Паўстанне Юр’евай ночы: Розніца паміж версіямі

{{вікіфікацыя}}'''Паўстанне Юр’евайЮр'евай ночы (1343—1345)''' — буйнейшае ў Сярэднявеччы выступленне эстаў супраць немцаў у Эстоніі.

Найбольш падрабязна звесткі пра Паўстанне дае г.зв. [[Лівонская малодшая рыфмаваная хроніка]], яе аўтар [[БарталамеюсБарталамей Гунеке]] быў сучаснікам падзей, займаў нейкую пасаду (найверагодней, святарскую) пры ордэнскім [[фогт]]у ў [[Ярвэ]] і быў добра інфармаваны. Але хроніка Гунеке дайшла да нас толькі ў пераказе хронікі [[Іаган Рэнер|Іагана Рэнера]], які ў 16 ст. быў службоўцам Ордэна і, як лічыцца, значна адрэдагаваў паведамленні Гунеке пра падзеі 1343 г. Другая значная крыніца — [[Хроніка Лівоніі, Вартберг|«Хроніка Лівоніі»]] [[Герман Вартберг|Германа Вартберга]], капелана пры магістры Лівонскага ордэна ў 2-й пал. 14 ст., які скончыў сваю Хроніку ў 1378 г. і адлюстроўваў у ёй погляд Ордэна на Паўстанне. Але з Хронікі Віганда ў арыгінале да нас дайшла нязначная частка, у асноўным яна вядомая з лацінскага перакладу сяр. 15 ст. Трэцяя крыніца — рыфмаваная хроніка [[Віганд Марбургскі|Віганда Марбургскага]], складзеная ў кан. 14 ст., у ёй найболейнайбольш каштоўныя звесткі пра карную ордэнскую аперацыю восені 1343 г. З рускіх крыніц пра Паўстанне згадвае толькі [[Наўгародскі Першы летапіс]], пскоўскія летапісы абмежаваліся апісаннем паходу пскавічоў супраць Дэрпцкага біскупства летам 1343 г.

Гунеке характарызуе Паўстанне як палітычны рух скіраваны на поўнае знішчэнне нямецкага прыгнёту і самых немцаў у Эстоніі. Герман Вартберг апраўдвае дзеянні Ордэна, паказваючы Паўстанне як крывавы бунт адкінуўшых хрысціянства паганцаў. Віганд Марбургскі бачыў Паўстанне як сялянскае, прычынаю якога было цяжкаецяжка сацыяльна-эканамічнае становішча сялянаўсялян у дацкіх уладаннях у Эстоніі.

Як вядома, немцы ва Усходняй Прыбалтыцы, падпарадкаваўшы ліваў і летаў, у 1208 г. пачалі актыўныя дзеянні супраць эстаў. Сустрэўшы моцны супраціў эстаў, а таксама дапамогу ім з боку рускіх, рыжскі біскуп Альберт спадзяючыся замацавацца на поўдні Эстоніі заклікаў да дзеянняў на поўначы Эстоніі дацкага кар. Вальдэмара II. Датчанам ўдалосяудалося авалодаць трыма паўночнымі раёнамі краіны — паветамі Равяля, Хар'ю і Віру. Але ў 1227 г. дацкія ўладанні ў Эстоніі былі акупаваныя немцамі і толькі ў 1238 г. павернутыя датчанам праз пасрэдніцтва Папы рымскага.

За 1227—1238 г. большая частка земляў была раздадзеная васалам нямецкага паходжання, якія да 1238 г. скалалі звыш 80 % ад агульнай колькасці васалаў у раёнах, якія вярталіся Даніі. Карпаратыўная супольнасць нямецкіх васалаў у дацкіх уладаннях у Эстоніі была мацнейшай чым у інш. частках Прыбалтыкі, тымчасова як улада дацкага караля тут была амаль намінальнай, таму фактычна ўлада ў рэгіёне належала нямецкіх феадалам. Гэты факт трэба мець на ўвазе пры разглядзе прычын Паўстання.

З 1270-1280-х пачалося прымусовае адчужджэнне васаламі сялянскіх земляў пад маёнткі, а таксама павелічэнне павіннасцяўпавіннасцей сялянаўсялян, у т.л. паншчыны — з-за гэтага ўзмацніўся антаганізм паміж немцамі-землеўнаснікамі і эстамі-сялянамі. У параўнанні з заможнасцю эстаў у пач. 13 ст., паводле Генрыха Латвійскага, да сяр. 14 ст. яны былі загнаныя ў жабрацкія і паднявольныя умовыўмовы існавання. Таксама, хоць за 100 гадоў, паміж заваёвай датчанамі земляў эстаў і Паўстаннем, у Эстоніі і была праведзеная хрысціянізацыя, хрысціянства, якое прапаведвалася на чужой для народа мове, збольшага было сімвалам нямецкага гнёту. Пры гэтым у народзе на памяці былі паданні пра колішнюю самастойнасць і колішнія пастаўнні супраць немцаў.

[[Выява:Padise Klooster.jpg|злева|мініthumb|[[Падзіскі кляштар]]]]

Паўстанне не было стыхійным, а стала вынікам эсцкага руху, ініцыятары якого спачатку паслалі скаргу дацкаму каралю, дзе прасілі абароны ад гнёту дацкіх васалаў-немцаў, кажучы каралю, што сялянам-эстам ужо ''«лепей памерці, чым працягваць нікчэмнае існаванне пад гэткім ярмом»'', бо немцы ''«гвалцілі іх жонак і дачок, аднімалі маёмасць і саміх заводзілі ў рабства»''. Аднак паслы эстаў былі затрыманыя службоўцамі Ордэна. Таксама, сяляне-эсты дацкіх уладанняў у Эстоніі звярталіся са скаргай на васалаў-немцаў да магістра Лівонскага ордэна, але і гэты зварот да вышэйшай улады не меў выніку. Верагодна, пасля гэтага пачалася падрыхтоўка да ўзброенага паўстання. Мэтай паўстання было поўнае фізічнае знішчэнне немцаў у Эстоніі, пад лозунгам ''«Смерць немцам!»'' яно і праходзіла. Ініцыятары паўстання паслалі па дапамогу да шведскіх фогтаў у Аба і Выбрагу, што на фінскім беразе, бо вядома, што Швецыя даўно мела планы на Эстонію. Таксама 2 паслоў эстаў былі дасланыя да Пскова. Сам пачатак Паўстання быў прымеркаваны да часу, калі войскі Ордэна былі занятыязаняты аблогай пскоўскага прыгарада Ізборска. Паміж сабою эсты выбралі 4 кіраўнікоў.

[[Выява:Paide estonia.jpg|мініthumb|Руіны [[Пайдэ|Пайдскага]] замка]]

Паўстанне пачалося па сігнале, запаленай хаце на адным з узгоркаў, як казалася ужоўжо вышэй, у павеце Хар'ю ў ноч 23.4.1343 г. (вясенні Юр'я). Адначасова паўсталі эсты ў мацярыковай частцы Ляянэ-Саарэмааскага біскупства, т.б. у павеце ЛяянэмааЛяянемаа. Маёнткі, малыя замкі, цэрквы і капліцы былі спаленыя, трапіўшыя ў рукі паўсталых немцы — забітыя, у знішчэнні немцаў, не гледзячы на пол і ўзрост, удзельнічалі і жанчыны. У [[Падзізэ|Падзіскім кляштары]] былі забітыязабіты 28 манахаў. Затым эсты пачалі аблогу замка і горада Таліна, які быў важнейшым цэнтрам Эстоніі, тут паўсталыя чакалі падыходу на дапамогу шведскага войска. У аблозе прымала ўдзел звыш 10 тыс. челавек, паводле НПЛ — 14 тыс. У павеце ЛяянэмааЛяянемаа паўсталыя трымалі ў аблозе г. Хаапсала. Немцы былі бязсільныя, адно схаваліся па вялікіх замках, і звярнуліся па дапамогу да Ордэна. Гэты зварот быў на руку Ордэну, каб пад відам узнаўлення законнага парадку заняць Дацкую Эстонію, таму магістр хутка адгукнуўся, пагатоў Ордэн мог непакоіць магчымы распаўсюдраспаўсюджанне паўстання і на свае ўладанні.

Аднак, ордэнскія войскі былі занятыязаняты аблогай [[Ізборск]]а, каб выйграць час магістр прапанаваў паўсталым перамовы. Магістр прапанаваў кіраўнікам паўстання прыйсці на перамовы да 4 мая 1343 г. у ордэнскі замак Вейсенштэйн (цяпер [[Пайдэ]]), што побач з раёнам паўстання і быў важнай крэпасцю і фарпостам Ордэна на поўначы Эстоніі. Кіраўнікі паўстання прынялі гэтуюгэту прапанову перамоваўперамоў. Тысчасова да поўначы ад Вейсенштэйна адбылася першая сутычка эстаў з атрадам мясцовага ордэнскага фогта, у баі эсты страцілі 300 чалавек забітымі.

Магістр [[Бурхардт фон ДрэйлебэнДрэйлебен]] зняў аблогу Ізборска і разам войскамі Ордэна, Дэрпцкага біскупства і Рыжскага архібускупства да 4 мая 1343 г. прыбыў у Вейсенштэйн. Да гэтага часу ў Вейсенштэйн прыбылі і 4 кіраўніка паўстання толькі з 3 праважатымі, а таксама талінскі біскуп. Матывы гэтага неабачлівага кроку кіраўнікоў паўстання цяжка растлусачыць, магчыма яны таксама цягнулі час, каб дачакацца шведскага дапаможнага войска. Таксама, верагодна, яны атрымалі ад магістра гарантыю бяспекі.

На перамовах у Вейсенштэйне, магістр запытаўся ў кіраўнікоў Паўстання, чаму бязлітасна забіта столькі немцаў, у т.л. малых і старых. Адзін з кіраўнікоў адказаў, што немцы так доўга і жорстка прыгнеталі эстаў, што яны болей ужо не маглі цярпець. Тады магістр запытаўся за што былі забітыязабіты манахі Падзіскага кляштара. Кіраўнікі адказалі, што і гэтыя манахі заслужылі смерці і наогул, любы немец, хаця б і ростам у локаць, заслугоўвае смерці. Аднак пры гэтым, кіраўнікі Паўстання заявілі, што калі б магістр навёў парадак і ўзяў эстаў пад сваю ўладу, то яны б згадзіліся яму падпарадкавацца, але немцаў яны цярпець больш не могуць (тут яны відаць мелі на ўвазе немцаў дацкіх васалаў), хоць напраўдзе не хацелі б мець над сабою гаспод. Гатовасць кіраўнікоў падпарадкавацца Ордэну выглядае дзіўна, магчыма, гэтым яны толькі хацелі пазбегнуць умяшальніцтва Ордэна ў хаду Паўстання. Магістр, заявіўшы, што не можа пакінуць масавыя забойствы без пакарання, загадаў затрымаць кіраўнікоў Паўстання ў Вейсенштэйне, пакуль ён не пакарае паўстанцаў і вернецца. Кіраўнікі паўстання абурыліся гэтым загадам, патрабавалі адпусціць і аказалі супраціў затрыманню, у баі былі парубленыя на кавалкі, паводле Гунеке-Рэнера.

18 мая 1343 г. на талінскі рэйд прыбыў выбаргскі фогт Іаган Гатаесан, а 20 мая — абоскі фогт Дан Ніглісан, але было ўжо позна. Часовы штатгальтэр Г. фон Герыке перашкодзіў высадцы шведаў і паведаміў ім, што эсты разбітыя і дацкія ўладанні знаходзяцца пад абаронай Ордэна. Пасля перамоваўперамоў, 21 мая Герыке і шведскія фогты дамовіліся пра перадачу канфлікта на суд шведскага і дацкага каралёў.

26 мая 1343 г. у Дэрпцкае біскупства ўварвалася пскоўскае войска, пскавічы дайшлі да біскупскага замка Одэмпэ, на злучэнне з імі ійшоў атрад эстаў, астаткі разбітых пад Талінам, колькасцю 3-5 тыс. чалавек. Пра гэты атрад эстаў паведамляе НПЛ. Пскоўскі напад у некаторай ступені адцягнуў сілы немцаў ад задушэння паўстання ў павеце Ляанемаа. Немцам удалося разбіць пскавічаў каля Одэмпэ да злучэння з эстамі, пскавічы змушаныя былі адступіць, злучэнне з эстамі адбылося праз некалькі дзён у ваколіцах памежнага біскупскага замка Вастсэлійна. Пры Вастсэлійне 1.6.1343 г. адбылася бітва пскавічоў і эстаў з немцамі, страты абедзьвухабедзвух бакоў былі вялікія. Пскавічы і эсты адступілі на Русь, у немцаў не было сілаўсіл гнацца за імі. Аднак гэты паход пскавічоў ужо нічога не мог зрабіць, бо лёс паўстання быў вырашыны 14 мая пад Талінам.

Вечарам, у дзень свСв. Якава 24.7.1343 г., паўстане пачалося і на востр. Эзель (цяпер Саарэма), эсты адначасова перабілі ўсіх немцаў на востраве і пачалі аблогу замка Пёйдэ — адзінага ўмацавання немцаў на востраве. Пасля 8-дзённай аблогі нямецкі гарнізон капітуляваў пад гарантыю безперашкоднага выхаду са зброяй, канямі і ўласнымі рэчамі. Аднак на выхадзе эсты пазабівалі немцаў каменнем. Нямецкая ўлада, і самі немцы фізічна, на Эзелі перастала існаваць — паўстаўшыя былі ўпэўненыя, што да зімы, калі замёрзнуць пралівы ім няма чаго баяцца з боку Ордэна, які не меў свайго флоту.

Асабліва небяспечнымі кіраўніцтва Ордэна лічыла эстаў з Хар’юХар'ю, галоўных арганізатараў Паўстання. Лівонскі магістр Б. фон ДрэйлебэнДрэйлебен задумаў вынішчыць усіх эстаў, вялікі магістр Людольф Кёніг даў на гэта згоду і паслаў для гэтага з Прусіі ў Лівонію адборнае войска з 700 рыцараў на чале з дасведчаным кіраўніком, агульная колькасць войска магла складаць 2-4 тыс. Гэта самая буйная дапамога з Прусіі за ўсю гісторыю злучанага Ордэна.

З прыбылых у канцы верасня 1343 г. прусакаў невялікая колькасць засталася ў Рызе, большая частка ўдзельнічала ў карыных аперацыях супраць эстаў — адзін атрад быў размешчаны ў ордэнскім замку Фелін (цяпер Вільяндзі), другі — у замку Вейсенштэйн; трэці — у Таліне. Усім атрадам, паводле Віганда Марбургскага, была пастаўленая задача ў адзін дзень знішчыць эстаў, у т.л. жыхароў Хар’юХар'ю, астравіцянаў і наогул усіх «ворагаў веры». Такім чынам, знішчэнне эстаў было задумана Ордэнам ўу шырокіх маштабах.

Карная аперацыя ў Хар’юХар'ю была праведзеная уў 2-й пал. лістапада 1343 г. пад уласным кіраўніцтвам магістра Б. фон ДрэйлебэнаДрэйлебена. Паводле Віганда, немцы знішчалі эстаў без разбору полу і ўзросту, забіралі маёмасць, палілі паселішчы. Эсты ў Хар’юХар'ю восенню 1343 г. не мелі ўжо сілаўсіл, каб аказаць актыўны супраціў. Частка эстаў пакінула край, астатнія хаваліся па лясах і балотах. Да гэтага, хутка пачаўся голад, бо значная частка палёў з вясны была не засеяная. Аднак частка эстаў ўмацаваласяумацавалася на 2 гарадзішчах, якія немцам удалося ўзяць толькі пасля працяглай і крывавай аблогі, трапіўшыя ў палон эсты былі пакараныя смерцю.

Задушыць паўстанне на Эзелі немцы здолелі толькі наступным паходам, вясною 1345 г. Паход быў запланаваны адначасова з вялікім паходам прускіх немцаў на Літву, зноў былі сабраныя вялікія сілы, у т.л. нават мацярыковыя эсты. Цягам 8 дзён карнікі спусташалі Эзель. Паўстанцы прымушаныя былі здаць зброю, зрыць сваё умацаваннаеўмацаваннае гарадзішча і даць немцам закладнікаў. Адцягненне сілаўсіл Ордэна ў гэты паход, абмануўшы прускіх немцаў, скарыстаў вял.кн. [[Альгерд]], які пры падтрымцы мясцовых жыхароў вынішчыў уладанні Ордэна на поўдні Лівоніі, а таксама ваколіцы Рыгі (гл. Лівонскі паход Альгерда).

Канчаткова задушыўшы паўстанне на Эзелі, немцы пачалі пабудову новых умацаванняў на востраве. Замест знішчага Пёйдэ жыхары абавязаныя былі пабудаваць на паўночным узбярэжжы новы замак пад назвай ЗонэбургЗонебург (з ням. «замак у адплату»; цяпер Маасаліна), як памяць пра задушэнне паўстання. Таксама быў пабудаваны і біскупскі замак Арэнсбург (цяпер Курэсаарэ), які пазней стаў рэзідэнцыяй мясцовых біскупаў.

[[File:Livland_grossLivland gross.jpg|thumb|Карта Лівоніі пасля продажу Даніяй Ордэну паветаў Хар'ю і Віру]]

Дацкі кароль [[Вальдэмар IV]] разумеў, што не мае сілы трымаць свае заморскія ўладанні ў Эстоніі, [[29 жніўня]] [[1346]] г. ён прадаў Тэўтонскаму ордэну за {{nobr|19 000}} [[кёльн]]скіх [[марка|марак]] свае эстонскія ўладанні — паветы [[Хар’юХар'ю]] і [[Віру]]. У 1347 г. Тэўтонскі ордэн перадаў гэтыя правінцыі [[Лівонскі ордэн|Лівонскаму ордэну]].

Паўстанне, карная аперацыя і пераход Хар'ю і Віру да Ордэна мелі значныя сацыяльна-палітычныя наступствы, як для васалаў, так і для сялян. Ордэн, у адрозненне дацкага караля, быў моцным і жорсткім гаспадаром. Падчас паўстання асабліва пацярпелі мелкія [[васал]]ы, многія загінулі, астатнія ў выніку разарыліся і сышлі з маёнткаў у гарады або наогул з'ехалі з краюкрая. Такім чынам, колькасць феадалаў у Эстоніі значна зменшылася. Прэтэнзіі буйных феадалаў Ордэн жорстка перапыняў. З гэтых прычын, хутка феадальны стан ўу Эстоніі сацыяльна знівеліраваўся і згрупаваўся, стаўшы нават узорам для іншых рэгіёнаў Прыбалтыкі.