Біяцэноз: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі
арфаграфія
Радок 2:
 
== Паняцце біяцэнозу ==
У прыродзе папуляцыі розных відаў, якія існуюць у адным асяродцзіасяроддзі, уступаюць адна з адной у разнастайныя ўзаемаадносіны ў залежнасці ад іх патрэб. У выніку ўтвараецца больш складаная біялагічная сістэма — біяцэноз. Гэты тэрмін увёў нямецкі гідрабіёлаг К. Мёбіус у 1877 годзе.
 
Часта ў экалогіі замест тэрміна «біяцэноз» выкарыстоўваецца тэрмін «згуртаванне». Біяцэноз (згуртаванне) з'яўляецца асноўным кампанентам прыродных надарганізменных сістэм.
Радок 14:
Мяжа паміж біяцэнозамі вызначаецца па фітацэнозах, якія заўсёды маюць спецыфічныя асаблівасці. Напрыклад, луг рэзка адрозніваецца ад лесу, лес — ад балота, хвойны лес — ад ліставога, бярозавы гай — ад дубровы і г.д. Фітацэноз вызначае відавы склад зоацэнозу, мікацэнозу і мікробацэнозу, а значыць, з'яўляецца галоўным структурным кампанентам біяцэнозу.
 
Па паходжанні адрозніваюць першасныя і другасныя біяцэнозы. Першасныя біяцэнозы практычна не зведваюць уплыву дзейнасці чалавека (недаступныя ўчасткі тайгі, горныя лясы). У другасных біяцэнозах адзначаецдаадзначаецца прыметны ўплыў чалавека (большасць біяцэнозаў на Зямлі).
 
== Сувязі папуляцый у біяцэнозах ==
Радок 43:
Відавая насычанасць — колькасць відаў на адзінку плошчы або адзінку аб'ёму біятопа. Два біяцэнозы, якія маюць аднолькавае відавое багацце, не будуць у роўнай ступені ўстойлівыя, калі яны знаходзяцца ў розных па плошчы біятопах. Больш устойлівым будзе біяцэноз з меншай плошчай біятопа. У ім будзе вышэйшая відавая насычанасць, а значыць, большая верагоднасць утварэння сувязей паміж папуляцыямі і вышэйшая іх трываласць. Такім чынам, каб атрымаць уяўленне пра відавую разнастайнасць біяцэнозу, недастаткова ведаць агульную колькасць відаў у біятопе. Неабходна мець інфармацыю і пра шчыльнасць яго засялення відамі.
 
Відавая разнастайнасць біяцэнозу залежыць ад умоў асяроддзя ў біятопе. Умовы ж асяроддзя вызначаюцца яго геаграфічным становішчам. Напрыклад, у [[тундра|тундры]], дзе пастаянна адчуваецца дефіцытдэфіцыт цяпла, біяцэнозы маюць невялікую відавую разнастайнасць у асноўным за кошт імхоў і лішайнікаў. Ва ўмераных шыротах відавая разнастайнасць у асноўным вызначаецца відавым багаццем пакрытанасенных і голанасенных раслін, жывёльнага свету і ў меншай ступені відавой насычанасцю грыбоў. У трапічных лясах самая багатая разнастайнасць флоры і фауныфаўны.
 
Відавая разнастайнасць залежыць і ад узросту біяцэнозу. Маладыя біяцэнозы, якія толькі пачынаюць развівацца, бедныя па відавым складзе. Яны становяцца багацейшымі па меры развіцця. Найбольшая відавая разнастайнасць назіраецца ў сталых устойлівых біяцэнозах.
 
У прыродзе межы паміж біяцэнозамі рэдка бываюць выразна акрэсленымі, часцей за ўсё назіраецца паступовы пераход. У выніку ўтвараецца пераходная зона, якая мае ўнікальны комплекс фактараў асяроддзя, не характэрных для суседніх біятопаў. Па працягласці яна заўсёды меншая, чым тэрыторыя кожнага з біятопаў. Гэта зона называецца экатонам. Яна больш багатая відамі, чым кожнае з сумежных згуртаванняў. Тлумачыцца гэта тым, што тут сустракаюцца як віды з суседніх згуртаванняў, так і віды, характэрныя толькі для экатона. ТэвдэнцыяТэндэнцыя да павелічэння відавой разнастайнасці на мяжы згуртаванняў называецца краявым або пагранічным эфектам.
 
У любым біяцэнозе ёсць віды, якія пераважаюць па колькасці і займаюць вялікую плошчу тэрыторыі біятопа. Гэтыя віды называюцца дамінантнымі або дамінантамі. Напрыклад, у сасновым бары — гэта сасна, у бярозавым гаі — бяроза. Дамінаванне віду не заўсёды азначае яго вялікую колькасць, дамінантны від можа мець і нізкую абсалютную колькасць (напрыклад, [[вярблюджая калючка]] ў пустыні). Але ў параўнанні з колькасцю іншых відаў у дадзеным біяцэнозе яго колькасць самая высокая. Дамінанты, якія ўдзельнічаюць у фарміраванні асяроддзя для ўсяго згуртавання (асяроддзеўтваральныя віды), называюцца відамі-эдыфікатарамі. Эдыфікатары верхавога балота — гэта [[сфагнум]] і [[журавіны]], стэпаў — [[кавыль]], дуброў — [[дуб]] і г. д. Часам эдыфікатарамі могуць быць і жывёлы: [[бабры]] фарміруюць бабровыя ландшафты, капытныя жывёлы — стэпавыя ландшафты і г. д. Выдаленне віду-эдыыфікатара можа настолькі змяніць умовы асяроддзя пражывання, што дадзены біятоп зробіцца непрыдатным для відаў, якія раней існавалі ў ім. У яго пачнуць засяляцца новыя віды, і гэта прывядзе да змены біяцэнозу.
Радок 60:
 
== Прасторавая структура біяцэнозу ==
Любы біяцэноз у прыродзе займае пэўную прастору, якая падзяляецца паміж відамі ў залежнасці ад іх біялагічных асаблівасцей. Гэта вядзе да фарміравання прасторавай структуры. Прасторавая структура біяцэнозу — заканамернае размяшчэнне відаў у біятопе як у вертыкальным, так і ў гарызантальным на-прамкахнапрамках. Для біяцэнозу характэрны вертыкальная (яруснасць) і гарызантальная (мазаічнасць) структуры.
 
У наземных біяцэнозах асноўную ролю ў фарміраванні вертыкальнай структуры адыгрываюць расліны рознай вышыні. Дзякуючы гэтаму назіраецца вертыкальнае расслаенне біяцэнозу на структурныя часткі. Гэтыя часткі біяцэнозу, якія займаюць рознае становішча ў адносінах да ўзроўню глебы, называюцца ярусамі, а вертыкальная структура бі-яцэнозубіяцэнозу, якую яны складаюць, — яруснасцю.
 
Галоўную ролю пры фарміраванні відавога складу раслінных ярусаў адыгрывае колькасць святла, якая дасягае да кожнага яруса. Ад яе залежаць тэм-пературнытэмпературны рэжым і вільготнасць на розных узроўнях (ярусах) біяцэнозу. Верхнія ярусы складаюць святлолюбівыя расліны. Ніжэй размяшчаюцца ценевынослівыя, а ў самым нізе пражываюць ценелюбівыя расліны. Такое размеркаванне раслін садзейнічае больш поўнаму засваенню сонечнай энергіі. Да паверхні глебы дасягае толькі 1—5 % святла, якое трапляе ў біяцэноз. У аднаярусных фітацэнозах вялікая частка сонечнай энергіі не засвойваецца. Яна ідзе на награванне глебы і часткова адбіваецца.
 
Раслінныя ярусы ствараюць мікраклімат для існавання іншых відаў. Кожны раслінны ярус засяляецца пэўнымі відамі жывёл і мікраарганізмаў. Гэта дазваляе разглядаць ярус як структурную адзінку біяцэнозу, якая адрозніваецца ад іншых яго частак сукупнасцю экалагічных умоў, складам відаў раслін, жывёл і мікраарганізмаў. У кожным ярусе складваецца свая сістэма сувязей і ўзаемаадносін па-міжпаміж кампанентамі.
 
Большасць відаў прыстасавана да канкрэтных ярусаў. Але ёсць віды, якія ў сілу розных абставін займаюць у розны час жыцця розныя ярусы. Іх называюць пазаяруснымі відамі. Напрыклад, нелыанельга аднесці да канкрэтнага яруса ліяны, лі-шайнікілішайнікі, некаторыя віды імхоў і паразітаў.
 
У наземных біяцэнозах адрозніваюць надземную і падземную яруснасць. Ярусы нумаруюцца рымскімі лічбамі. Першым лічыцца самы аддалены ад узроўню глебы ярус (як надземны, так і падземны). Найбольш выразна яруснасць бачна ў лясных біяцэнозах, дзе фітацэнозы ўтвораны рознымі жыццёвымі формамі раслін. У іх прадстаўлены [[дрэвы]], [[хмызняк]]і, [[кусцік]]і, аднагадовыя і шматгадовыя [[травы]], якія займаюць рознае прасторавае становішча адносна ўзроўню глебы.
Радок 76:
Вертыкальнае размеркаванне відаў у біяцэнозе аказвае ўплыў на яго гарызантальную структуру.
 
Неаднароднасць глебавых умоў, рэльефу, дзейнасць чалавека з'яўляюцца фактарамі, якія вызначаюць характар гарызантальнага размеркавання відаў у біятопе — гарызантальную структуру біяцэнозу. Пад дзеяннем вышэйназваных фактараў у біяцэнозе адбываецца фарміраванне раслінных мікрагруповак. Напрыклад, у лугавых біяцэнозах можна выявіць мікрагрупоўкі бабовых, злакаў, складанакветных. Яны адрозніва-юццаадрозніваюцца відавым складам, суадносінамі колькасці відаў, прадукцыйнасцю, біямасай і г.д. У кожнай такой расліннай мікрагрупоўцы фарміруецца пэўны мікраклімат, відавы склад жывёл, грыбоў і мікраарганізмаў. Сукупнасць усіх гэтых кампанен-таўкампанентаў, звязаных трафічнымі і тапічнымі сувязямі, уяўляе сабой структурную адзінку гарызантальнай прасторавай структуры біяцэнозу. У лясным біяцэнозе, напрыклад, выразна бачныя адрозненні паміж узлессем, палянай, участкамі лесу з моцна выяўленым хмызняковым маладняком, або з суцэльным імховым покрывам, або з покрывам з чарнічніку. Такім чынам, гарызантальная структура біяцэнозу з'яўляецца адлюстраваннем разнастайнасці ўмоў асяроддзя ў біятопе ў гарызантальным напрамку.
 
Дзякуючы фарміраванню гарызантальнай структуры біяцэноз больш поўна выкарыстоўвае магчымасці біятопа. У ім актыўна ўжываюцца харчовыя рэсурсы, павялічваецца колькасць відаў і, як вынік, узрастае стабільнасць біяцэнозу.