Вікіпедыя

Гісторыя Польшчы: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др clean up, replaced: раўнанн → ураўненн, капіяванн → капіраванн, га суду → га суда, вайсков → ваенн, княск → княжацк, фармаванн → ф using AWB
Радок 3:
== Утварэнне Польскай дзяржавы ==
[[Выява:Zaprowadzenie chrzescijanstwa 965 Matejko.JPG|thumb|right|250px|[[Ян Матэйка]], ''Прыход хрысціянства'']]
У 9–10 ст. на сучаснай тэрыторыі Польшчы жылі розныя заходнеславянскія плямёны, сярод якіх вылучаліся вісляне і паляне. Першыя займалі тэрыторыю з цэнтрам у [[Кракаў|Кракаве]], другія – з цэнтрам у [[Горад Гнезна|Гнезна]]. Менавіта паляне ў 10 ст. здолелі аб'яднаць вакол сябе сваіх суседзяў і паклалі пачатак дзяржавы, якая ад іх і празвалася Польшчай. Старажытныя легенды, запісаныя польскімі летапісцамі, распавядаюць пра князя Крака, у гонар якога быў названы горад [[Кракаў]], пра князя Папеля, які быў выгнаным за свае злачынствы. Існуюць легенды і пра Земавіта, сына хлебароба Пяста, па імі якога была названаяназвана першая гістарычная польская валадарская дынастыя. З нашчадкаў Пяста выйшаў [[князь]] [[Мешка I]] ([[960]]–[[992]]), першы гістарычна вядомы [[князь]]. Валоданні Мешка ўключалі ў сябе Вялікую Польшчу (вобласць рассялення палян), а таксама землі па сярэднім цячэнні [[Вісла|Віслы]]. У [[865]] [[Мешка I|Мешка]] ажаніўся на дачцы чэшскага князя [[Баляслаў I|Баляслава I]] – Дабраве, а ў [[966]] – прыняў [[хрысціянства]] па заходнім абрадзе. Для таго, каб паслабіць залежнасць ад германскага [[імператар]]а, васалам якога [[Мешка I]] прызнаў сябе ў [[963]], польскі [[князь]] на падставе [[Дароўны акт|Дароўнага акту]] аддаў Польшчу пад заступніцтва [[Святы Прастол|Святога Прастола]]. У карысць [[Святы Прастол|Святога Прастола]] Польшча з гэтага часу плаціла штогадовую даніну – "лепту Св. Пятра".
 
Сын Мешка – [[Баляслаў Храбры]] ([[992]]–[[1025]]) працягнуў стварэнне польскай дзяржавы, аб'яднаўшы пад сваёй уладай усе польскія плямёны. У [[1000]] годзе ён заключыў дагавор з [[Атон I|Атонам I]] (германскім каралём, з [[962]] – імператарам свяшчэннарымскім), паводле якой стваралася самастойнае архібіскупства з цэнтрам у [[Горад Гнезна|Гнезна]]. Тым самым была пацверджаная незалежнасць польскіх земляў ад імперыі. У [[1025]] годзе [[Баляслаў Храбры|Баляслаў]] прыняў каралеўскі тытул. Да таго часу Польшча ўяўляла сабою краіну з развітой сістэмай замкаў і гродаў, пачынае складацца і польскае [[рыцарства]] (milites), якое атрымоўвала зямлю за службу князю, і nobiles – [[шляхта]].
Радок 9:
Аднак пасля смерці [[Баляслаў Храбры|Баляслава]] пачаліся міжусобіцы. Дробныя польскія князі патрабавалі ад Мешка (Мячыслава) II ([[1026]]–[[1034]]) вылучыць ім долі. Патрабаванні былі здаволеныя, але беспарадкі не спыніліся і амаль уся дынастыя [[Пясты|Пястаў]] была знішчаная. Скарыстаўшыся ўнутранымі праблемамі, суседзі Польшчы захапілі частку земляў, якія належылі ёй да таго часу: немцы – усё заваяваныя Баляславам зямлі ўздоўж цячэння [[Эльба|Эльбы]], датчане – Памор'е, чэхі – узнавілі сваю незалежнасць, а кіеўскі [[князь]] Яраслаў Уладзіміравіч – Червеньскія гарады.
 
Казіміру Узнавіцелю (1034–1058) удалося выправіць сітуацыю. Абапіраючыся на саюз з Руссю, ён вярнуў Польшчы Мазовію і Сілезію. У той жа час у перыяд яго кіравання адбылося адно з самых буйных народных паўстанняў таго часу (1037–1038). Паўстанне было накіраванаенакіравана супраць царкоўных і свецкіх улад і для падаўлення яго спатрэбілася дапамога імператара Конрада II.
 
Баляслаў II (1058–1079), празваны Смелым, імкнуўся працягнуць палітыку свайго прадзеда – Баляслава I Храбрага, выкарыстаючы спрыяльную міжнародную сітуацыю. У барацьбе паміж імператарам Генрыхам IV і папам Рыгорам VII ён выступіў на боку апошняга. Гэта прынесла свой плён: у 1075 у Польшчу прыбыў папскі пасланец, каб канчаткова замацаваць правы Гнезненскага архібіскупства, а ў 1076 Баляслаў II быў каранаваны. У гэтых умовах ён не адважыўся адхіліць просьбу папы, які прасіў яго дапамагчы князю Ізяславу ў барацьбе за кіеўскі сталец. У 1077 Баляслаў здзейсніў паход на Кіеў. Горад быў узяты, Ізяслаў зоў стаў кіеўскім князем. Аднак як толькі палякі вярнуліся дадому, браты Ізяслава зноўку выступілі супраць яго і князь загінуў у бітве (1078). Валадаранне самога Баляслава скончылася катастрофай. Пасля забойства абвінавачанага ім у здрадзе біскупа кракаўскага Станіслава ў краіне пачаўся мяцеж магнатаў і Баляслаў змушаны быў збегчы ў Венгрыю. Сталец заняў яго брат – Уладзіслаў Герман (1079–1102), падчас кіравання якога цэнтральная ўлада моцна саслабла. Сам Уладзіслаў Герман насіў не каралеўскі, а княскікняжацкі тытул, а справамі пры ім запраўляў ваявода Сецех, які нават чаканіў уласную манету. Пры яго сыне – Баляславе III Крывавусным (1102–1138) ізноў узяла верх тэндэнцыя да аб'яднання. Па завяшчанні свайго бацькі ён атрымаў у кіраванне толькі частку земляў – Малую Польшчу і Сілезію, вялікапольскія землі дасталіся яго старэйшаму брату – Збігневу. Збігневу належыла і вярхоўная ўлада ў дзяржаве. Паміж братамі пачаліся канфлікты і сітуацыя абвастрылася настолькі, што, каментуючы яе, чэшскі храніст пісаў: «''Двух катоў нельга адначасова пасадзіць у адзін мяшок''». Баляслаў склаў цесны саюз з Кіевам, ажаніўшыся на дачцы кіеўскага князя – Збыславе, і ўсталяваў добрасуседскія адносіны з венграмі. Маючы такіх саюзнікаў, ён вымусіў Збігнева пакінуць Польшчу і падпарадкаваў польскія землі, якія было адышлі, акрамя Памор'я. У 1109 у Польшчу, сумесна з чэхамі, уварваліся імператарскія войскі. Пад відам аднаўлення ў правах Збігнева, імператар спадзяваўся аднавіць свае правы ў Польшчы, аднак гэтым надзеям не наканавана было ажыццявіцца. Выгнаўшы немцаў з краіны і склаўшы ў 1114 мір з чэхамі, Баляслаў III аднавіў наступ на Памор'е і далучыў да Польшчы яго ўсходнюю частку, а ў 1121 вымусіў князя Заходняга Памор'я прызнаць сябе васалам Польшчы.
 
== Феадальная раздробленасць ==
Радок 29:
Справу бацькі працягнуў яго сын – польскі кароль [[Казімір III Вялікі]] (1333–1370). Выкарыстаючы пераважна дыпламатычныя метады, ён вярнуў Польшчы Куявію і Добжынскую землі (1343), Мазовію (1351–1353), а таксама адабраныя Брандэнбургам гарады. У 1349 Казімір уварваўся ў Галіччыну, захапіў Львоў і Галіч. У 1660-я пад яго ўлада перайшлі Уладзімір-Валынскі і Камянец-Падольскі. У Львове ён пасяліў калонію армян, якія займаліся пасрэдніцкім гандлем паміж Усходам і Захадам: праз іх у Еўропу траплялі перац, прыправы, ядваб, персідскія дываны.
 
У перыяд кіравання Казіміра III адбылася кадыфікацыя польскага заканадаўства. Былі выдадзены Пётркаўскі (для Вялікай Польшчы) і Вісліцкі (для Малой Польшчы) статуты, пазней аб'яднаныя ў Збор статутаў Казіміра Вялікага. Праведзеныя адміністрацыйная і грашовая рэформы. У 1364 па ўзоры Балонскага ўніверсітэта была заснаванаязаснавана Кракаўская акадэмія, дзе асноўная ўвага надавалася падрыхтоўцы юрыстаў. Пры Казіміру ў Польшчы вялося шырокае будаўніцтва. Па словах летапісца, Уладзіслаў Лакеток пакінуў Польшчу драўляную, а Казімір – каменную.
 
== Дынастыя Ягелонаў ==
Радок 36:
Са смерцю Казіміра Вялікага дынастыя Пястаў перапынілася. Улада перайшла да прадстаўніка Анжуйской дынастыі, венгерскага караля Людовіка I Вялікага з 1370 адначасова і караля польскага. Яшчэ ў 1355 ён выдаў прывілей, паабяцаўшы польскай арыстакратыі не ўводзіць надзвычайных падаткаў і пакрываць усе ваенныя выдаткі ў выпадку заняцця стальца. У 1374 ім быў выдадзены Кошыцкі прывілей, які вызваляў шляхту практычна ад усіх падаткаў, за выключэннем невялікага зямельнага падатку, што стварала асновы для развіцця шляхецкага самакіравання.
 
Пасля перыяду бескаралеўя (1382–1384) на сталец узышла дачка Людовіка – Ядзвіга. Малопольская шляхта, якая фактычна кіравала ў дзяржаве, прапанавала вял. кн. літоўскаму Ягайла руку Ядзвігі і польскі сталец у абмен на заключэнне уніі з Польшчай. У 1385 у Крэўскім замку быў падпісаны дагавор, па якім Ягайла мусіў прыняць хрысціянства па каталіцкім абрадзе, ахрысціць Літву і ўключыць яе зямлі ў склад Польшчы. У 1386 ён быў каранаваны пад імем польскага караля Уладзіслава II (1386–1434), паклаўшы пачатак новай, Ягелонскай дынастыі, якая правіла ў Польшчы звыш 200 гадоў. Вялікае княстваКняства Літоўскае дзякуючы палітыцы вял. князя Вітаўта (1392–1430), захавала сваю самастойнасць.
 
[[Крэўская унія]] згуляла сваю ролю ў барацьбе супраць Тэўтонскага ордэна, для якой і неабходна было аб'яднаць сілы абодвух дзяржаў. Падчас вайны 1409–1411, якая атрымала назву Вялікай, польска-літоўскае войска дасягнула значных поспехаў. Асабліва ўражлівай была перамога ў Грунвальда [[15 ліпеня]] [[1410]], калі загінула амаль усё кіраўніцтва Ордэна. Аднак плёнам перамогі польска-літоўская дзяржава не здолела ў поўнай меры скарыстацца. Падчас аблогі [[Марыенбург]]а (сталіцы Ордэна) пачаўся разлад паміж Ягайлай і Вітаўтам, літоўска-рускія харугвы пакінулі лагер абложваючых крэпасць. Мірны дагавор 1411 прадугледжваў вяртанне ВКЛ Жамойці, але частка страчаных падчас вайны земляў Ордэн атрымоўваў назад.
Радок 52:
Статуты былі выдадзеныя ў пачатку 13-гадовай вайны з Тэўтонскім ордэнам (1454–1466) па патрабаванні шляхецкага апалчэння, якое інакш адмаўлялася працягваць ваенныя дзеянні. Нягледзячы на зацяжны характар, вайна скончылася паразай Ордэна. Па Торуньскім міры Польшча вярнула сабе Усходняе Памор'е, атрымала Вармійскія землі, а Ордэн прызнаў сябе васалам польскага караля.
 
Смерць Казіміра IV перапыніла асабістую унію Польскага каралеўства і ВКЛ. У 1492 вял. кн. літоўскім стаў Аляксандр, а польскім каралём быў абраны Ян I Ольбрахт (1492–1501). У пачатку яго кіравання фактычна склалася двухпалатная структура сейма. Прадстаўнікі мясцовых сеймікаў – "земскія паслы" – сталі з'язджацца да караля, каб на месцы абмеркаваць усе важныя пытанні. Так з'явілася "пасольская ізба", у якой засядалі прадстаўнікі шляхецкага саслоўя. Роля верхняй палаты сойма – сената – стала выконваць колішняя каралеўская рада, у якой паводле пасад ўваходзіліуваходзілі канцлер, ваяводы, іншыя вышэйшыя саноўнікі і каталіцкія біскупы. Гараджане толькі зрэдку ў першы час прымалі ўдзел у паседжаннях пасольскай ізбы.
 
Асабістая унія аднавілася з абраннем на польскі сталец Аляксандра Ягелончыка (1501–1506). Да 1503 ён займаўся справамі ВКЛ, а пасля канца вайны з Маскоўскай дзяржавай і заключэння перамір'я, падпісаў Пётрыкаўскую канстытуцыю (1504), а таксама Радамскую канстытуцыю (1505) – Nihil novi (Нічога новага). Канстытуцыя канчаткова замацоўвала парадак кіравання, які склаўся і паводле якога кароль не меў права прымаць рашэнні без згоды сойма і сената. Таму 1505 шматлікія гісторыкі лічаць пачаткам Новага часу ў польскай гісторыі.
Радок 61:
Каб быць абранымі, каралі выдавалі шляхце ўсе новыя і новыя прывілеі. Паступова ў Польшчы зацвердзіўся своеасаблівы палітычны лад, званы шляхецкай дэмакратыяй. Успрыняўшы ідэі Рэфармацыі (у асноўным у форме кальвінізму), шляхта пачатку будаваць планы не толькі рэфармаванні дзяржавы, але і цэрквы. У 1570 Жыгімонтам Аўгустам быў падпісаны дакумент, у якім гаварылася, што пытанні веравызнання не ўваходзяць у кампетэнцыю манарха, а ў 1574 у Генрыкавы артукулы быў занесены пункт аб верацярпімасці.
 
З 1520-х развіваецца рух экзэкуцыяністаў (прыхільнікаў экзэкуцыі законаў і экзэкуцыі маёмасцяўмаёмасцей). Экзэкуцыяністы выступалі за вяртанне каралеўскіх маёмасцяўмаёмасцей, раздадзеных магнатам Ягелонамі, і пашырэнне правоў шляхты, у тым ліку — за ўвядзенне права на выбары караля. У 1538 Жыгімонт Стары паабяцаў шляхце, што пасля смерці яго сына каралі будуць выбірацца і што ён не будзе надалей прымаць ніякіх рашэнняў без згоды сейма. Сейм 1562—1563 пастанавіў правесці экзэкуцыю маёмасцяўмаёмасцей: усё падораная пасля 1504 каралеўская маёмасць павінна было вярнуцца ў казну. Апошняе рашэнне не атрымалася да канца правесці ў жыццё: яно было сабатавана магнатамі. Тым не менш, актыўна развіваюцца ідэі [[шляхецкая дэмакратыя|"шляхецкай дэмакратыі"]] і "польскіх залатых шляхецкіх вольнасцяўвольнасцей", распрацаваныя ідэолагамі шляхецкага руху, такімі, як [[Станіслаў Арыхоўскі]].
 
16 — 1-ая пал. 17 ст. былі таксама стагоддзямі развіцця польскай культуры, навукі і мастацтва. Цэнтрам засяроджвання польскай духоўнай эліты стаў Кракаўскі ўніверсітэт, у пачатку 15 ст. пераўтвораны па ўзоры Парыжскага і Пражскага, які меў у 16 ст. агульнаеўрапейскае значэнне. Сярод выпускнікоў універсітэта былі знакаміты польскі астраном [[Мікалай Капернік]], аўтар трактата «Аб звароце нябесных сфер» (1543) і паэт [[Ян Каханоўскі, паэт|Ян Каханоўскі]], якога звалі «сармацкім Арфеям з Чарналесся».
Радок 68:
[[Выява:Polish-Lithuanian Commonwealth 1635.png|thumb|350px|РП у 1635]]
{{main|Рэч Паспалітая}}
У 1558 паміж Маскоўскай дзяржавай і Лівонскім ордэнам пачалася Лівонская вайна, у якую, пасля таго, як Лівонія добраахвотна перайшла пад уладу Жыгімонта Аўгуста, уступіла Вялікае княстваКняства Літоўскае. Лівонскі ордэн спыніў сваё існаванне. Аднак войскі Івана IV паспяхова прасоўваліся ўглыб ВКЛ. У гэтых умовах вярхі ВКЛ палічылі неабходным больш цесны саюза Польшчы і ВКЛ. У 1569 паміж Польшчай і ВКЛ была закоючана Люблінская унія, паводле якой абедзве дзяржавы аб'ядноўваліся ў адну – з агульным каралём, агульным сеймам, адзінай знешняй палітыкай і адзінай манетнай сістэмай. Аднак абедзве часткі захоўвалі сваю адміністрацыю, скарб, войска, суды. Новая дзяржава звалася "Рэч Паспалітая абодвух народаў".
 
У 1572 памёр, не пакінуўшы спадчынніка, Жыгімонт II Аўгуст. Паміж рознымі групоўкамі шляхты і магнатаў пачаліся доўгія дэбаты аб працэдуры выбараў караля і аб прызначэнні часовага старшыні сената. Апошнім стаў глава польскай каталіцкай царквы, а караля, нарэшце, абраў першы ў гісторыі Польшчы элекцыйны сейм (1573). Сярод шматлікіх прэтэндэнтаў перамога дасталася Генрыху Валуа, брату французскага караля Карла IX. Яшчэ да заняцця стальца Генрых павінен быў падпісаць два дакументы. Першы – свайго роду фінансавыя абавязальніцтвы перад Польшчай, другі – Артыкулы. У Артыкулах былі замацаваныя прынцыпы кіравання краінай, якія ўжо фактычна склаліся да таго часу. У першым артыкуле сцвярджалася непарушнае права щляхты абіраць караля. Пацвярджалася права сейма выдаваць законы, збіраць апалчэнне, уводзіць падаткі. Прадугледжваўся абавязковае скліканне сейма кожныя два года. Пры каралю стваралася рада з 16 сенатараў, прызначаных сеймам на 2-летні тэрмін. Без згоды рады кароль нічога не мог распачаць не ва ўнутранай, не ў знешняй палітыцы. У апошнім артыкуле абвяшчалася права шляхты адмовіць у падпарадкаванні манарху ў выпадку, калі той парушыць яе прывілеі. Кожны новы кароль пры абранні павінен быў з гэтага часу падпісваць адпаведны дакумент. Сам жа Генрых нядоўга прабыў у Польшчы. Атрымаўшы вестку аб смерці свайго брата, ён таемна збёг у Парыж, каб заняць там французскі сталец.
Радок 84:
Аднак са другой паловы 17 ст. пачынаецца агульны заняпад Рэчы Паспалітай. У 1652 у сойме ўпершыню на практыцы быў ужыты прынцып [[liberum veto]], калі для зрыву прыняцця рашэння хапала аднаго галосу. У гісторыю ўвайшло імя шляхціча У. Сіцынскага, які, не пагадзіўшыся з прапановай працягнуць час паседжання сейму, дэманстратыўна пакінуў залу. Выпадак гэты меў вельмі сур'ёзныя наступствы, стварыўшы прэцэдэнт, у далейшым часта выкарыстваны для зрыву працы сейма.
 
У 1648 пачалося паўстанне нава Украіне, узначаленае Багданам Хмяльніцкім, якое неўзабаве перакінулася на ВКЛ. Багдан Хмяльніцкі звярнуўся на дапамогай да Расіі і 1 кастрычніка 1653 на рускім Земскім саборы было прынята рашэнне прыняць Украіну ў склад Расіі і абвясціць вайну Рэчы Паспалітай. 18 студзеня 1654 Пераяслаўская Рада абвясціла ўз'яднанне Украіны з Расіяй і ў тым жа годзе рускае войска пачала ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай. Спачатку былі ўзятыяўзяты гарады ВКЛ (Гомель, Магілёў, Смаленск і інш.). Скарыстаўшыся сітуацыяй вайну супраць Рэчы Паспалітай пачала і Швецыя (1655–1660). У кароткі тэрмін былі ўзятыяўзяты Кракаў і Варшава і акупаваная вялікая частка Польшчы і ВКЛ. "Патоп", як назвалі гэтае ўварванне, выклікаў уздым патрыятычных пачуццяў. Па ўсёй краіне пачаўся ўсенародны супраціў, партызанская вайна. У 1656 шведаў выбілі з Варшавы. Адначасова, не жадаючы ўзмацнення Швецыі, у вайну супраць яе ўступіла Расія, заключыўшы часовае перамір'е з Рэччу Паспалітай. У 1660 паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй у Аліве быў падпісаны мірны дагавор, паводле якога была прызнана страта Ліфляндыі з Рыгай. Прусія стала самастойнай дзяржавай.
 
У 1658 Расія аднавіла ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай. Зацяжная вайна скончылася гэтак жа зацяжнымі перамовамі. Толькі ў 1667 было падпісана Андрусаўскае перамір'е, вынікі якога былі замацаваныя ў 1686 «вечным мірам». Да Расіі адыходзілі Смаленшчына (ад ВКЛ) і Левабярэжная Украіна з Кіевам (ад Польшчы). У 1668 зрокся стальца кароль Ян Казімір (1648–1668) і на пасад быў абраны Міхал Карыбут Вішнявецкі (1669–1673), які быў слабым правіцелем і таму цалкам задавальняў сенатараў. У гады яго кіравання рэзка ўзрасла асманская небяспека: туркі захапілі Камянец-Падольскі і дайшлі да Кракаўшчыны. Польшча змушаная была аддаць туркам Падольскае, Брацлавское ваяводства і частку ваяводства Кіеўскага. Мірны дагавор 1672 прадугледжваў таксама штогадовую выплату султану 22 тыс. чэрвоных злотых.
Радок 92:
У пачатку яго кіравання атрымалася паспяхова завяршыць вайну з Асманскай імперыяй. У 1698 у Карлаўцах пачаліся перамовы паміж удзельнікамі антыасманской кааліцыі (Аўстрыяй, Расіяй, Польшчай), з аднаго боку, і Турцыяй – з іншага. Па мірным дагаворы 1699 Польшча вярнула сабе Камянец-Падольскі і іншыя страчаныя землі Правабярэжнай Украіны.
 
У пач. 18 ст. Польшча была ўцягнутаяўцягнута ў Паўночную вайну (1700–1721). У 1701 на яе тэрыторыю ўступілі шведскія войскі Карла XII. Частка польска магнатаў выступіла на боку Швецыі, яе прыхільнікі на сваёй генеральнай канфедэрацыі абвясцілі дэтранізацыю Аўгуста II і абралі каралём Станіслава Ляшчынскага. Іх праціўнікі стварылі сваю ўласную, Сандамірскую генеральную канфедэрацыю, і выказаліся за падтрымку Аўгуста II. Па заключаным ім у 1704 дагаворы з Расіяй Польшча і наогул Рэчы Паспалітая ўступіла ў вайну са Швецыяй. Адначасова Расія заахвочвала антыкаралеўскую апазіцыю ў Польшчы, у той жа час не даючы ёй скінуць караля. Пры пасрэдніцтве Пятра I, які ўвёў у Польшчу свае войскі, 1 лютага 1717 адбыўся сейм, які атрымаў назоўназву «Нямы», бо на ім нікому не было дадзена слова для дыскусій. Сейм зацвердзіў канстытуцыю, якая абмежавала саксонскі ўплыў у Рэчы Паспалітай і якая ўсталявала пастаянны падатак на ўтрыманне войска. У якасці гаранта выканання рашэнняў сойма Пётр I атрымаў пастаянную магчымасць умешвацца ва ўнутраныя справы краіны.
 
Да перамоў 1720–1721 аб сканчэнні вайны прадстаўнікі Рэчы Паспалітай дапушчаныя не былі, што сведчыла аб канчатковай страце прэстыжу Рэчы Паспалітай у Еўропе. Лівонія, якую Пётр I некалі паабяцаў Аўгусту, была ўключаная ў склад Расіі. Расія і Прусія ў 1720 прынялі ўзаемнае абавязальніцтва падтрымліваць наяўныя ў Польшчы парадкі і не дапусціць таго, каб каралеўская ўлада ў ёй стала спадчыннай.
Радок 102:
У перыяд бескаралеўя (1763–1764), пасля смерці Аўгуста III, Чартарыйскія дабіліся на сейме ўхвалы шэрагу рэформ дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Быў зменены парадак правядзення сейма, сеймікавыя паслы вызваленыя ад абавязку прытрымлівацца інструкцыям сеймікаў, абмяжоўвалася ўжыванне liberum veto: рашэнні па эканамічных пытаннях павінна было зараз прымацца простай большасцю галасоў. Засноўвалася каронная Скарбовая камісія і Ваенная камісія пад старшынствам гетманаў. Былі ліквідаваныя «партыкулярныя» мыты і ўсталявалася адзіная мыта, якую павінны былі аплачваць і шляхцічы. У гарадах было адноўлена самакіраванне. Па асабістай ініцыятыве караля ў 1765 была створаная Рыцарская школа, дзе рыхтавалі моладзь для ваеннай і дзяржаўнай службы.
 
Імкнучыся ўзмацніць уплыў Расіі ў Рэчы Паспалітай, імператрыца Кацярына II спрыяла абранню на польскі сталец свайго стаўленіка – Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764–1795). Аднак новы кароль павёў сябе зусім не так, як жадалася бы Кацярыне. Пры ім рэформы працягнуліся. Была створанаястворана Канферэнцыя – свайго роду кабінет міністраў. У 1766 арганізаваная камісія па чаканцы манеты, у ведзенні якой нахадзіўся Дзяржаўны манетны двор, а таксама камісіі па розных эканамічных пытаннях.
 
Палітыка рэформ выклікала сур'ёзную занепакоеннасць з боку Расіі і Прусіі, якія ў красавіку 1764 заключылі паміж сабой сакрэтны дагавор аб недапушчэнні якія-небудзь змен у Польшчы. У пачатку 1765 прускі пасол уручыў ураду Рэчы Паспалітай ноту, у якой пратэставаў супраць уводзіны генеральнай мыты. Саступаючы непрыкрытаму вайскоўцу ціску са боку Прусіі, Польшча змушаная была пагадзіцца з адменай гэтай мыты. Прычынай для ўмяшання Расіі ў справы Рэчы Паспалітай было так званы «дысідэнцкае пытанне», т.б. пытанне аб урэгуляванні ў правах дысідэнтаў-некатолікаў з каталікамі. Быў створаны шэраг канфедэрацый (торуньская, слуцкая, радамская), якія выступалі за рашэнне гэтага пытання на карысць дысідэнтаў і карысталіся падтрымкай расійскага пасла Рапніна. Пад прычынай абароны правоў дысідэнтаў у Варшаву былі ўведзеныя рускія войскі, што прымусіла сойм прыняць закон аб раўнанніураўненні дысідэнтаў у правах з каталікамі. У 1768 быў падпісаны Варшаўскі дагавор з Расіяй, які значна пашырыў правы праваслаўных, якія жывуць у Рэчы Паспалітай і іншых асоб некаталіцкага веравызнання. Адказам на гэта са боку польскай шляхты было стварэнне Барскай канфедэрацыі (1768–1772), якая выступіла супраць рашэння сойма, у прыватнасці, і рэформ Станіслава Аўгуста, у цэлым. Ініцыятарамі канфедэрацыі сталі буйныя магнаты, не якія жадалі губляць сваіх прывілеяў. Войскі канфедэрацыі, якія складаліся ў асноўным з шляхцічаў-добраахвотнікаў, пачалі вайсковыяваенныя дзеянні супраць расійскіх і каронных войскаў. У 1768 у рукі канфедэратаў перайшоў Кракаў, а ў 1769–1770 для прадухілення «анархіі» у Польшчу ўступілі аўстрыйскія і прускія войскі, заняўшы шэраг яе тэрыторый.
 
У гэтых умовах Расія пагадзілася на частковы падзел Рэчы Паспалітай, яшчэ раней прапанаваны ёй прускім каралём Фрыдрыхам II. Наўзамен Кацярыне II была абяцаная падтрымка ў вайне Расіі з Асманскай імперыяй, распачатай у 1768.
 
=== Падзелы Рэчы Паспалітай ===
[[Выява:Nilson - Die Lage des Koenigreichs Pohlen im Jahr 1773.png|thumb|right|280px|''Становішча Рэчы Паспалітай ўу 1773 годзе: тры манарха паказваюць на мапекарце РП часткі краіны, на якія яны прэтэндуюць, дыпламат Панін — на анёла, прадвесніка волі манархаў'']]
[[Выява:Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|thumb|right|266px|Тры падзела РП на адной мапе]]
==== Першы падзел ====
Першы падзел Рэчы Паспалітай быў замацаваны Пецярбургскімі канвенцыямі 1772 паміж Расіяй і Аўстрыяй, а таксама паміж Расіяй і Прусіяй. У адпаведнасці з гэтымі дакументамі Аўстрыя атрымоўвала Галіцыю, Прусія – Памор'е (апроч Гданьска) і частку Вялікай Польшчы, Расія – украінскія, а таксама частку ВКЛ на ўсход Заходняй Дзвіны, Друці і Дняпра, а таксама Латгалію. Сейм 1773 змушаны быў ратыфікаваць дадзеныя дамовы.
 
У той жа час на гэтым і на наступных сеймах былі прынятыяпрыняты і рашэнні, накіраваныя на ўнутраную стабілізацыю Рэчы Паспалітай. Быў створаны Пастаянная рада для ажыццяўлення функцый урада ў перыяд паміж сеймамі, заснаванае першае ў Еўропе міністэрства асветы – [[Адукацыйная камісія]], выдадзены шэраг пастаноў па пытаннях развіцця гандлю і прамысловасці. Чатырохгадовы сойм (1788–1792) 3 мая 1791 прыняў Канстытуцыю Рэчы Паспалітай, якая ўмацоўвала цэнтральную выканаўчую ўладу. Выбарнасць караля замянялася выбіральнасцю дынастыі. Пры каралю стваралася рада «Варта законаў», якая складалася з прымаса і 5 міністраў, прызначаных каралём. Кароль узначальваў раду, меў права прызначаць біскупаў, сенатараў, службоўцаў і афіцэраў, у выпадку вайны здзяйсняў вярхоўнае камандаванне войскам. Адмяняліся пасольскія інструкцыі, канфедэратыўныя соймы і liberum veto. РэфармаваласяРэфарміравалася таксама і судовая сістэма. Вялікай памылкай патрыятычнай партыі сейма, якая і дабілася прыняцці канстытуцыі, было яе зварот за падтрымкай да Прусіі, якая імкнулася насамрэч да далейшых падзелаў Рэчы Паспалітай.
 
Пры поўнай падтрымцы Расіі ў маі 1792 старашляхецкай партыяй была створаная Таргавіцкая канфедэрацыя, меўшая сваёй мэтай ліквідацыю Канстытуцыі 3 мая. Расійскія войскі, якія запрасілі канфедэраты, уступілі ў Варшаву, у выніку чаго лідары патрыятычнай партыі змушаныя былі пакінуць краіну. Вярнуліся старыя часы. Са свайго боку, Прусія таксама ўвяла ў Польшчу свае войскі, якія занялі Гданьск і Торунь.
Радок 129:
 
== Польскія землі 1795—1815 ==
У складзе Прусіі нахадзіліся: Сілезія (захопленая ў 1740), а таксама, пасля трох падзелаў Польшчы, — Вялікая Польшча, Памор'е, вялікая частка Мазовіі, частка Малой Польшчы. Землі, далучаныя пры першым падзеле, атрымалі назоўназва Заходняй Прусіі і Прыноцецкай акругі, пры другім і трэцім падзелах — Паўднёвай Прусіі, Новаўсходняй Прусіі і Новай Сілезіі. На гэтых тэрыторыях была ўведзеная пруская адміністрацыйная сістэма. Правінцыі дзяліліся на дэпартаменты, дэпартаменты — на акругі (паветы). Шляхецкае самакіраванне было ліквідавана, адміністрацыйную ўладу здзяйснялі ландраты. У 1797 на польскія землі было распаўсюджанаераспаўсюджана дзеянне прускага «земскага права». Землі каталіцкага духавенства былі канфіскаваныя і распрададзеныя.
 
Па дачыненні да ўсіх захопленых тэрыторый праводзілася палітыка германізацыі, сюды прыцягваліся нямецкія каланісты, якім шчодра раздаваліся землі, якія апынуліся ў руках дзяржавы. У той жа час прускі ўрад садзейнічала развіццю прамысловасці і сельскай гаспадаркі. У Сілезіі пры яго падтрымцы наладзілася развіццё горнай справы, упершыню ў Еўропе тут у 1788 была ўжытая паравая машына для адпампоўкі вады з шахт, а з 1798 пачалося ўжыванне каменнага вугля ў металургіі. У мэтах усталявання суднаходнай сувязі паміж Одрай і Віслай ужо ў 1773 быў праведзены Бромбергскі (Быдгашцкі) канал. У 1807 указам аб асабістым вызваленні сялян пачалося правядзенне аграрнай рэформы. Указ 1811 даваў той катэгорыі сялян-паншчыннікаў, якая была спадчынным трымальнікам зямлі, права ўласнасці на 2/3 свайго ўчастку.
 
Аўстрыя ў выніку першага падзелу атрымала тэрыторыі па паўночным схіле Карпацкага хрыбта, населеныя палякамі і ўкраінцамі. Амаль усе яны заставаліся ў складзе Аўстрыі да 1918 і мелі назоўназва «Каралеўства Галіцыя і Ладамерыя». Па трэцім падзеле ў яе склад былі ўключаныя землі паміж рэкамі Піліцай, Віслай і Бугам, якія атрымалі афіцыйны назоўназва «Заходняй Галіцыі». У 1803 усе гэтыя землі былі аб'яднаныя ў адну правінцыю, але ў выніку вайны з Францыяй у 1809 Заходняя Галіцыя і Замойская акруга былі згубленыя.
 
Галіцыя была падзеленая на 18 акруг, кіраваных акруговымі начальнікамі — старастамі. На чале самой правінцыі стаяў губернатар. У 1775 у Галіцыі быў заснаваны саслоўны сойм, у якім засядалі прадстаўнікі трох саслоўяў: магнатаў, шляхты і каралеўскіх гарадоў. Аднак паўнамоцтвы сойма былі абмежаваныя: ён мог абмяркоўваць пытанні ўказаныя ўрадам і звяртацца да імператара з пакорлівымі прашэннямі.
 
Ранейшыя каронныя маёнткі, а таксама маёнткі ліквідаванага ордэна езуітаў сталі ўласнасцю аўстрыйскай дзяржавы. Гэтыя землі выкарыстоўваліся для прыцягнення каланістаў, якія вербаваліся з прырэйнскіх княстваў. У 1780-ея на Галіцыю распаўсюдзіліся рэформы, праведзеныя ў імперыі Іосіфам II, у прыватнасці, была скасаваная асабістая залежнасць сялян, зробленая спроба абмежаваць іх павіннасці.
 
Польскія патрыёты не змірыліся з стратай краінай дзяржаўнай незалежнасці. У Варшаве ў 1798 паўстала таемнае «Таварыства польскіх рэспубліканцаў». У шматлікіх еўрапейскіх краінах існавалі польскія прадстаўніцтвы, якія аб'ядноўвала парыжская эміграцыя. Генерал Я. Г. Дамброўскі прапанаваў французскаму ўраду — Дырэкторыі — праект стварэння [[Легіёны польскія|польскіх легіёнаў]], які быў першапачаткова прыняты. Меркавалася, што легіёны ўступяць у Галіцыю і стануць ядром паўстання. Аднак Напалеон Банапарт, які прыйшоў да ўлады ў ва Францыі перафарміроваў польскія легіёны ў звычайныя французскія войскі.
 
У 1806, заняўшы Берлін і прасоўваючыся да меж польскіх земляў, Напалеон даручыў Дамброўскаму сфармавацьсфарміраваць польскае войска і паспрабаваў усталяваць кантакт з Т. Касцюшкам. Аднак патрабаванні апошняга аб аднаўленні Польшчы ў старых межах былі для Напалеона непрымальнымі. Пасля перамогі напалеонаўскага войска пад Фрыдландам, у Тыльзіце ў 1807 было заключаны дагавор аб стварэнні з часткі польскіх земляў Варшаўскага княства. Князем стаў Фрыдрых Аўгуст Саксонскі. Па канстытуцыі 1807 княства аб'яўлялася спадчыннай канстытуцыйнай манархіяй. Манарху належала выканаўчая ўлада і заканадаўчая ініцыятыва. Ён мог прызначаць міністраў і іншых вышэйшых службовых асоб. Пры ім складалася Раду міністраў і Дзяржаўная рада (''Rada Stanu''), якая была дарадчым органам і адначасова выконвала функцыі вышэйшага адміністрацыйнага судусуда. Сейм княства, які складаўся з двух палат, меў абмежаваныя кампетэнцыі. Па французскім узоры дзяржава падпадзялялася на дэпартаменты, на чале якіх стаялі прэфекты, якія былі ў прамым падначаленні міністра замежных спраў. Канстытуцыя не гарантавала княству поўнай дзяржаўнай самастойнасці: унутраная яго палітыка залежыла ад саксонскага караля, а войска нахадзілася пад французскім кіраўніцтвам. Апроч таго, адмысловы прадстаўнік Францыі здзяйсняў кантроль за дзейнасцю ўрада княства. Абвяшчалася адмена прыгоннай залежнасці і роўнасць усіх перад законам.
 
21 снежня 1807 быў уведзены ў дзеянне пункт канстытуцыі аб адмене прыгоннага права (зямля і пабудовы пры гэтым пераходзілі ва ўласнасць памешчыка), а ў 1808 на княства распаўсюдзілася дзеянне норм буржуазнага права, замацаваных Кодэксам Напалеона. У 1809 у склад княства па мірным дагаворы з Аўстрыяй увайшлі Заходняя Галіцыя і Замойская акруга.
Радок 151:
 
=== Царства Польскае ===
 
У адпаведнасці з дагаворам ад 3 мая Царства Польскае мусіла быць "непарыўна звязана з Расіяй па канстытуцыі" у форме пераснальнай уніі праз асобу расійскага імператара, які атрымоўваў тытул караля польскага. 27 лістапада 1815 Аляксандр I падпісаў у Варшаве канстытуцыю Царства.
 
Радок 164 ⟶ 163:
Мікалай I, уступіўшы на сталец, Маніфестам ад 24 і 26 снежня абавязаўся захоўваць канстытуцыйныя ўстановы Царства Польскага. Каранаванне яго ў якасці польскага караля ажыццявілася ў 1829.
 
У 1820-ея актывізавалася дзейнасць тайных арганізацый, апазіцыйных па дачыненні да наяўных парадкаў. НайболейНайбольш буйнай арганізацыяй было ПатрыятычнаеПатрыятычна таварыства, існавалае ў 1821–1826 і ўзначаленае У. Лукасіньскім. У 1828 паўстала тайнае ваеннае таварыства ў афіцэрскай школе падхарунжых (арганізатар – Пётр Высоцкі), якое ставіла сваёй мэтай аднаўленне незалежнасці Польшчы з дапамогай ваеннай рэвалюцыі.
 
=== Паўстанне 1830—1831 ===
Рэвалюцыя пачалася з узброенага паўстання ў Варшаве ў лістападзе 1830 і паступова ахапіла не толькі польскія землі, але таксама ў і часткі Беларусі, Літвы і Украіны. Асноўнай сілай паўстаўшых былі рэгулярныя фармаванніфарміраванні польскага войска, падтрыманыя працоўнымі і рамеснікамі Варшавы. Актыўны ўдзел у паўстанні прыняў вядомы польскі гісторык, прафесар Віленскага ўніверсітэта [[І. Лялевель]]. 5 снежня была абвешчаная дыктатура генерала Хлапіцкага, які, аднак, устаў на шлях перамоваўперамоў з царскім урадам. Цар, у сваю чаргу, адмовіўся размаўляць з «бунтаўнікамі» і запатрабаваў безумоўнай капітуляцыі. У адказ на гэта сейм, які сабраўся 25 студзеня 1831, прыняў акт аб дэтранізацыі Мікалая I і ўтварыў Нацыянальны ўрад. Менавіта ў гэтыя дні нарадзіўся дэвіз «[[За нашу і вашу свабоду]]!», які потым стаў знакам супрацоўніцтва польскіх і рускіх рэвалюцыянераў. У лютым царскія войскі, узначаленыя спачатку І. І. Дыбічам, а пасля яго смерці ад халеры — І. Ф. Паскевічам, перайшлі ў наступ. У ліпені ў Польшчы была абвешчаная мабілізацыя, але сяляне, не дабіўшыся ажыццяўленні сваіх патрабаванняў, запрацівіліся ёй. У той жа час польскае камандаванне заняло нерашучую пазіцыю, а новы ўрад на чале з генералам Я. Крукавецкім адмовіўся ўзброіць варшаўцаў. 8 верасня 1831 Варшава была здадзенаяздадзена, а праз месяц былі падушаныя апошнія месцы супраціву.▼
 
▲Рэвалюцыя пачалася з узброенага паўстання ў Варшаве ў лістападзе 1830 і паступова ахапіла не толькі польскія землі, але таксама ў і часткі Беларусі, Літвы і Украіны. Асноўнай сілай паўстаўшых былі рэгулярныя фармаванні польскага войска, падтрыманыя працоўнымі і рамеснікамі Варшавы. Актыўны ўдзел у паўстанні прыняў вядомы польскі гісторык, прафесар Віленскага ўніверсітэта [[І. Лялевель]]. 5 снежня была абвешчаная дыктатура генерала Хлапіцкага, які, аднак, устаў на шлях перамоваў з царскім урадам. Цар, у сваю чаргу, адмовіўся размаўляць з «бунтаўнікамі» і запатрабаваў безумоўнай капітуляцыі. У адказ на гэта сейм, які сабраўся 25 студзеня 1831, прыняў акт аб дэтранізацыі Мікалая I і ўтварыў Нацыянальны ўрад. Менавіта ў гэтыя дні нарадзіўся дэвіз «[[За нашу і вашу свабоду]]!», які потым стаў знакам супрацоўніцтва польскіх і рускіх рэвалюцыянераў. У лютым царскія войскі, узначаленыя спачатку І. І. Дыбічам, а пасля яго смерці ад халеры — І. Ф. Паскевічам, перайшлі ў наступ. У ліпені ў Польшчы была абвешчаная мабілізацыя, але сяляне, не дабіўшыся ажыццяўленні сваіх патрабаванняў, запрацівіліся ёй. У той жа час польскае камандаванне заняло нерашучую пазіцыю, а новы ўрад на чале з генералам Я. Крукавецкім адмовіўся ўзброіць варшаўцаў. 8 верасня 1831 Варшава была здадзеная, а праз месяц былі падушаныя апошнія месцы супраціву.
 
Прыняты пасля падаўлення паўстання Арганічны статут 1832 змяніў польскую канстытуцыю. Быў скасаваны сейм, замест якога меркавалася стварыць «сход правінцыйных саслоўяў». Аднак ён так і не быў скліканы. Не пайшло ў жыццё таксама гарадское і сельскае самакіраванне. Да 1841 захоўваўся толькі Дзяржаўная рада як кансультатыўны орган пры Расійскай Дзяржаўнай радзе. У 1857 ваяводствы былі пераназваныя ў губерні з губернатарамі на чале.
Радок 177 ⟶ 175:
 
=== Паўстанне 1863-1864 ===
Да канца 1861 у польскім грамадстве сфармавалісясфарміраваліся два асноўных палітычных лагера: «[[белыя, паўстанне 1863—1864 гадоў|белыя]]» (кансерватары) і «[[чырвоныя, паўстанне 1863—1864 гадоў|чырвоныя]]» (радыкальныя дэмакраты). «Белыя» прытрымваліся тактыкі пасіўнай апазіцыі, «чырвоныя» – выступалі за падрыхтоўку ўзброенага паўстання з мэтай аднаўлення незалежнасці Польшчы. Паўстанне прыйшлося пачаць раней вызначанага тэрміна – у студзені 1863, бо царскі ўрад абвясціў пазачарговы рэкруцкі набор па адмысловых спісах.
 
Цэнтральны нацыянальны камітэт (кіруючы орган «чырвоных»), абвясціўшы аб пачатку паўстання 22 студзеня, быў ператвораны ў Часовы нацыянальны ўрад. Быў апублікаваны дэкрэт аб перадачы сялянам апрацоўваемых імі зямельных надзелаў з наступным кампенсаваннем за кошт дзяржавы. Да лета 1863 паўстанне ахапіла практычна ўсё Царства Польскае, а таксама частка Літвы, Беларусі і Украіны; шырыўся партызанскі рух. Аднак «белыя», захапіўшы ў свае рукі кіраўніцтва ўрадам, ухіляліся ад правядзення ў жыццё аграрнага заканадаўства і стварэння ўсеагульнага народнага апалчэння, ускладаючы свае надзеі на інтэрвенцыю ў Расію заходніх дзяржаў. Рознагалоссі паміж «белымі» і «чырвонымі» палегчылі царскаму ўраду падаўленне паўстання. Адмысловыя паўнамоцтвы для гэтага атрымаў віленскі генерал-губернатар М. М. Мураўёў, празваны «вешальнікам». Да мая 1864 паўстанне было практычна падушанае.
Радок 193 ⟶ 191:
Пасля падаўлення паўстання 1863–1864 Царства Польскае было канчаткова інкарпаравана ў склад Расіі. Былі ліквідаваныя інстытут намесніцтва, Дзяржаўная рада, урадавыя камісіі Царства, а само яно было пераназвана ў Прывіслінскі край. Праводзілася русіфікацыя навучальных устаноў.
 
Прускія ўлады таксама імкнуліся да ліквідацыі нацыянальных асаблівасцяўасаблівасцей польскіх земляў, якія ўваходзілі ў Прусію. У 1867 Вялікае княства Познаньское, створанае па рашэнні Венскага кангрэса 1815, якое мела ўласныя адміністрацыйныя інстытуты, стала часткай Поўнача-Германскага саюза, а ў 1871 – Германскай імперыі. Палякаў выцяснялі з дзяржаўных устаноў, польская мова ў судзе і адміністрацыі замянялася нямецкай. Для скупкі немцамі польскім земляў была створаная Каланіяльная камісія.
 
На польскіх землях, якія знаходзіліся пад уладай Аўстра-Венгрыі, сітуацыя была некалькі іншая. Галіцыя атрымала шырокую аўтаномію, была пашыраная кампетэнцыя сейма, у 1907, як і ва ўсёй імперыі, было ўведзена ўсеагульнае выбарчае права.
Радок 199 ⟶ 197:
У грамадска-палітычным жыцці Польшчы пасля 1864 з'явілася плынь «угадоўцаў» – прыхільнікаў дамовы з царызмам. Да іх прымыкалі і варшаўскія пазітывісты, якія заклікалі да "палітычнага рэалізму" і "арганічнай працы" у вобласці эканомікі і культуры.
 
У 1890-ея паўстала нацыянальна-дэмакратычная плынь, якая ў 1893 стварыла нелегальную Нацыянальную лігу на чале з Р. Дмоўскім. У 1897 Ліга сфармаваласфарміравала Нацыянальна-дэмакратычную партыю (эндэкі). Праграма апошняй абвясціла прынцып класавай салідарнасці, злучаны з недаверам і варожасцю да іншых народаў. У палітычнай сферы партыя выступала за захаванне аўтаноміі Царства Польскага ў рамках Расійскай імперыі.
 
Інтарэсы сялян абараняла Народная партыя (''Stronnictwo Ludowe''), створаная ў 1895 у Галіцыі. Партыя выступала за дэмакратызацыю сістэмы выбараў, палягчэнне падатковага цяжару, урэгуляванне сялянскіх павіннасцяўпавіннасцей, а з 1903 – высунула патрабаванне наданя Польшчы незалежнасці. У 1897 была створаная Хрысціянска-сялянская партыя.
 
У 1880-ея з'явіліся і першыя працоўныя партыі. У 1882 была заснаваная Сацыяльна-рэвалюцыйная партыя «Пралетарыят» (разгромленая ў 1885), на яе базе – II "Пралетарыят", а ў 1893 – Польская сацыялістычная партыя ("старая ППС"). Практычна адначасова ў Парыжы была створаная партыя з такой жа назвай ("новая ППС"), якая ў сваёй праграме аб'ядноўвала барацьбу за незалежнасць з барацьбой за сацыялізм. Каб адмежавацца ад "новай ППС", "старая ППС" прыняла рашэнне аб пераназванні ў Сацыял-дэмакратыю Каралеўства Польскага (СДКП). З II з'езду (1900) СДКП стала звацца Сацыял-дэмакратыяй Каралеўства Польскага і Літвы. У гэты жа час арганізацыі, незадаволеныя нацыяналістычнай палітыкай лідараў ППС, стварылі партыю ППС-Пралетарыят.
 
=== Рэвалюцыя 1905-1907 ===
Радок 215 ⟶ 213:
Польскае грамадства падзялілася на два лагера, якія складаліся з нерэвалюцыйных партый што арыенталавіся на адзін з двух ваенна-палітычных блокаў, якія склаліся ў Еўропе. Большасць галіцыйских партый і Сацыял-дэмакратычнай партыі, а таксама частка партый і палітычных груповак, якія дзейнічалі ў працоўным, сялянскім і моладзевым руху Царства Польскага, рабілі стаўку на Аўстра-Венгрыю. Садзейнічаць аўстра-германскай ваеншчыне ў разгроме Расіі лічыў неабходным лідар Польскай сацыялістычнай партыі Ю. Пілсудскі, які яшчэ ў 1906 усталяваў сувязь з ваеннымі коламі Аўстра-Венгрыі і ўзначаліў Часовую камісію, у якую ўвайшлі ППСД, сялянская партыя Польскае стронницво людове (ПСЛ), Польская прагрэсіўная партыя (ППП), ППС-фракцыя, Нацыянальны працоўны саюз, Нацыянальны сялянскі саюз. Да другога блоку, які арыентаваўся на перамогу Антанты і на аб'яднанне польскіх земляў у складзе Расіі, належала ў Царстве Польскім частка «рэалістаў» і нацыянальных дэмакратаў (эндэкаў).
 
У лістападзе 1916 урады Германіі і Аўстрыі, якія адчувалі недахоп людскіх рэсурсаў для папаўнення войска, змушаныя былі абвясціць стварэнне на польскіх землях, якія ўваходзілі ў склад Расіі, незалежнай дзяржавы – канстытуцыйнай манархіі. Прадугледжвалася таксама фармаваннефарміраванне польскага войска, якое павінна было ваяваць на боку Цэнтральных дзяржаў. Часовы ўрад, які прыйшоў да ўлады ў Расіі ў выніку перамогі Лютаўскай рэвалюцыі 1917, прызнаў права Польшчы на самавызначэнне. А 29 жніўня 1918 Савет народных камісараў адмысловым дэкрэтам ануляваў дагаворы царскага ўрада, датычныя падзелаў Рэчы Паспалітай.
 
== Узнаўленне незалежнасці ==
Радок 231 ⟶ 229:
[[Рыжскі мір]] 1921, які падвеў рахунак [[польска-савецкая вайна|савецка-польскай вайны 1919–1920]] быў тэрытарыяльным кампрамісам. Ён усталяваў усходнія межы Польшчы. У выніку ў складзе польскай дзяржавы апынуліся Заходняя Украіна і Заходняя Беларусь. Вільня і Віленская вобласць увайшлі ў склад Польшчы ў 1922.
 
== Міжваенная Польшча<!--Калі ласка, не змяняйце гэтуюгэту назву, на яе ідзе перасылка з «Другая Рэч Паспалітая»--> ==
[[Выява:Pilsudski.JPG|thumb|left|150px|[[Юзэф Пілсудскі]]]]
Канстытуцыя Польшчы, прынятая 17 сакавіка 1921, усталявала ў краіне парламенцкую рэспубліку. Заканадаўчая ўлада здзейснялася Сеймам (які складаўся з 444 дэпутатаў) і Сенатам (куды ўваходзілі 111 сенатараў). Акрамя заканадаўчых, Сейм меў кантрольныя паўнамоцтвы, Сейм і Сенат — элекцыйныя (выбары прэзідэнта). Выканаўчая ўлада даручалася ўраду і прэзідэнту, паўнамоцтвы якога былі абмежаваныя. Кожны дзяржаўны акт прэзідэнта павінен быў быць пацверджаны подпісамі прэм'ер-міністра і адпаведнага міністра. Акрамя палітычных правоў і свабодаў (выбарчых, а таксама — слова, друку, сходаў, арганізацый і інш.) і роўнасці грамадзян перад законам, канстытуцыя ўпершыню абвяшчала правы сацыяльныя — права аховы працы, сацыяльнага забеспячэння, аховы мацярынства, бясплатнага навучання ў дзяржаўных школах.
 
Выбары ў Сейм і Сенат па новай канстытуцыі праходзілі ў лістападзе 1922 Правыя партыі (эндэкі, хрысціянскія дэмакраты і інш.) аб'ядналіся ў выбарчы блок Хрысціянскі саюз нацыянальнага адзінства, у прастамоўі — «Хьена» (т.е. гіена). Гэты блок, які выступаў за паланізацыю краіны, атрымаў 29 % галасоў выбарнікаўвыбаршчыкаў і правёў у сойм 169 дэпутатаў. Ім супрацьстаяў Блок нацыянальных меншасцяўменшасцей, галоўным патрабаваннем якога было нацыянальнае раўнапраўе (56 дэпутатаў). ПСЛ — «Пяст» і ПСЛ — «Вызволене» (партыі, узніклыя ў выніку расколаў ПСЛ і ПСЛ — «Левіцы») атрымалі адпаведна 70 і 49 мандатаў. ППС мела ў сойме 41 дэпутата.
 
Прэзідэнтам краіны пасля некалькіх тураў галасавання быў абраны прапанаваны ПСЛ — «Вызволене» Г. Нарутовіч. Аднак за абраннем прэзідэнта пачалося шалёнае цкаванне яго са боку нацыяналістаў і 16 снежня Нарутовіч быў забіты адным з прыхільнікаў эндэкаў. Новым прэзідэнтам стаў З. Вайцэхоўскі.
 
У цэлым палітычная сістэма Польшчы ў першыя гады Другой Рэчы Паспалітай не адрознівалася ўстойлівасцю. Палітычная стракатасць складу Сейма не дазваляла скласці сталую ўрадавую кааліцыю. Толькі за 1922—1925 змянілася 8 урадаў. Палітычныя крызісы дапаўняліся ўзмацненнем страйкавага руху, недастатковай эканамічнай стабілізацыяй, пагаршэннем міжнароднага становішча. У гэтых умовах усеагульнай незадаволенасці Пілсудскі і яго прыхільнікі здзейснілі дзяржаўны пераварот. 12 мая ППС апублікавала заклік да адхілення ад улады ўрад «Х'ена-Пяста» і ў гэты жа дзень пачаліся ўзброеныя сутыкненні паміж урадавымі войскамі і часткамі, якія падтрымлівалі Пілсудскага. 14 мая ўрад сыйшоў ўу адстаўку. Новы рэжым, які ўсталяваўся ў выніку дзяржаўнага перавароту, атрымаў назоўназву «санацыі».
 
Пілсудскі, фармальна займаючы пасаду главы ўрада ў 1926—1928 і са жніўня па снежань 1930, фактычна ўсталяваў у краіне сваю дыктатуру. Менавіта ад яго залежыла абранне прэзідэнта, фармаваннефарміраванне кабінета міністраў і прыняцце законаў. Гэтаму спрыяла і канстытуцыйная навэланавела (змена ў канстытуцыі) ад 2 жніўня 1926. Паводле дадзенай навэленавеле прэзідэнт атрымаў права самастойна распускаць Сейм і Сенат да заканчэння тэрміна іх паўнамоцтваў, а таксама выдаваць указы, якія маюць сілу законаў. У 1926—1930 урадам было выдадзена 276 падобных указаў прэзідэнта.
 
23 мая 1930 была прынятая новая канстытуцыя, якая ўсталявала ў краіне аўтарытарны рэжым. Крыніцай і носьбітам дзяржаўнай улады па канстытуцыі з'яўляўся прэзідэнт, які валодаў заканадаўчымі, канстытуцыйнымі, кантрольнымі, выканаўчымі і надзвычайнымі (у выпадку вайны) паўнамоцтвамі. Прэзідэнт прызначаў главу ўрада і ўсіх міністраў. Узрасла таксама ўлада главы ўрада, які зараз меў права ўсталёўваць агульныя прынцыпы дзяржаўнай палітыкі. Паўнамоцтвы Сейма былі абмежаваныя. Недэмакратычны характар насіў і новы выбарчы закон ад 8 ліпеня 1935 па якім права высоўваць кандыдатаў у дэпутаты маглі толькі акруговыя выбарчыя камісіі.
Радок 254 ⟶ 252:
Польскія землі былі падзеленыя Гітлерам на дзве часткі, адна з якіх непасрэдна ўвайшла ў склад рэйха, іншая – склала так званае «Генерал-губернатарства для акупаваных польскіх правінцый». Асноўная мэта гітлераўскай палітыкі на акупаваных польскіх землях складалася ў іх поўнай германізацыі, якую меркавалася ажыццявіць шляхам знішчэння адной часткі насельніцтва (першым чынам – яўрэяў і цыганаў) і анямечвання іншы. У Асвенцыме, Трэблінцы і Майданеке былі створаныя канцэнтрацыйныя лагеры смерці.
 
Польскія землі, уключаныя ў склад Германіі, былі падзеленыя на акругі і «рэгенцыі». На чале акругі стаяў намеснік, які з'яўляўся адначасова кіраўніком мясцовай арганізацыі нацысцкай партыі. Намеснікаў прызначаў канцлер рэйха. Усё насельніцтва па прынцыпе «расавага адбору» дзялілася на чатыры групы. На гэтай тэрыторыі было забароненаезабаронена ўжыванне польскай мовы, зачыненыя ўсе польскія тэатры, газеты, школы. Маёмасць палякаў і яўрэяў падлягала канфіскацыі. У склад СССР былі ўключаныя Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна.
 
Генерал-губернатарства ў адміністрацыйным дачыненні ў склад рэйха не ўваходзіла, але лічылася падуладнай яму тэрыторыяй. Узначальваў яго генерал-губернатар Г. Франк, якому падпарадкоўваўся мясцовы ўрад з нямецкіх службоўцаў. З польскай адміністрацыі захаваліся толькі мясцовыя выканаўчыя органы самакіравання ў гарадах і сельскіх акругах. Адмысловае месца ў сістэме органаў улады займала паліцыя, начальнік якой адначасова выконваў функцыі камісара рэйха па справах германізацыі. Для польскага насельніцтва была ўведзенаяўведзена працоўная павіннасць, забеспячэнне здзяйснялася па картачнай сістэме. Дапушчаліся польскія пачатковыя і прафесійныя школы. Самым цяжкім было становішча яўрэяў, якіх сагналі ў гета.
 
30 верасня 1939 у Парыжы быў сфарміравана польскі ўрад у эміграцыі на чале з генералам У. Сікорскім. У яго ўвайшлі прадстаўнікі Нацыянальнай партыі, ПСС і Партыі працы. У снежні быў створана Нацыянальная рада (''Rada Narodowa'') – дарадчы орган, закліканы гуляць ролю пераемніка парламента. Галоўнай мэтай урада абвяшчалася вызваленне польскіх земляў ад акупацыі і стварэнне для гэтай мэты 100-тысячнага войска на тэрыторыі Францыі. Пасля паразы Францыі ўрад перабраўся ў Лондан, а польскі корпус ахоўваў узбярэжжа Шатландыі.
Радок 262 ⟶ 260:
На акупаваных польскіх тэрыторыях з падпольных груп па распараджэнні Сікорскага быў адукаваны Саюз узброенай барацьбы (ЗВЗ) на чале з палкоўнікам З. Равецкім ("Грот"), пазней пераназваны ў [[Армія Краёва|Армію Краёву]] (АК). Акрамя падпарадкаваных ураду ў Польшчы дзейнічалі і іншыя групы Супрацівы – "барыкадаўцы", Рэвалюцыйныя рабоча-сялянскія рады і інш. Пры актыўным удзеле Г. Дзімітрава ў пачатку 1942 на тэрыторыі Польшчы была створаная Польская працоўная партыя (ППР).
 
Пасля нападу Германіі на СССР дачыненне У. Сікорскага да савецкага ўрада змянілася. 30 ліпеня 1941 у Лондане быў заключаны савецка-польскі дагавор. 14 жніўня быў падпісаны дагавор аб фармаванніфарміраванні на тэрыторыі СССР польскага войска, а 4 снежня – Дэкларацыя аб сяброўстве і ўзаемадапамозе паміж абедзвюма краінамі. На харчаванне, абмундзіраванне і ўзбраенне войска, якое ўзначаліў генерал У. Андерс, савецкім урадам быў вылучаны крэдыт у памеры 65 млн. руб. Аднак у далейшым адносіны паміж савецкім і польскім урадамі пагоршыліся. У 1943, калі стала вядома аб выяўленні пахаванняў польскіх афіцэраў у [[Катынь|Катыні]], члены ўрада Сікорскага заявілі аб неабходнасці правесці незалежнае расследаванне з удзелам Міжнароднага Чырвонага Крыжа. У адказ на гэта Сталін абвінаваціў польскі бок у змове з Гітлерам і заявіў аб разрыве адносін з эміграцыйным урадам.
 
Польскаму руху Супраціву не атрымалася стварыць адзіны фронт барацьбы супраць акупантаў. У 1943–1944 у ім канчаткова склалася дзве асноўныя палітычныя групоўкі, якія супрацьстаяць адзін аднаму. Адна з іх была пад кіраўніцтвам лонданскага ўрада (які пасля згубы Сікорскага ўзначаліў З. Мікалайчык) і арыентавалася на заходнія дзяржавы, іншая, якая лічыла галоўным саюзнікам Польшчы СССР, – ППР. ППР на базе ўзброеных атрадаў камуністычнага падполля яшчэ ў 1942 сфарміравала Гвардыю Людову (ГЛ), якая развярнула актыўную барацьбу з нямецкімі акупантамі. На тэрыторыі Польшчы дзейнічала і вельмі правая ўзброеная групоўка – Нацыянальныя ўзброеныя сілы (НСЗ), разглядалая СССР і камуністаў у якасці "ворага № 1".
 
1 студзеня 1944 на канспіратыўным зборы ў Варшаве была створаная Краёва Рада Нарадова (КРН), куды акрамя камуністаў увайшлі прадстаўнікі Працоўнай партыі польскіх сацыялістаў, людоўцы і беспартыйныя. Дэкрэтам КРН ГЛ была ператвораная ў Войска Людову (Народнае Войска). У той жа час на тэрыторыі СССР паўстаў Саюз польскіх патрыётаў (СПП) на чале з пісьменніцай У. Васілеўскай. Па просьбе СПП з польскіх грамадзян была сфармаванаясфарміраваная 1-я дывізія, якой было прысвоена імя [[Т. Касцюшка|Т. Касцюшкі]]. Дывізія з кастрычніка 1943 дзейнічала на фронце сумесна з Чырвонай Арміяй. «Лонданскім лагерам» 9 студзеня было абвешчана стварэнне на тэрыторыі Польшчы Рады Нацыянальнага адзінства (РЕН). Абодва ўрада – КРН і РЕН – сталі фармавацьфарміраваць у Польшчы падпольныя мясцовыя органы ўлады.
 
21 ліпеня 1944 савецкія войскі разам з 1-й Польскай арміяй уступілі на польскую тэрыторыю. 22 ліпеня ў г. Хэлме быў сфарміраваны Польскі камітэт нацыянальнага вызвалення (ПКНВ), якое ўзначаліў сацыяліст Э. Асубка-Мараўскі. У склад ПКНВ увайшлі прадстаўнікі ППР, ППС, Народнай партыі (СЛ) і Дэмакратычнай партыі (СД). У Маніфесце камітэта лонданскі ўрад аб'яўлялася самазваным і абвяшчалася, што камітэт будзе дзейнічаць на аснове канстытуцыі 1921. Дэкрэтам КРН 1-я Польская армія і Войска Людова былі аб'яднаныя ў Войска Польскае на чале з генералам М. Жымерскім. 26 ліпеня паміж СССР і ПКНВ быў падпісаны дагавор, у якім прызнавалася ўлада апошняга на вызваленай польскай тэрыторыі. Мяжа паміж СССР і польскай дзяржавай усталёўвалася па «лініі Керзона» з некаторымі адступамі на карысць Польшчы. У верасні 1944 ПКНВ прыняў дэкрэт, які даў магчымасць пачаць правядзенне аграрнай рэформы. У выніку 1 млн. сялянскіх сем'яў бясплатна атрымалі 6 млн. га землі.
 
У той жа час лонданскі ўрад і АК, не жадаючы перадаваць уладу ў Польшчы ў рукі левых сілаўсіл, распрацавалі план аперацыі «Бура», які прадугледжваў па меры адступу нямецкіх войскаў заняцце польскіх тэрыторый сіламі АК і фармаваннефарміраванне там органаў улады. 1 аўгуста 1944 АК без узгаднення з савецкім камандаваннем і камандаваннем Войска Польскага падняла ў Варшаве паўстанне, якое з'явілася гераічнай старонкай у гісторыі вызваленчай барацьбы польскага народа супраць гітлераўскіх акупантаў. Паўстанне, якое доўжылася 63 дня, пачалося ў неспрыяльных умовах. Супраць 15–16 тыс. нямецкіх салдат і афіцэраў ваявалі ўсяго 2,5 тыс. паўстанцаў. Паўстанне было жорстка падушанае, але скавала буйныя сілы гітлераўскіх войскаў, яно аказала рэальную дапамогу Чырвонага Арміі.
 
31 снежня 1944 ПКНВ быў ператвораны ў Часовы ўрад Польскай Рэспублікі, які быў прызнаны СССР, Чэхаславакіяй і Югаславіяй. 21 красавіка 1945 урад заключыў з СССР дагавор Аб сяброўстве, узаемнай дапамозе і пасляваенным супрацоўніцтве.
 
== Пасляваенная Польшча ==
Лёс пасляваеннай Польшчы быў вырашаны на [[Ялцінская канферэнцыя|Ялцінскай]] (люты 1945) і [[Патсдамская канферэнцыя|Патсдамскай]] (ліпень-верасень 1945) канферэнцыях. У адпаведнасці з ялцінскімі дамоўленасцямі Часовы ўрад у чэрвені 1945 быў пашыраны, уключыў палітыкаў з лонданскага лагера, і ператворана ў Часовы ўрад нацыянальнага адзінства. Главой ўрадаурада застаўся Э. Асубка-Мараўскі, а яго намеснікамі сталі У. Гамулка (ад ППР) і З. Мікалайчык. Па ініцыятыве апошняга ў ліпені 1945 была створаная Польская народная (сялянская) партыя. Новы ўрад неўзабаве быў прызнаны [[ЗША]], [[Вялікабрытанія]]й і [[Францыя]]й.
 
Па пытанні аб межах на Ялцінскай канферэнцыі было прынята кампраміснае рашэнне, але без удзелу польскага боку. Усходнія межы былі вызначаныя ў асноўным па «[[лінія Керзона|лініі Керзона]]», адзначалася таксама, што «''Польшча мусіць атрымаць істотныя прырашчэнні тэрыторыі на поўначы і захадзе''». [[Дэ-факта]] заходнія межы Польшчы былі ўсталяваныя ў лютым 1945 па лініі Одра — Ніса Лужыцкая, а затым зацверджаныя Патсдамскай канферэнцыяй. У выніку Польшча атрымала буйныя марскія парты Гданьск і Шчэцін, а таксама прамыслова развітыя раёны Сілезіі. Немцы з гэтых земляў падлягалі перасяленню.
Радок 283 ⟶ 281:
3 студзеня 1946 быў прыняты закон аб нацыяналізацыі прамысловых прадпрыемстваў з лікам працоўных больш 50 чалавек, уладальнікі прадпрыемстваў атрымоўвалі кампенсаванне ад дзяржавы. Адначасова гарантавалася захаванне прыватнай уласнасці.
 
22 ліпеня 1946, у першыя ўгодкі апублікавання Маніфеста ПКНВ, дзень 22 ліпеня быў абвешчаны нацыянальным святам Адраджэння Польшчы. У сувязі з гэтым быў прыняты дэкрэт аб амністыі ўдзельнікаў узброенага падполля, які даў магчымасць вярнуцца да мірнага жыцця 22 тыс. чалавек. Аднак у верасні 1945 паўстала новая арганізацыя «Воля і незалежнасць». Іншыя ўзброеныя фармаванніфарміраванні таксама працягвалі дзейнічаць.
 
У сувязі з тым, што ПСЛ адмовілася ад прапановы ППР ісці на будучыя выбары ў сейм адзіным блокам з усіх 6 легальных партый, пачалася адкрытыя канфрантацыя паміж ПСЛ і працоўнымі партыямі. Па ініцыятыве ППС 27 красавіка 1946 быў прыняты закон аб рэферэндуме, які павінен быў выявіць стаўленне насельніцтва да змен, якія ўжо адбыліся. Вынікі рэферэндуму былі несуцяшальнымі для ПСЛ. Прайграла партыя Мікалайчыка і на выбарах у сейм, якія адбыліся 19 студзеня 1947. Па афіцыйных дадзеных у выбарах прыняла ўдзел 89,9 % выбарнікаўвыбаршчыкаў, за блок з чатырох партый (ППР, ППС, СЛ і СД) прагаласавала 80,1 %, за ПСЛ — 10,3 %. ПСЛ спрабавала апратэставаць вынікі выбараў, заявіўшы аб іх фальсіфікацыі, але беспаспяхова.
 
На першым паседжанні сейма ў лютым 1947 быў прыняты закон аб прэзідэнце краіны і абраныя кіруючыя органы. Прэзідэнтам стаў Б. Берут, урад узначаліў Ю. Ціранкевіч (ППС). 19 лютага была зацверджанаязацверджана Малая канстытуцыя, якая дзейнічала да 1952. Заканадаўчая ўлада па канстытуцыі належала сейму, выканаўчая — прэзідэнту і ўраду. Пад кіраўніцтвам прэзідэнта дзейнічаў новы калегіяльны орган — Дзяржаўная рада, надзелены правам заканадаўчай ініцыятывы, выдання дэкрэтаў, ажыццяўлення кантролю над органамі мясцовай улады.
 
Пасля выбараў пачаліся рознагалоссі як у апазіцыі, так і ў партыях кіруючага блока. Мікалайчык і некаторыя іншыя правыя лідары пакінулі краіну, і ПСЛ у канцы 1947 перайшоў да палітыкі супрацоўніцтва з урадам. III пленум ЦК ППР, які праходзіў 31 жніўня — 3 верасня 1948, прыняў рэзалюцыю Аб праванацыяналістычным ухіле. У. Гамулка быў вызвалены ад абавязкаў Генеральнага сакратара ЦК, новы курс партыі ўсё больш стаў нагадваць капіяваннекапіраванне досведу савецкіх камуністаў. Новым Генеральным сакратаром быў абраны Б. Берут.
 
У снежні 1948 адбыўся аб'яднаўчы з'езд ППР і ППС, на якім была створаная Польская аб'яднаная працоўная партыя (ПАРП), якая абвясціла курс на пабудову «''падмурка сацыялізму ў Польшчы''» і ператварэнне Польшчы ў індустрыяльна-аграрную краіну. З'езд таксама прыняў Дырэктывы па Шасцігадовым плане (1950—1955), які рабіў упор на пераважнае развіццё цяжкай прамысловасці. У 1949 Польшча стала членам [[Савет эканамічнай узаемадапамогі|Савета эканамічнай узаемадапамогі]].
Радок 302 ⟶ 300:
На выбарах у Сейм у кастрычніку 1952 па новай канстытуцыі барацьбы паміж кандыдатамі не было, ПОРП і яе саюзнікі выступалі адзіным спісам. Размеркаванне месцаў было загадзя ўзгодненае, прычым больш паловы з іх атрымала ПОРП. Сейм абраў старшынёй Дзяржрады А. Завадскага, старшынёй Рады міністраў – Б. Берута.
 
Падчас рэалізацый Шасцігадовага плану былі дасягнутыядасягнуты пэўныя поспехі: пабудавана больш 500 буйных прамысловых аб'ектаў, паўсталі новыя галіны прамысловасці (аўтамабілебудаванне, суднабудаванне). У 1952 была створаная Польская Акадэмія навук. У той жа час у сельскай гаспадарцы істотных паляпшэнняў не адбылося. Нягледзячы на дадзеныя Сейму канстытуцыяй шырокія паўнамоцтвы, на практыцы ён апынуўся пазбаўлены ўскладзеных на яго функцый. У 1952–1955 дэпутаты прынялі ўсяго 11 законаў, у то час як Дзяржрада выдала 115 дэкрэтаў. У грамадстве ўкараняўся культ асобы Сталіна.
 
Пасля смерці Сталіна ў 1953 у розных пластах польскага грамадства стала нарастаць крытычнае стаўленне да палітыкі ПОРП. Партыі-саюзнікі выказвалі незадаволенасць сваім нераўназначным становішчам у сістэме дзяржаўнай улады. У прэсе разгарнулася шырокая дыскусія, удзельнікі якой выступалі супраць фальсіфікацыі гісторыі Польшчы. Высоўваліся патрабаванні пашырэння паўнамоцтваў сейма. У чэрвені 1956 успыхнуў страйк на машынабудаўнічым заводзе ў Познані, да якога далучыліся і іншыя працоўныя горада. Маніфестанты разграмілі будынак мясцовага камітэтукамітэта ПОРП, атакавалі будынкі аддзяленняў дзяржбяспекі і міліцыі. Для падаўлення выступу ў Познань былі накіраваныя войскі.
 
Нарастанне палітычнага крызісу было прыпынена ў кастрычніку 1956 абраннем У. Гамулкі Першым сакратаром ЦК ПОРП. Быў абвешчаны новы курс партыі – "польскі шлях да сацыялізму", зместам якога станавілася дэмакратызацыя грамадскага жыцця і дэцэнтралізацыя кіравання эканомікай. ПОРП урэгулявала ўзаемаадносіны з каталіцкай царквой, да выканання абавязкаў прымаса вярнуўся кардынал З. Вышыньскі, арыштаваны ў 1953.
Радок 312 ⟶ 310:
Пік крызісу быў адзначаны снежаньскімі падзеямі 1970. 12 снежня было абвешчана аб падвышэнні цэнаў на асноўныя прадукты харчавання, што выклікала хвалю незадаволенасці ў краіне. 14 снежня пачаліся страйкі на суднаверфях Гданьска і Гдыні, да якіх далучыліся працоўныя і іншых прадпрыемстваў. Страйкі перараслі ў масавыя беспарадкі, якія суправаджаліся нападамі на мясцовыя партыйныя камітэты і грамадскія будынкі. Ужыванне зброі сіламі парадку прывяло да сур'ёзных наступстваў: 44 чалавека было забіта і 1164 – параненыя.
 
20 снежня 1970 на VII пленуме ЦК ПОРП было прынята рашэнне аб абранні Першым сакратаром ЦК аднаго з лідараў тэхнакратычнай групоўкі ў польскім кіраўніцтве – Э. Герэка. Рашэнне аб падвышэнні цэнаў было скасавана, падвышаная зарплата нізкааплатным катэгорыям працоўных і службоўцаў. VI з'езд ПОРП, які праходзіў у снежні 1971, высунуў новую стратэгію дзяржаўнага развіцця, у аснове якой ляжала ідэя эканамічнага паскарэння. Для гэтай мэты меркавалася выкарыстаць замежныя крэдыты. Першапачаткова рэалізацыя дадзенай праграмы праходзіла вельмі паспяхова. Асноўныя інвестыцыі ўкладваліся ў металургічную прамысловасць, а таксама ў самалёта- і аўтамабілебудаванне. Было пачата будаўніцтва найбуйнага металургічнага камбіната "Катовіцэ", першай польскай атамнай электрастанцыі. Была праведзенаяправедзена таксама рэформа адміністрацыйнай сістэмы, пачаўся працэс нармалізацыі адносін паміж дзяржавай і каталіцкай царквой. Царкве вярталася нерухомая ўласнасць на заходніх і паўночных польскіх землях.
 
Аднак разам з ростам нацыянальнага прыбытку расла і знешняя запазычанасць, якую не атрымалася сплаціць, як гэта было запланавана, экспартам польскіх тавараў. Пагаршэнне эканамічнай кан'юктуры на знешнім рынку, рост цэнаў на нафту негатыўна адбіліся на прамысловасці краіны. З 1974 у эканоміцы з'явіліся першыя прыкметы інфляцыі. Спробы адкарэктаваць структуру інвестыцый у карысць пашырэння вытворчасці сродкаў спажывання натыкнуліся на супраціў тэхнакратычных колаў.
 
Кіраўніцтва ПОРП не змагло адэкватна ацаніць дасягнуты ўзровень эканамічнага і палітычнага развіцця Польшчы. Сцвярджалася, што краіна ўступіла ў перыяд будаўніцтва развітога сацыялізму. У першым артыкуле абноўленай у лютым 1976 канстытуцыі ПНР Польшча характарызавалася як сацыялістычная дзяржава. Была замацаванаязамацавана таксама кіруючая роля ПОРП у грамадстве.
 
Увосень 1976 у Польшчы актывізаваліся апазіцыйныя сілы. У Польшчы паўстаў Камітэт абароны працаўнікоў, пераназваны пазней у Камітэт сацыяльнай абароны (КОС – КОР). У раздзеле яго ўсталі Я. Куронь, А. Міхнік і Я. Ліпскі. З 1978 сталі стварацца незалежныя прафсаюзы, а ў верасні 1979 была створаная Канфедэрацыя незалежнай Польшчы на чале з Л. Мачульскім. У якасці мэты канфедэрацыі была абвешчаная ліквідацыя наяўнага палітычнага ладу ў НПР.
Радок 331 ⟶ 329:
Напярэдадні адмены ваеннага становішча былі ўнесеныя істотныя змены ў Канстытуцыю ПНР. Патрыятычны рух нацыянальнага адраджэння, узніклы ў 1982 з мэтай пошуку шляхоў выхаду з крызісу, атрымаў канстытуцыйнае афармленне ў якасці платформы для супрацоўніцтва палітычных партый і грамадскіх аб'яднанняў. Падкрэслівалася роля аднаасобных сялянскіх гаспадарак у эканамічнай структуры краіны.
 
Перабудова ў СССР дала новы імпульс рэформам у Польшчы. У лістападзе 1985 В. Ярузельскі быў прызначаны старшынёй Дзяржаўнай рады НПР, а главой урада стаў прафесійны эканаміст [[З. Меснер]]. Урад узяў курс на ўкараненне рынкавыхрыначных механізмаў у эканоміку, удасканаленне сістэмы гаспразліка і самакіравання прадпрыемстваў, пачалася рэформа сістэмы падаткаабкладання. Адначасова адбываліся змены і ў палітычнай сістэме, у якую ўкараняліся элементы прамой дэмакратыі (кансультацыі з грамадскасцю, рэферэндумы). Узрасла роля прадстаўнічых органаў улады, першым чынам – Сейма. Актыўную ролю ў абароне інтарэсаў працоўных пачалі гуляць прафсаюзы. ПОРП прызнала наяўны плюралізм польскага грамадства і стала лічыцца з іншымі палітычнымі сіламі. У верасні 1985 была абвешчаная амністыя палітычным зняволеным і лідары «Салідарнасці» вышлі на свабоду.
 
З 1987 унутранае становішча ў Польшчы ізноў пачала пагаршацца. З 1 лютага 1988 цэны на асноўныя прадукты харчавання падвысіліся ў сярэднім на 30%, квартплата і камунальныя паслугі – на 50%. 20 жніўня Выканаўчы камітэт Усепольскага пагаднення прафсаюзаў выступіў з заявай аб вотуме недаверу ўраду. У гэтых умовах VIII пленум ЦК ПОРП (жнівень 1988) прыняў рашэнне аб аднаўленні дыялогу з апазіцыяй. У верасні ўрад ПНР узначаліў М. Ракоўскі, прыхільнік правядзення дэмакратычных рэформ. Склад урада быў значна абноўлены.
 
З 6 лютага па 5 красавіка ў Польшчы прайшлі паседжанні «круглага стала», у якім удзельнічалі прадстаўнікі ўлады і апазіцыі, першым чынам – «Салідарнасці». Была дасягнутаядасягнута дамоўленасць аб рэформе палітычнай сістэмы, прафсаюзным плюралізме, правядзенні дэмакратычных выбараў у органы ўлады, увядзенні тэрытарыяльнага самакіравання, рынкавыхрыначных адносін і канкурэнцыі. Меркавалася скасаваць Дзяржаўную раду ПНР і аднавіць інстытут прэзідэнцтва, а таксама Сенат. Адпаведныя змены былі занесеныя ў Канстытуцыю рашэннем Сейма ад 7 красавіка 1989.
 
У чэрвені 1989 на выбарах у Сейм і Сенат апазіцыя дасягнула значных поспехаў: яе прадстаўнікі атрымалі 161 месца з 460 у Сейме (па квоце) і 99 з 100 у Сенаце (у выніку вольных выбараў). Прэзідэнтам з перавагай усяго на 1 голас быў абраны В. Ярузельскі, старшынёй урада стаў дзеяч «Салідарнасці» Т. Мазавецкі. 29 снежня ў польскую Канстытуцыю былі занесеныя змены: скасаваныя артыкулы, датычныя кіруючай ролі ПОРП і сацыялістычнага ладу. Замест радзелу аб сацыяльна-эканамічным ладзе з'явіліся артыкулы аб свабодзе прадпрымальніцтва. Краіна зноўку стала звацца Рэспублікай Польшча (''Rzeczpospolita Polska''). У студзені 1990 на IX з'ездзе ПОРП абвясціла аб спыненні сваёй дзейнасці.
Радок 345 ⟶ 343:
У 1990 у Польшчы дзейнічала каля 100 палітычных партый і груповак. У левы лагеры былі Сацыял-дэмакратыя Рэспублікі Польшча і Польскі сацыял-дэмакратычны саюз, узніклыя пасля спынення дзейнасці ПОРП. Партыі сацыял-дэмакратычнай скіраванасці (у тым ліку — ППС) да выбараў 1991 аб'ядналіся ў «Саюз дэмакратычных левых сіл». Яшчэ да прэзідэнцкіх выбараў адбыўся раскол у «Салідарнасці». Улетку 1990 З. Буяк са сваімі прыхільнікамі арганізавалі «Грамадскі рух — дэмакратычнае дзеянне» (ROAD), правыя стварылі «Дагавор Цэнтр». Лібералы (прыхільнікі Т. Мазавецкага) аб'ядналіся вакол Дэмакратычнага саюза.
 
Выбары ў парламент 1991 не прынеслі перамогу не адной з палітычных партый: у сойм прайшлі 24 выбарчых аб'яднання і блока. Найбольшую колькасць галасоў атрымалі Дэмакратычны саюз (12,32 %), Саюз дэмакратычных левых сіл (11,99 %) і «Выбарчая каталіцкая акцыя» (8,98 %). Таксама больш за 8 % галасоў выбарнікаўвыбаршчыкаў атрымалі «Грамадская згода — цэнтр» і Канфедэрацыя незалежнай Польшчы. Такі расклад сіл не дазволіў стварыць устойлівай большасці ў парламенце і сфармавацьсфарміраваць устойлівую ўрадавую кааліцыю. У 1991—1993 змянілася тры ўрады, якія ўзначальвалі Я. Альшэўскі (снежань 1991 — чэрвень 1992), У. Паўляк (чэрвень-ліпень 1992), Х. Сухоцка (ліпень 1992 — кастрычнік 1993). Пасля таго, як у маі 1993 паўстаў новы ўрадавы крызіс, Л. Валенса распусціў парламент.
 
Выбары 1993 праходзілі ўжо па новым законе аб выбарах, прынятаму 22 мая. У адпаведнасці з гэтым законам быў усталяваны 5 % бар'ер для выбарных аб'яднанняў і 8 % — для выбарных блокаў. У Сейм прайшлі прадстаўнікі шасці аб'яднанняў, прычым пераканаўчую перамогу атрымалі прадстаўнікі левых: Саюз дэмакратычных левых сіл (20,4 %) і Польская сялянская партыя — ПСЛ (15,4 %). Апошнія ўтварылі ўрадавую кааліцыю, у галаве ўрада стаў лідар аграрыяў У. Паўляк. На прэзідэнцкіх выбарах увосень 1995 таксама перамог прадстаўнік левых — [[А. Квасьнеўскі]], які набраў у другім туры 51,72 % галасоў выбаршчыкаў. Яго супернік — Л. Валенса — сабраў 48,9 % галасоў. Аднак з-за рознагалоссяў ва ўрадавай кааліцыі, а таксама антыўрадавай кампаніі апазіцыі, якая абвінаваціла прэм'ер-міністра Ю. Алексу ў супрацоўніцтве з савецкай дзяржбяспекай, у перыяд 1993—1997 таксама тры разу мяняўся склад урада.
 
25 мая 1997 перыяд канстытуцыйных рэформ, распачаты ў 1989, завяршыўся прыняццем новай Канстытуцыі, якая была зацверджаная на рэферэндуме. Канстытуцыя абмежавала ролю Сейма і Прэзідэнта, умацаваўшы пазіцыі ўрада. Рада міністраў стала галоўным элементам выканаўчай улады, аднак яго праграма павінна атрымаць ухвалу парламенцкай большасці.
 
Пасля паразы на выбарах 1997, левыя сілы ізноў атрымалі перамогу як на парламенцкіх, так і на прэзідэнцкіх выбарах. Саюз дэмакратычных левых сіл, пасля самароспуску СДРП у 1999 сталы палітычнай партыяй, у кааліцыі з Саюзам працы на выбарах у Сейм у верасні 2001 набраў 41 % галасоў выбарнікаўвыбаршчыкаў і атрымаў 216 месцаў з 460. У Сенаце кааліцыя мае 75 месцаў з 100. Аляксандр Квасьнеўскі 8 кастрычніка 2000 ізноў стаў прэзідэнтам Польшчы, перамогшы сваіх супернікаў ужо ў першым туры.
 
У галіне знешняй палітыкі Польшча прытрымваецца заходняй арыентацыі, з'яўляючыся асноўным стратэгічным партнёрам ЗША уў Цэнтральнай Еўропе. У сакавіку 1999 краіна ўступіла ў [[НАТА]]. Увесну 2003 Еўрапейскі парламент у Страсбургу падтрымаў уступ Польшчы ў [[Еўрасаюз]].
 
У другім туры прэзідэнцкіх выбараў (23 кастрычніка 2005) перамог кандыдат ад правай кансерватыўнай партыі Права і справядлівасць, мэр Варшавы [[Лех Качыньскі]], які атрымаў 54,04 % галасоў выбарнікаўвыбаршчыкаў. Яго супернік, лідар праваліберальнай партыі Грамадзянская платформа [[Дональд Туск]], набраў 45,96 % галасоў. Інаугурацыя новага прэзідэнта Польшчы адбылася 23 снежня 2005.
 
На датэрміновых парламенцкіх выбарах у Польшчы 21 кастрычніка 2007 перамагла партыя «Грамадзянская платформа», набраўшы 41,6 % галасоў. Новым прэм'ер-міністрам стаў лідар партыі Дональд Туск. Другое месца заняла кіруючая кансерватыўная партыя «Права і справядлівасць» (32,11 %) братоў Качыньскіх. Таксама ў Сейм прайшлі выбарчы блок «Левыя і дэмакраты» (13,15 %) і Польская сялянская партыя (8,91 %).
 
== Гл. таксама ==
 
* [[Злучаныя Штаты Польшчы]]
 
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Гісторыя_Польшчы"