Станіслаў Ляшчынскі: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
KamikazeBot (размовы | уклад)
др r2.7.3) (робат зьмяніў da:Stanislaw Leszczynski 1. af Polen на da:Stanislaw Leszczynski
др clean up, replaced: ягоны → яго, вайсков → ваенн, Берасцейск → Брэсцк, двума → дзвюма, моваў → моў, нэвіль → невіль (3), Вэтына → Вет using AWB
Радок 7:
{{Змест злева}}
 
== ЖыццяпісБіяграфія ==
=== Перадумовы ===
Пасля смерці [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]] [[17 чэрвеня]] [[1696]] года ў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] распачалася барацьба за сталец. На яго прэтэндавалі розныя асобы, якія імкнуліся атрымаць падтрымку ў магнатаў краіны. Найбольш вострая барацьба была паміж двумадзвюма групоўкамі, якія падтрымлівалі саксонца [[Аўгуст Моцны|Аўгуста ВэтынаВетына]] (вылучэнца [[Расія|Расіі]] і [[Аўстрыя|Аўстрыі]]) і француза [[Франсуа Людовік дэ Бурбон граф Конці|Франсуа Людовіка дэ Бурбон графа Конці]] (вылучэнца [[Францыя|Францыі]]). Адбылася падвоеная элекцыя, на адным сойме абралі Конці, а на наступны дзень пры дапамозе расійскіх войскаў на іншым сойме абралі Аўгуста, які быў каранаваны. Аднак падобны вынік не задаволіў значную частку магнатаў, і ў краіне стварылася моцная апазіцыя, да якой належалі і [[Род Ляшчынскіх|Ляшчынскія]].
 
Пасля смерці [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]] [[17 чэрвеня]] [[1696]] года ў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] распачалася барацьба за сталец. На яго прэтэндавалі розныя асобы, якія імкнуліся атрымаць падтрымку ў магнатаў краіны. Найбольш вострая барацьба была паміж двума групоўкамі, якія падтрымлівалі саксонца [[Аўгуст Моцны|Аўгуста Вэтына]] (вылучэнца [[Расія|Расіі]] і [[Аўстрыя|Аўстрыі]]) і француза [[Франсуа Людовік дэ Бурбон граф Конці|Франсуа Людовіка дэ Бурбон графа Конці]] (вылучэнца [[Францыя|Францыі]]). Адбылася падвоеная элекцыя, на адным сойме абралі Конці, а на наступны дзень пры дапамозе расійскіх войскаў на іншым сойме абралі Аўгуста, які быў каранаваны. Аднак падобны вынік не задаволіў значную частку магнатаў, і ў краіне стварылася моцная апазіцыя, да якой належалі і [[Род Ляшчынскіх|Ляшчынскія]].
 
У [[1700]] распачалася [[Паўночная вайна, 1700-1721|Паўночная вайна]], напачатку паспяховая для [[Швецыя|Швецыі]]. Кароль Рэчы Паспалітай [[Аўгуст Моцны]] быў саюзнікам [[Пётр I|Пятра I]], у наступным [[1701]] шведскія войскі з'явіліся на тэрыторыі Рэчы Паспалітай, унутраная апазіцыя Аўгусту перайшла на бок шведаў. Аўгуст уцёк, [[Карл XII]] дамогся абвяшчэння ў [[люты]]м [[1704]] бескаралеўя і прызначэння новых выбараў. Кандыдатуры мажлівых каралёў разглядаў Карл XII.
 
=== Выбары ===
Прэтэндэнтаў на карону было шмат. На разгляд Карлу трапілі кандыдатуры старэйшых сыноў Яна Сабескага [[Якуб Сабескі|Якуба]] і [[Канстанцін Сабескі|Канстанціна]], а таксама вылучэнца Францыі (саюзніцы Швецыі) Франсуа Людовіка дэ Бурбона графа Конці. Аднак, па шэрагу розных акалічнасцяўакалічнасцей абранне ніводнага з іх не магло ажыццявіцца. Карлу патрэбны быў новы кароль, які б цалкам залежаў выключна ад яго. У такіх абставінах Карл XII звярнуў увагу на маладога Ляшчынскага. Супраць кандыдатуры мусілі паўстаць [[Род Патоцкіх|Патоцкія]], [[Род Любамірскіх|Любамірскія]], [[Род Радзівілаў|Радзівілы]] і іншыя значныя роды краіны, якія лічылі сябе больш вартымі каралеўскага пасаду. Аднак штыкі шведаў былі тады больш красамоўным аргументам, і таму [[12 ліпеня]] [[1704]] пад наглядам шведскіх войскаў у [[Варшава|Варшаве]] на адпаведным сойме адбылася афіцыйная элекцыя Станіслава Ляшчынскага. Праўда, яна была зробленаязроблена насуперак традыцыі, бо дакумент пра абранне адмовіўся падпісаць прымас [[Міхал Радзяёўскі]], замест яго гэта зрабіў познанскі біскуп [[Мікалай Свянціцкі]]. Яшчэ перад элекцыяй новы кароль абвясціў, што перадасць сталец больш законнаму прэтэндэнту Якубу Сабескаму, калі той будзе вызвалены.
 
[[Выява:Stanisław Leszczyński.jpg|thumb|left|Станіслаў Ляшчынскі, ''[[Ян Матэйка]]'']]
У верасні [[1705]] пад наглядам шведскіх войскаў сабраўся Каранацыйны сойм у Варшаве, і [[3 кастрычніка]] ў касцёле свСв. Яна Станіслаў урачыста падпісаў ''pacta conventa'', а на другі дзень архібіскуп львоўскі [[Канстанцы Зялінскі]] правёў каранацыю Ляшчынскага. Каранацыя прайшла з пэўным адыходам ад традыцыяўтрадыцый, яна прайшла не ў [[Кракаў|Кракаве]], а ў Варшаве, і праводзіў яе не прымас, а архібіскуп львоўскі, што надавала ёй рысы нелегетымнасці. Неўзабаве пасля каранацыі была падпісаная мірная дамова паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй. Кароль Станіслаў залежаў ад Карла не толькі палітычна, але і матэрыяльна, бо амаль адразу пасля элекцыі прыхільнікі Аўгуста захапілі і вынішчылі маёнткі Ляшчынскага. Таму ён быў вымушаны пазычаць грошы за мяжой ці ў Карла.
 
Такім чынам, у Рэчы Паспалітай было адразу два выбраныя і ўмоўна легетымныя каралі. Хоць Аўгуст часова адмовіўся ад вяртання стальца і знаходзіўся ў роднай [[Курфюрства Саксонія|Саксоніі]], аднак Карл XII у [[1706]] робіць выправу ў Саксонію. У выніку [[Альтранштацкі мір|Альтранштацкага міру]] Аўгуст адмовіўся ад стальца і афіцыйна прызнаў за караля Станіслава. Але ў выніку гэтай дамовы на волю выйшлі браты Сабескія, што ўскладніла становішча Ляшчынскага, бо ён раней абяцаў перадаць сталец Якубу Сабескаму. Але перамоваўперамоў аб перадачы стальца нават не вялося, бо Карла задавальняла кіраванне Станіслава.
 
=== Расійскі фактар ===
Радок 27 ⟶ 26:
Ляшчынскі [[19 жніўня]] [[1709]] выдаў маніфест, згодна з якім прапанаваў прызначыць новыя выбары. Аднак гэта супярэчыла планам Пятра I. Пад пагрозай наступу расійскага і саксонскага войскаў, Станіслаў выехаў да [[Шчэцін]]а, на тэрыторыю [[Памор'е, Польшча|Памор'я]], якое тады мела нейтральны статус і куды яшчэ раней была перавезеная каралеўская сям'я. У снежні [[1710]] Карл XII, які яшчэ знаходзіўся ў турэцкім палоне, абвясціў Ляшчынскага генеральным упаўнаважаным у Швецыі, з тым, каб той сабраў там войска і рушыў у Рэч Паспалітую. Пасля гэтага ў Пятра і Аўгуста з'явіліся падставы для нападу на Памор'е. Станіслаў Ляшчынскі ўцёк у Швецыю, дзе яго сустрэлі не вельмі добра, бо благім было ўжо стаўленне да Карла. Але Станіслаў усё ж праз некаторы час з 10-тысячным войскам пайшоў на Памор'е, аднак выправа не была ўдалая.
 
Тымчасова Аўгуст хоць меў моц, але не меў каралеўскага тытулу, бо выракся яго. Станіслаў жа не меў моцы, але быў адзіным на той час каралём Рэчы Паспалітай. Першым былі прыкладзены намаганні, каб другі выракся стальца. Аўгуст забраў у дрэздэнскіх банкіраў распіскі Ляшчынскіх на вялікія сумы грошай і аддаў іх асабістаму ворагу Станіслава Флемінгу, які заняў усе маёнткі Ляшчынскіх, прапануючы вярнуць іх за адмову ад стальца і нават прыплаціць. [[5 снежня]] [[1712]] быў падпісаны [[Рыбніцкі дагавор]], паводле якога Ляшчынскі пагаджаўся адмовіцца ад прэтэнзій на сталец і вяртаў Аўгусту Альтранштацкі акт, за што той абвяшчаў амністыю прыхільнікам Станіслава, выплачваў яму 100 тыс. дукатаў адначасавова, а таксама па 150 тыс. талераў штогод. Землі Ляшчынскага павінны былі вярнуцца да яго толькі са згоды Рэчы Паспалітай. Але на гэтуюгэту дамову патрабаваўся дазвол Карла, і Станіслаў паехаў да яго. Швед жа не жадаў слухаць пра капітуляцыю, да таго ж хутка султан загадаў арыштаваць Карла. Станіслава султан таксама пакінуў пры сабе, праўда, з прапановай дапамагчы ў вяртанні кароны. За гэтуюгэту паслугу ён патрабаваў аддаць [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]] [[Украіна|Украіну]]. Але пакуль ішлі гэтыя перамовы, туркі заключылі мір з Пятром I, і Ляшчынскі мусіў уцячы ў Швецыю. Сюды ж праз некаторы час прыбыў Карл XII, які даў свайму былому вылучэнцу невялікі маёнтак на ўтрыманне і пенсію.
 
=== За мяжой ===
Радок 33 ⟶ 32:
 
=== Вяртанне ў РП ===
[[1 лютага]] [[1733]] памёр Аўгуст II. Было абвешчанае чарговае беcкаралеўе, і Ляшчынскі атрымаў магчымасць заняць каралеўскі сталец з дапамогай Францыі. Аднак хоць Аўгуст II і не меў вялікай падтрымкі, ягоныяго сын здабываў сабе сталец з дапамогай Расіі. 20-тысячнае расійскае войска перайшло межы Рэчы Паспалітай і рушыла яму на дапамогу. У гэты час нібыта пачала свой рух невялікая французская дапамога Ляшчынскаму, сам Станіслаў, пераапрануўшыся гандляром, праехаў праз [[Германія|Германію]] і нечакана для ўсіх з'явіўся ў Кракаве падчас Элекцыйнага сойму, на якім прысутнічала дваццаць тысяч шляхты. [[12 верасня]] 1733 прымас абвясціў Станіслава каралём. Аднак вайсковайваеннай дапамогі ў яго не было і ён не мог супрацьстаяць расійскаму войску, якое праз некалькі дзён з'явілася каля Кракава. Станіслаў вымушаны быў уцячы да мора ў [[Гданьск]], каб чакаць французскай дапамогі.
 
[[5 кастрычніка]] 1733 у Кракаве з дапамогай расійскіх войскаў быў абраны новы кароль [[Аўгуст Сас]], які і быў неўзабаве каранаваны. Расійскія войскі рушылі на Гданьск, каб знішчыць Станіслава. Станіслаў так і не дачакаўся французскай дапамогі, бо ў гэты час пачалася франка-аўстрыйская вайна. У лютым [[1734]] пачалася аблога Гданьска рускімі. Амаль паўгода цягнулася абарона горада, але ніякай дапамогі не было. Калі ж не засталося ніякай надзеі, Ляшчынскі ўцёк, пераапрануўшыся селянінам, у [[Каралеўства Прусія|Прусію]], а адтуль — у Францыю.
 
=== Зноў за мяжой ===
 
[[Франка-аўстрыйская вайна]] скончылася мірам у верасні [[1734]], па яго ўмовах Станіслаў Ляшчынскі захоўваў тытул караля, аднак замест Рэчы Паспалітай атрымоўваў заваяваную французамі [[Латарынгія|Латарынгію]]. Рэальна кіраваць гэтай правінцыяй яго дапусцілі не адразу. Некалькі гадоў з ім вялі перамовы, і ў выніку была падпісаны дагавор, згодна з якім Ляшчынскі не мог атрымліваць прыбыткі ад гаспадаркі Латарынгіі, а жыў толькі на афіцыйна прызначаную ўрадам пенсію, нібы чыноўнік. Кароль тут меў вялікія і прыгожыя палацы, працягваў сваю мецэнацкую і філасофскую дзейнасць — вядомая яго палеміка з [[Жан Жак Русо|Русо]].
 
У [[1737]] С. Ляшчынскі арганізаваў у {{нп3|ЛюнэвільЛюневіль|ЛюнэвіліЛюневілі|ru|Люневиль}} рыцарскую акадэмію (корпус кадэтаў), дзе на ўласныя сродкі вучыў 30 маладых шляхцічаў з Латарынгіі і гэтулькі ж з Рэчы Паспалітай. Карона прадстаўляла 18 юнакоў, а Вялікае Княства Літоўскае — 12. Наборам моладзі з ВКЛ займаўся [[Кашталяны віцебскія|віцебскі кашталян]] [[Сымон Сіруць]], тагачасны сакратар караля Станіслава ў ЛюнэвіліЛюневілі. [[Кашталяны берасцейскія|Берасцейскі кашталян]] [[Марцін Матушэвіч]] у сваім «Дыярыюшы», апавядаючы пра ініцыятыву экс-караля, пісаў, што ў акадэміі маюць адбывацца «ўсе ваенныя практыкаванні па архітэктуры militaris et civilis», геаметрыі, геаграфіі, мовах розных замежных, выездцы коннай, танцах, фехтаванні і іншых розных ведаў»<ref>Staszewski J. Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie / Jacek Staszewski. — Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986. — 183, [1] s., [32] s. tabl.: il., faks., fot., portr. — S. 132, 140.</ref>.
 
Пасля смерці Аўгуста III 86-гадовы Ляшчынскі прапанаваў французскаму ўраду зноў падтрымаць яго ў якасці прэтэндэнта на сталец, аднак ягонуюяго кандыдатуру адмовіліся разглядаць.
 
[[23 лютага]] [[1766]] Станіслаў Ляшчынскі памёр. Пахаваны ў горадзе [[Нансі]], дзе жыў апошнімі гадамі і дзе яму пастаўлены помнік.