Вікіпедыя

Ашмяны: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др clean up, replaced: сьц → сц, ягоны → яго, 1934]]-1937 → 1934—[[1937, == У Сеціве == → == Спасылкі ==, амініканаў → амініканцаў, Выдатныя мясцін using AWB
Радок 1:
{{НП-Беларусь
|статус =горад
|беларуская назва =Ашмяны
Радок 20:
|CoordAddon =
|CoordScale =
|Яндэкскарта=
|карта = <!--альтэрнатыўная-->
|памер карты краіны =
|памер карты рэгіёна =
|памер карты раёна =
|рэгіёнвобласць = Гродзенская вобласць{{!}}Гродзенская вобласць
|рэгіён у табліцы = Гродзенская вобласць
|від рэгіёна = вобласць
|раён =
|раён у табліцы =
|від раёна =
|карта краіны =
|карта рэгіёна =
Радок 86 ⟶ 81:
Вядомы беларускі даследчык у галіне тапанімікі [[Вадзім Андрэевіч Жучкевіч|В.Жучкевіч]] выказаў яшчэ адну думку, што назва Ашмяны па сэнсе нагадвае літоўскае слова – асабістае, уласнае (землеўладанне). Наогул Ашмянамі або Ашмяной ці Ашмянкай называліся доўгі час шэсць населеных пунктаў і [[Рака Ашмянка|рэчка]]. Пазней да іх далучыліся чыгуначная станцыя.
 
У хроніках тэўтонскіх рыцараў згадваюцца як Aschemynne, на мапекарце [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] працы [[Тамаш Макоўскі|Тамаша Макоўскага]] (1613) значацца як Oßmiana. У сучасных беларускамоўных публікацыях часам сустракаюцца варыянты назвы Ашмяна́, Ашме́на.
 
== Гісторыя ==
У крыніцах 2-й паловы [[XIX]] — пачатку [[XX ст.]] часта сустракаецца меркаванне, што Ашмяны ўжо існавалі ў [[1040]] г. (год паходу [[Яраслаў Мудры|Яраслава Мудрага]] на Літву). А. Корава ў сваёй працы сцвярджае: «У пачатку [[XI ст.]] [[Яраслаў Мудры]] зрабіў напад на Літву ў ваколіцах г. Ашмяны і, атрымаўшы даніну ад насельніцтва, вярнуўся ў сваю айчыну». Гродзенскія вучоныя таксама не выключаюць існавання Ашмян у [[XI ст.]] Яны ў свой час падкрэслівалі: "У летапісных помніках [[XII ст.]] упамінаецца [[Гродна]], [[ХІІІХIII ст.]] — [[Навагрудак]], [[Слонім]], [[Ваўкавыск]]. Фактычна ж гэтыя гарады (як і [[Горад Свіслач|Свіслач]], [[Ліда]], Ашмяны) існавалі значна раней — у [[XI ст.]]
 
Першыя згадкі аб Ашмянах у пазнейшых крыніцах адносяцца да [[1341]]: расказваючы пра смерць [[Гедзімін]]а і падзел пасадаў паміж ягоныміяго сынамі, сярод гарадоў, якія разам з [[Вільня]]й дасталіся [[Яўнут]]у, [[«Хроніка літоўская і жамойцкая»]] называе Ашмяны. Маюцца ўскосныя звесткі, што Ашмяны з'яўляліся цэнтрам невялікага самастойнага княства, а потым увайшлі ў Віленскае княства{{крыніца?}}. У [[1384]] г. і [[1385]] г. пад Ашмянамі [[крыжакі]] спрабавалі перашкодзіць «шлюбнаму саюзу» паміж Польшчай і Літвой ([[Крэўская унія|Крэўская унія 1385 г.]]), але пацярпелі паражэнне. У канцы [[XIV ст.]] Ашмяны, верагодна, атрымалі статус горада ад [[Вітаўт]]а. У [[1398]] упершыню згаданы касцёл у горадзе. Не пазней [[1407]] г. у Ашмянах з'явіўся [[Ашмянскі кляштар францысканцаў|кляштар францысканцаў]] (у літаратуры яго заснаванне часам памылкова адносяць да пачатку [[16 ст.]]). У [[1402]] [[крыжакі]] зноў напалі на Ашмяны, але сустрэлі рашучы супраціўсупраціўленне і мусілі адступіць ўу бок Меднікаў. З [[1413]] г. Ашмяны ўваходзяць у склад [[Віленскае ваяводства|Віленскага ваяводства]]. У [[1432]] у Ашмянах адбыўся замах на жыццё [[Свідрыгайла|Свідрыгайлы]], які даў пачатак шматгадовай [[Грамадзянская вайна ў ВКЛ, 15 ст.|феадальнай вайне]]; тут жа, у ваколіцах Ашмян, праз некалькі месяцаў адбылася першая значная [[Бітва пад Ашмянамі, 1432|бітва]] паміж двумадзвюма партыямі. У 2-й палове [[XIV ст.]] Ашмяны, «будучы месцапрабываннем княжацкім», «пачалі забудоўвацца па тыпе гарадоў» (левабярэжжа Ашмянкі), а першапачатковае паселішча засталося з назвай Старыя Ашмяны (правабярэжжа).У [[1519]] горад разбураны маскоўскім войскам. З [[XVI ст.]] цэнтр [[Ашмянскі павет|павета]]. У гады Рэфармацыі [[Мікалай Радзівіл «Руды»]] заснаваў тут кальвінскі збор, горад зрабіўся адным з найвядомейшых цэнтраў [[кальвінізм]]у ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]. Падчас войнаў сяр. [[XVII]] — пач. [[XVIII ст.]] Ашмяны зноў былі разбураныя. У [[1655]], [[1661]] і [[1677]] вызваляліся ад падаткаў з прычыны разбурэнняў, учыненых маскоўскімі захопнікамі. У [[1667]] земскі пісар А. Пачобут-Адляніцкі фундаваў кляштар дамініканаўдамініканцаў (з ліквідаванага касьцёлакасцёла НайсьвяцейшайНайсвяцейшай Тройцы ў [[1873]] збудавалі капліцу на месных каталіцкіх могілках). Да [[1683]] адносіцца першы надзейна вядомы прывілей на [[Магдэбургскае права|гарадское права]] (ад [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]])<ref>Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom I: Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek, Warszawa, 2004, s.314</ref>. У 1702 г. горад заняты шведскім войскам (Паўночная вайна 1700—1721 гг.). У [[1792]] [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]] зацвердзіў герб горада. Падчас [[Паўстанне 1794 года|паўстання 1794]] у горадзе размяшчаўся штаб паўстаніцкага войска [[Якуб Ясінскі|Я. Ясінскага]], фарміраваўся атрад [[Міхал Клеафас Агінскі|М. К. Агінскага]]. 21 мая і 8 ліпеня [[1794]] г. адбыліся баі паўстанцаў з карнікамі.
 
<center><gallery caption="Даўнія графічныя выявы горада" widths=150 heights=150 perrow="4">
Радок 101 ⟶ 96:
[[Выява:Ашмяны план 1798.png|thumb|left|300px|План горада Ашмяны 1798 г.]]
[[Выява:Plan Ashmiana.png|thumb|left|300px|План горада Ашмяны сяр. XIX ст.]]
Пасля 3-га падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1795]]) на правах павятовага горада Ашмяны ўвайшлі ў склад [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]; у [[1796]]—[[1801]] гг. Знаходзіліся ў складзе [[Літоўская губерня|Літоўскай]], з 9.9.[[1801]] г. — [[Віленская губерня|Віленскай губерняў]] (да [[1920]]). 5 жніўня [[1800]] г. скасаваны герб горада. У ліпені-снежні [[1812]] г. акупіраваны французскімі войскамі, каля Ашмян адбыліся жорсткія баі, горад часткова спалены. У вясну [[1831]] Ашмяны моцна пацярпелі пры падаўленні [[Паўстанне 1830—1831 гадоў|паўстання]], многія жыхары горада былі забітыязабіты; гэтая падзея, «ашмянская разня», стала адным з важных сімвалаў у польска-літоўскай антыцарскай літаратуры. Рэвалюцыйнымі дзеяннямі кіравалі П.Важынскі і К.Пшаздзецкі. 2 лютага [[1837]] г. горад выключаны з прыватнаўласніцкага стану (належыў генерал-маёру Канчалаву, з 1830 г. — генеральшы Лукашынавай). 9 чэрвеня [[1845]] г. гораду нададзены другі герб (праіснаваў да [[1917]]). У [[1840]] г. пабудавана першая вядомая праваслаўная царква ў Ашмянах (Богаяўленская, драўляная). Уласнасцю дзяржавы ў [[1847]] г. стала і староства. У [[1850]] г. закрыты дамініканскі касцёл. У часПадчас [[Паўстанне 1863-1864|паўстаня 1863—1864]] у ваколіцах АшмянаўАшмян дзейнічалі паўстанцкія аддзелы [[Зыгмунт Мінейка|З. Мінейкі]], Г. Чаховіча, К. Ясевіча.
 
<center><gallery caption="Гістарычныя гербы горада Ашмяны" widths=150 heights=150 perrow="4">
Радок 111 ⟶ 106:
 
<center><gallery caption="Горад на старых здымках" widths=150 heights=150 perrow="4">
File:Catholic Church of Franciscan in Ašmiany.jpg|Касцёл францішканаўфранцысканцаў
File:Ašmiany, Župranskaja Street.jpg|Вуліца Жупранская
File:Ašmiany-vulica.jpg|На цэнтральнай вуліцы
Радок 121 ⟶ 116:
[[File:Динамика населения города Ошмяны (1804-2011).png|690px|thumb|left|Дынаміка насельніцтва Ашмян (XIX-пач.XXI ст.)]]
</center>
Колькачць жыхароў горада паводле перапісаў, рэвізкіх казак і іншых крыніц:<br />
*'''[[XVIII ст.]]''': [[1728]] — 1791; [[1791]] — каля 1000.
*'''[[XIX ст.]]''': [[1804]] – 746; [[1811]] – 1850; [[1825]] – 1022 (730 мужчын, 292 жанчыны); [[1833]] – 797 (387 мужчын, 410 жанчыны); [[1840]] – 1692; [[1841]] – 1725; [[1848]] – 4115 (2198 мужчын, 1917 жанчын; яўрэяў 2018); [[1859]] – 3066; [[1861]] – 3733; [[1863]] – 3317; [[1865]] – 3988 (2045 мужчын); [[1871]] – 4546; [[1880]] – 5050 (з іх 2175 каталікоў, 352 праваслаўных, 3 эвангелістыевангелісты, 2501 яўрэяў, 18 магамэтанаўмагаметанаў); [[1888]] – 4988 (2422 мужчыны, 2566 жанчын); [[1895]] – 5156; [[1896]] – 6218 (3099 мужчын, 3119 жанчын); [[1897]] – 7214; [[1900]] – 7506.
*'''[[XX ст.]]''': [[1904]] – 7675; [[1909]] – 7953; [[1914]] – 8200; [[1921]] – 3442; [[1927]] – 6000; [[1931]] – 7414; [[1939]] – 8668; [[1945]] – 3460; [[1948]] – 5581; [[1959]] – 6900; [[1970]] – 9600; [[1975]] – 10 000; [[1980]] – 12 800; [[1985]] – 14 100; [[1990]] – 15 200; [[1995]] – 16 000; [[1999]] – 16 100; [[2000]] – 15 068.
*'''[[XXI ст.]]''': [[2002]] — 15 100; [[2004]] — 14 900; [[2005]] – 14 785; [[2006]] – 14 588; [[2007]] – 14 467; [[2008]] – 14 350; [[2009]] – 14 559; [[2010]] – 14 804; [[2011]] – 15 046.
Радок 133 ⟶ 128:
У [[1884]] г. заводамі валодалі: вінакурна-дражджавымі (было 2) – купцы 2-й гільдыі Лейба Стругач і Абрам Богад; гарбарнымі – Овель Піктушанскі, Лейзер Біох, Іцка Саладуха, Янкель Саладуха, Маркел Чашын (у доме Гірша Дорскага), Мордух Закс, Шлёма Гершатар, сыны І.Г.Саладухі – Мордух і Янкель, піваварным – Іосіф Есельсон; тытунёвай фабрыкай – Борух Рындзінскі і Шлёма Гершатар, заводам мінеральных вод – Берка Данішэўскі; друкарняй – Зыська Мекель, заводам ізюмнага віна – Юлья Шміт; вапнавым заводам – Абрам Левін, бляшавым заводам – Соня Блехер і г.д. Толькі млын належыў гораду, аднак яго арандаваў купец 2-й гільдыі Хаім Гурвіч. Колькасць рабочых найбольшая была ў [[1884]] г. на тытунёвай фабрыцы (22 разам з уладальнікамі) і вінакурна-дражджавым заводзе (11 разам са Стругачам).<br />
У [[1899]] г. у горадзе стала 15 прадпрыемстваў: 7 гарбарных заводаў, 1 вінакурны, 1 цагельны, 1 лесапільны, 1 завод мінеральных вод, 1 ваўнамыйка, 1 бойня, 1 саладоўня, 1 вадзяны млын; працавала 276 рабочых.
Усе прадпрыемствы і млын знаходзіліся ў прыватных руках. Уладальнікамі ашмянскіх прадпрыемстваў, як відаць з пераліку, з’яўлялісяз'яўляліся ў большасці яўрэі. У іх руках знаходзіўся і гандаль. Аднак калектывы прадпрыемстваў былі шматнацыянальнымі.
 
У польскі час флагманам прамысловасці не толькі павета, але і Віленскага ваяводства лічыўся дражджавы завод (адзінае прадпрыемства другой катэгорыі ваяводства). Можна дапоўніць, што завод пачаў адбудоўвацца ў [[1921]] г., а ў наступным годзе Абрам і Давід Стругачы атрымалі дазвол на пуск прадпрыемства. У [[1924]] г. на ім працавала 9 чалавек, у [[1934]]-—[[1937]] гг. – 33 работнікі, завод уваходзіў у картэль “Таварыства вытворцаў дражджэй”, разам з аналагічным заводам у Нова-Вільні ў [[1929]] г. ашмянскія дражджавікі выпусцілі 10% ад прадукцыі ўсёй дражджавой прамысловасці Польшчы.
У Ашмянах у [[1927]] г. меліся, акрамя дражджавога завода, гарэлачная фабрыка, гарбарныя заводы Дынерштэйна, Б.Бунімовіча і Качмера, Каца, Порта, бойня К.Руткоўкскага, фабрыкі цукерак Б.Эпштейна і А.Рубінсона, М.Мельніка, Святога, фарбавальная майстэрня М.Лапідуса, тытунёвая фабрыка, тартак Л.Стругача і іншыя нязначныя прадпрыемствы. Існавала тэлефонная станцыя.
Працавала гарадская электрастанцыя. Яе перавезлі ў Ашмяны з Лошы, дзе ў свій час пабудавалі немцы для патрэб фронту. У [[1926]] г. уведзена новая, якая рэканструявана ў [[1931]] г., затым узнікла яшчэ адна – прыватная.
Радок 145 ⟶ 140:
[[Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф. К. Багушэвіча]]. Дзейнічаюць дом культуры і кінатэатр.
 
У 2001 і 2010 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «[[Адна зямля]]»<ref name="РГ_2001"> На «Адной зямлі» гаспадарылі ашмянцы//«[[Рэгіянальная_газета_Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]», 29 чэрвеня 2001 г., № 26 (323)</ref><ref name="РГ_2010"> [http://www.rh.by/by/77/10/1914/ Ашмяны прынялі «Адну зямлю»]//«[[Рэгіянальная_газета_Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]»</ref>.
 
== Славутасці ==
== Выдатныя мясціны ==
[[File:Ashmiana catolic kostel.jpg|200px|thumb|right|[[Касцёл Міхала Арханёла ў Ашмянах|Касцёл Міхала Арханёла]]]]
* [[Васкрасенская царква, Ашмяны|Васкрасенская царква]]
Радок 163 ⟶ 158:
* [[Люцыян Жалігоўскі]] (1865—1947), генерал, дзяржаўны і ваенны дзеяч Сярэдняй Літвы і Польшчы.
* [[Аляксандр Астрамовіч]] (1878-1921), каталіцкі святар, паэт.
* [[Валяр’янВаляр'ян Голяк]] (1881-1948), каталіцкі святар.
* [[Міхал Сапоцька]] (1888-1975), каталіцкі святар.
* [[Янка Вярсоцкі]] (1888-1937), каталіцкі святар, грамадскі дзеяч.
Радок 182 ⟶ 177:
 
== Гл. таксама ==
 
* [[Ашмянскія гарбарныя мануфактуры]]
* [[Герб Ашмян]]
 
== У СецівеСпасылкі ==
* [http://www.westki.info/rubryka/asmiany Навіны АшмянаўАшмян на сайце Westki.info]
* [http://www.radzima.org/be/gorad/ashmyany.html Ашмяны] на [[Radzima.org]]
 
Радок 193 ⟶ 187:
 
== Літаратура ==
 
* Jankowski Cz. Powiat Oszmiański. Cz. I. – Petersburg, 1897.
* Збор помнікаў гісторыі і культуры: Гродзенская вобласць / АН БССР; Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Беларуская савецкая энцыклапедыя; Рэдкалегія: С.В. Марцэлеў (галоўны рэдактар), М.М. Бірукова, М.В. Бірыла і іншыя. – Мн.: БелСЭ, 1986.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Ашмяны"