выканання гэтых гравюр кажа пра тое, што яныіх вырабілі загадзя доўга вырабляліся адмыслова для дадзенагагэтага выдання і, напэўна, выраблялі доўга.

[[Выява:Bukvar jazyka slavianskoho 1636 S.Sobal.jpg|thumb | [[Буквар]] С. Собаля]]

Спірыдон Собаль «імкнуўся прывучыць сваіх суграмадзян да чытання, самастойнага разважання, а таксама да малітвы сам-насам». І галоўнымгалоўнаю цяжкасцюпрацай Собаля на гэтай ніве стаў напісаны ім [[буквар]]. Буквар выйшаў дзвюмадвума выданнямі  — 1634 года ў Куцейне і 1636 у Магілёве. Буквар працягвае традыцыі Івана Фёдарава ў справе пачатковага навучання грамаце. На жаль, буквары Собаля захаваліся толькі ўадзінкавыя адзінкавыхасобнікі асобніках[[буквар]]оў Собаля, хоць трэба меркаваць, яны выходзілі значнымі тыражамі. На абаротах тытульных лістоў абодвух буквароў размешчаны выдатна падабраныя з кампазіцыйнай пункту гледжання гравюры рэлігійнага зместу. Прычым, гравюра Буквара[[Буквар]]а 1636 года мае відавочна польскае паходжанне, што кажа аб вялікай верацярпімасці аўтара і адсутнасці ў яго рэлігійнага дагматызму. Буквар таксама адметны тым, што ўпершыню ў назве буквароў згадана тое, што ён прызначаны для навучання дзяцей  — «Буквар або пачатак вучэнні дзецям пачаткоўцам чытання звыкацца». Да гэтага момантучасу ўсе папярэднія [[буквар|азбукі]] і буквары[[буквар]]ы спецыяльнаадмыслова не вылучалі таго, што яны прызначаны дзецямдля дзяцей. Гэты факт гаворыць аб тым, што Собаль выдатна разумеў, што навучанне і выхаванне чалавека трэба пачынаць з самага дзяцінства. Буквары пачынаюцца з «Азбукі мовыязыка СлавенскагаСловенска», гэта значыць алфавіту[[кірыліца|кірылічнай]] [[азбука|азбукі]], далей ідуць складачытанняспалучэнні складоў, падрабязныя паняццітлумачэнні граматычных катэгорый. Собаль лічыў напа прыкладзе брацкіх школ, што вучні павінны добра разбірацца ў паэзіі і таму размясціў у чытанкібукварах пачатковыя звесткі аб першапачатковым вершаскладаннявершаскладанні. Для выхавання хрысціянскай маралі ён таксама старанна падабраў тэксты з Бібліі, царкоўныя каноны, малітвы. ПаліграфічнамуПаліграфічна буквары Собаля вельмі прыгожа аформленыяаздоблены, такбо якаўтар лічыў, што эстэтычная прывабнасць падручнікаў значна павялічыць засваяльнасць іх зместу. Буквары Собаля аказалі значны ўплыў на наступных стваральнікаў рускіх (г.зн. усходнеславянскіх) навучальных дапаможнікаў, асабліва на [[Сімяон Полацкі|Сімяона Полацкага]].

Собаль ўжываўужываў у сваіх кнігах значнаязначную колькасць гравюр, прыгожыя і арыгінальныя застаўкі і ініцыялы з тонкім малюнкам і выявамі звяроў і птушак. Дошкі для гравюр і заставак па заказузаказе Собаля выразалі спрактыкаваныяўмелыя манастырскія разьбяры. Апроч таго, Собаль, часта не маючы сродкаў для набыцця новых дошак, арыгінальна відазмяняцьвідазмяняў ўжотыя, што былі ў існуючыянаяўнасці. Ён таксама шырока ўжываў наборны літы арнамент. ШрыфтУ друкара —якасці выразнышрыфту паўустаўдрукар карыстаўся выра{{націск}}зным паўуставам, а спалучэнне чорнага і чырвонага колераў было даведзена да сапраўднай гармоніі. Собаль з вялікай цікавасцю сочыцьсачыў за кнігамі, якія выходзяцьвыходзілі на Захадзе, у першую чаргу ў Польшчы, і часта творча пераймаепераймаў вопыт замежных майстроў.

Апроч кніг для царквы, Собаль друкаваў буквары[[буквар]]ы, кнігі для хатняй малітвы  — «[[Малітваслоў]]», «[[Часаслоў]]», кнігі для павучальнапавучальнага чытання, перакладзеныя з грэчаскай,  — «[[тастамент цара Васіля Грэцкага]]» і ўжо згаданы «[[Ліманар]]». Сярод яго выданняў таксама «[[Брашна Духоўнае]]» (каля [[1631]]), і «Буквар» ([[1631]] і [[1636]]).

ІмемІменем Спірыдона Собаля ў г. Магілёве названа друкарня: «УПКП Магілёўская абласная ўзбуйненая друкарня імя Спірыдона Собаля». У [[Орша|Оршы]] яго імеміменем названа вуліца.

На будынку Свята-Духаўскай царквы [[Куцеінскі Багаяўленскі манастыр|Куцеінскага манастыра]] ў 1998 годзе ўстаноўлена мемарыяльнаяпамятная дошка Спірыдона Собаля. Аўтар І. Голубеў.

* Агаджанов Б.  В.  Создатели первых учебных книг для начального обучения грамоте // Проблемы современного образования, 2010, №  2;

* Зернова А.  С.  Белорус, печатник С. Соболь // Книга: Исслед. и материалы. 1965. Сб. 10;

* Исаевич Я.  Д.  Преемники первопечатника. М., 1981;

* Мацюк О.  Я.  Новые документы о типографе С. Соболе // Фёдоровские чтения, 1973. М., 1976.

* Русское книгопечатание до 1917 года: 400 лет Русского книгопечатания, отв. ред А.  А.  Спиридонов, М., 1964.