Вікіпедыя

Вікіпедыя:АўтаВікіБраўзер: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Няма тлумачэння праўкі
Няма тлумачэння праўкі
Радок 1:
[[Файл:Husarz1.jpg|мініthumb|220пкс220px|«Гусар», [[Юзэф Брант|Ю. Брант]] (1890)]]
'''Гуса́рыя'''<ref>''Сороколетов Ф. П.'' [http://books.google.com/books?id=6mUtAAAAMAAJ&q=%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F&dq=%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F&hl=en&ei=5W2ATqr4FOHm4QSJyIToDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC0Q6AEwATgU История военной лексики в русском язіке: XI—XVII вв]. — Наука, Ленингр. отд-ние, — 1970. C.&nbsp;383.{{ref-ru}}</ref> альбо '''крыла́тыя гуса́ры''' ({{моваlang-pl|Husaria}}) — элітная кавалерыя [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], якая дзейнічала на палох баёў з пачатку [[16 стагоддзе|XVI]] да сярэдзіны [[18 стагоддзе|XVIII]] стагоддзя, спецыялізавалася на «праломліванні» баявых парадкаў варожай конніцы або пяхоты канцэнтраваным дзідавым кавалерыйскім ударам<ref>''Академия наук СССР'' [http://books.google.com/books?id=ZSNmAAAAMAAJ&q=Крылатые+гусары&dq=Крылатые+гусары&hl=en&ei=yGuATvaUGvPc4QSz8cm_Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA Памятники культуры: Новые открытия], Научный совет по истории мировой культуры. — М.: Наука, — 1985.{{ref-ru}}</ref><ref>''Бегунова А.'' [http://books.google.com/books?id=IlUnAAAAMAAJ&q=польские+гусары&dq=польские+гусары&hl=en&ei=zm-ATuzuD-b04QSLpYi1Dw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CEIQ6AEwBA Повседневная жизнь русского гусара в царствование Александра I], Молодая гвардия, — 2000. C.&nbsp;383.{{ref-ru}}</ref>, была падраздзяленнем [[Аўтарамент|народнага аўтарамента]] — наёмнага войска Рэчы Паспалітай.
 
Найбольш шматлікай і баяздольнай часткай войска Рэчы Паспалітай была [[Кавалерыя|кавалерыя]], у якой гусары складалі значную частку<ref name="Марков" />.
Радок 14:
 
=== Станаўленне ===
[[Файл:Літвінскі вершнік-гусар.PNG|135пкс135px|справа|мініthumb|Ранні гусар-[[літвін]]. ''Абрагам дэ Бруйн'', 1575.]]
[[Файл:Deli Lorichs.jpg|110px|left|мініthumb|''Дэлі'' ў парадным строю. Гравюра невядомага мастака, 1576.]]
Найбольш верагодна, што на экіпіраванне і вонкавасць крылатых гусараў аказалі ўплыў турецкая кавалерыя і, асабліва, {{Артыкул у іншым раздзеле|Дэлі (войска)|«''дэлі''»|tr|Deliler}} (літаральна — «вар’яты»). Так зваліся ваяры конных атрадаў, якія ішлі ў авангардзе турецкай арміі. Яны звычайна набіраліся з балканскіх народаў ([[Паўднёвыя славяне|паўднёвых славянаў]], [[Альбанія|альбанцаў]] і г. д.), падуладных [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]]. Дэлі адрозніваліся «вар’яцкай» адвагай, замест даспеху яны насілі шкуры дзікіх звяроў і ўпрыгожывалі сябе крыламі драпежных птушак. Па прыкладзе ''дэлі'', крылы на шчытах і галаўных уборах сталі насіць вугорскія гусары.
 
Радок 25:
 
=== Росквіт ===
[[Файл:Husaria.JPG|135пкс135px|справа|мініthumb|Кавалерыя ў [[Бітва пад Воршай|бітве пад Воршай]] (1514)]]
[[Файл:Great Chorąży of the Polish Crown.jpg|135пкс135px|мініthumb|Вялікі [[Карона Каралеўства Польскага|каронны]] харунжы (1605)]]
Гусарыя адыграла вырашальную ролю ў шматлікіх бітвах, у якіх удзельнічала: [[бітва пад Воршай]] у [[1514]] годзе, {{Артыкул у іншым раздзеле|Бітва пад Абертынам|бітва пры Абертыне|pl|Bitwa pod Obertynem}} ў [[1531]] годзе. Зыход {{Артыкул у іншым раздзеле|Бітва пад Любешовам|бітвы пры Любешове|en|Battle of Lubieszów}} (1577) прадвызначылі дзеянні гусарыі [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]]. Затым была сэрыя перамогаў у [[Лівонская вайна|Інфланцкай вайне]] (1558—1582), вікторыі над [[Габсбургі|Габсбургамі]] пры {{Артыкул у іншым раздзеле|Бітва пад Бычынам|Бычыне|en|Battle of Byczyna}} (1588) і над малдаванамі пры {{Артыкул у іншым раздзеле|Бітва пад Букавам|Букаве|ro|Bitwa pod Bukowem}}<ref name=NS-3-6 /> ў [[1600]] годзе. Рушылі ўслед трыумфальныя перамогі над швэдскай арміяй пры {{Артыкул у іншым раздзеле|Бітва пад Кокенгаўзэнам|Кокенгаўзэне|pl|Bitwa pod Kokenhausen}} (1601), якая колькасна пераўзыходзіла, Васэнштайне (1604) і ў [[Бітва пад Кірхгольмам|бітве пры Кірхгольме]] ў [[1605]] годзе, а таксама над руска-швэдскай арміяй пры {{Артыкул у іншым раздзеле|Бітва пад Клушынам|Клушыне|ru|Битва при Клушине}} ў [[1610]] годзе<ref name="Soldatenko">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. / Лучшая пора польского гусарства — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;3. {{ref-ru}}</ref><ref name="Kismeta">''Podhorodecki L.'' [http://www.kismeta.com/diGrasse/kluszyn.htm Kluszyn 4 July 1610] based on «Sławne bitwy Polaków» (Famous Battles of Poles). {{ref-en}}</ref>. На той час гусары складалі 75%<ref name="Марков">''Марков М.'', «История конницы: От вооружения конницы огнестриельным оружием до Фридриха Великаго». ч. 3. вып. 4. От Густава Адольфа до Фридриха Великаго, — 1887.{{ref-ru}}</ref> ўсёй кавалерыі Рэчы Паспалітай і лічыліся непераможнымі.
 
Радок 65:
Гэткі нарастаючы тэмп атакі дазвалаў зберагчы сілы коней і знізіць страты ад пальнай зброі ворага, якая была эфэктыўна толькі на блізкай дыстанцыі. Акрамя гэтага, існуе вэрсія, што падчас атакі коннікі ад флангаў змяшчаліся да цэнтру харугвы (некаторыя летапісцы згадваюць нават аб шыхце «калена ў калена»), тым самым, нібыта, павялічваючы шчыльнасць і сілу ўдару. Аднак пералік камандаў, падаваных пры атацы, абвяргае гэтую гіпотэзу. Шэрагі змыкаліся яшчэ да атакі, а не падчас яе.
 
Войцэх Ракаўскі ў сваёй «Пабудцы годным сынам» ({{моваlang-pl|Pobudka zacnym synom}}, (1620)) дае такія інструкцыі датычна атакі гусараў:
{{Пачатак цытаты}}Ток{{Заўвага|Ток — рукаў або сапажок, прымацаваны да сядля вершніка-кавалерыста, у які ён прыстаўлае піку, каб не трымаць яе на вісу адной рукой.}} павінен быць падвешаны да сядля справа. Гусарская атака дзідай заўсёды адбываецца з выкарыстаннем току. Не паварочвай налева, сядзі прама … Дзіду апусці на ўзровень шыі каня. Атакуй, прышпорвай каня, цэлься суперніку ў пупок<ref>''Rakowski W.'', [http://literat.ug.edu.pl/grafika/pobud.htm Pobudka zacnym synom Korony Polskiey do służby woienney], Polska Biblioteka Internetowa. {{ref-pl}}</ref>.</blockquote>{{канец цытаты}}
Пасля першага ўдару дзідамі, якія часта ламаліся або гублаліся, гусары пераходзілі ў бліжні бой, пускаючы ў ход вісячыя на правай руцэ на цемлаку{{Заўвага|Цямлак — пятла ці шнур на рукаяці клінковай зброі, адзяўваўся на руку дзела прадухілення страты зброі.}}<ref>''Темлак'' // [http://slovari.yandex.ru/%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%D0%BA/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%D0%BA/ Большая советская энциклопедия] {{ref-ru}}</ref> [[Гусарыя#Узбраенне|палаш]]ы ці іншую зброю, якая адпавядала гушчыні схваткі, а таксама рыштунку і ўзбраенню праціўніка.
Радок 76:
Пры атацы паводле гетманскага дэкрэту ад [[1704]] года ротмістр падаваў наступныя каманды{{Заўвага|Спіс каманд утрымліваецца ў «гетманскім дэкреце» ад 1704 года, выдадзеным, відаць, гетманам Гіеронімам Любамірскім.}}<ref name=NS-27> ''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 27 {{ref-ru}}</ref>:
 
* Замоўкнуць! ({{моваlang-pl|Uciszcie się!}});
* Насунуць шапкі! ({{моваlang-pl|Naciśnijcie czapki!}}) — каманда падавалася салдатам бяз шлемаў. Лічылася ганьбай страціць шапку пад час бою;
* Сціснуць калена з каленам! ({{моваlang-pl|Ściśnijcie kolano z kolanem!}});
* Шаблі на цемлакі! ({{моваlang-pl|Szable na temblaki!}}) — пры атацы дзідамі;
* Шаблі ў руку! ({{моваlang-pl|Szable w ręku!}}) — пры атацы шабламі;
* Далей! ({{моваlang-pl|Dalej!}}) — харугва пераходзіла на лёгкі ''трушок'', праходзячы палову адлегласці да суперніка;
* Злажыць пікі! ({{моваlang-pl|Złóżcie kopie!}}) — пры атацы пікамі, непасрэдна перад таранным ударам. Па гэтай камандзе пікі апускаліся гарызантальна на ўзровень конскай галавы, харугва пераходзіла ў поўны ''галоп''.
 
== Узбраенне ==
Радок 88:
 
=== Піка ===
Галоўнай зброяй гусарыі была адмыслова вырабленая рыцарская дзіда — піка даўжынёй ад 3,6 да 6,2 м<ref>''Sikora R.'' Z dziejów husarii,ERICA Instytut Wydawniczy —2010 s. 28. {{ref-pl}}</ref>), полая ад сярэдзіны да наканечніка, з аздобленай меддзю шарападобнай гардай{{Заўвага|Такую гарду замежныя сучаснікі называлі яблыкам ({{моваlang-fr|pomme}}), а палакі'' galka'' — «шарык». Піка была аднаразовай зброяй. Яе дрэўка рабілася з таннай і лёгкай драўніны — хвоі ці елкі. Францускі інжынер і картограф дэ Боплан згадваў, што піка мела поласць толькі да «яблыка», а ніжняя частка дрэўка была суцэльнай. Рэканструктары прыйшлі да высновы, што канец пікі выраблаўся з дзвюх паловак, у якіх выдзёўбвалася пустата, а потым палёўкі злучаліся сухажылламі, шаўковымі ніткамі і моцным клеем.}} і рознакаляровым «прапарцом», аднолькавым для кожнай харугвы<ref name="Boplan1" />. Дзіда гусарыі была значна даўжэйшай за сваіх папярэднікаў, але пры гэтым лагчэйшай (каля 2,5 кг). Немаляважна, піка была даўжэй за пікі непрыяцела і гусар меў магчымасць паваліць [[пікінэр]]а, перш чым той пратне пікай гусара.
 
Забеспячэнне гусарыі пікамі заўсёды ўяўлала праблему, бо пасля першай жа атакі большасць з іх ламалася ці заставалася на полі бою.
Радок 97:
[[Файл:Outfit of cuirassier.JPG|значак|Экіпіроўка і зброя крылатага гусара, Нацыянальны музей [[Беларусь|Рэспублікі Беларусь.]]]]
Акрамя пікі, да ўзбраення [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|таварыша]] гусарыі ўваходзілі<ref name="Boplan1" /><ref>''Квитковский Ю. В. '', [http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское оборонительное вооружение], М.:&nbsp;Наука, 1994. {{ref-ru}}</ref><ref name="Boplan1" />:
* [[Канчар]] ({{моваlang-pl|Koncerz}}) — від мяча, характаразуецца вельмі даўгім (да 1,5 м<ref name=autogenerated1>[http://territa.ru/load/23-1-0-2061 Военно-исторический альманах «Новый Солдат» № 192 «Венгерские Гусары 1756—1815»], Артёмовск, 2002, С. 7{{ref-ru}}</ref>), выключна колючым клінком, трох- ці чатырохграннага сячэння. Мог выкарыстоўвацца замест пікі, калі гусар гублаў ці ламаў сваю асноўную зброю<ref>Бохан Ю. Канчар // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус — Яцкевіч. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 39.</ref>. Канчар падвешваўся на сядле пад правым ці левым каленам.
* [[Палаш]] — ({{моваlang-tr|pala}} — меч) — рубяча-колючая лазовая халодная зброя з шырокім да канца, прамым ці злёгку загнутым і даўгім — да 100 см — клінком, які можа мець двухбаковае (раннія ўзоры), часцей за ўсё — аднабаковае або паўтарачнае завострыванне. Гусары абавязьаны былі па статуту пасля першай атакі (што звычайна аўтаматычна азначала страту асноўнай зброі — пікі) дастаць палаш і працягваць бой з дапамогай яго<ref>''Палаш'' // Военно-энциклопедический словарь. Москва, 1984 г. {{ref-ru}}</ref><ref name=NS-29> ''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 29 {{ref-ru}}</ref>.
* [[Шабла]]-карабела — больш тонкая і лёгкая шабла, звычайна з багата аздобленай срэбрам і смарагдамі рукаяцьцю. Была дэкаратыўным элементам і выкарыстоўвалася шляхтай у большай ступені дзела ўпрыгожання<ref>Бажэнаў Ю., Басын Я. Карабела // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус — Яцкевіч. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 47.</ref>.
* [[Кінжал]] ({{моваlang-ar|خنجر}}, ''Ханджар''), ці, на землах [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]], ''Пуйнал'' ({{моваlang-it|Pugnale}}) — кароткая клінковая зброя, прызначаная для колючага ўдару<ref>Бохан Ю. Кінжал // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус — Яцкевіч. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 95.</ref>. Мацаваўся на баку — яго можна было выкарыстоўваць пасля прарыву варожага шыхту, калі трэба было секчыся з ворагам ў цеснай схватцы.
* [[Булава]] — зброя блізкага бою, з металовым акруглым ці шматгранным навершам і драўлянай (радзей металёвай) рукаяцьцю. Ня выключана для баявых патрэбаў выкарыстанне на навершы шыпоў, у ВКЛ часта выкарыстоўваліся булавы з навершам у выгладзе кубу<ref>Бохан Ю. Булава // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 684 с.: іл. ISBN 985-11-0314-4. С. 355.</ref>.
* [[Надзяк]] ({{моваlang-pl|Nadziak}}), ''Наджак'', ''Клавец'', ''Чакан'' — ручная халодная зброя, з сякерападобнай баявой часткай у выгладзе дзюбы з аднаго боку, байка з іншага. Разлічаны на прабіццё даспеху вострым канцом ці на раздраблальны ўдар абухом. Часцяком выкарыстоўваўся шляхтай у паўсядзённым жыцці ў якасці посаху, які мог вокамгненна ператварацца ў эфэктыўную зброю<ref>''Клевец'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{ref-ru}}</ref><ref>''Чекан'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское наступательное вооружение] {{ref-ru}}</ref>.
* Адназарадныя [[пісталет]]ы ў ольстрах у сядзельнай лукі́ або — укарочаны [[мушкет]], нярэдка [[лук]] з калчанам{{Заўвага|[[Падкаморы]] Сандамірскі і сведка падзеяў, Станіслаў Дунін-Карвіцкі (1640—1728) адзначае, што многія гусарскія ''таварышы'' насілі лук нават у [[18 стагоддзе|XVIII]] стагоддзі падчас [[Паўночная вайна (1700—1721)|Паўночнай вайны]], выклікаючы тым самым здзіўленне ў эўрапейцаў. }}<ref name=NS-15> ''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 15 {{ref-ru}}</ref>.
 
Радок 111:
* [[Шчыт (зброя)|Шчыт]] — вялікі асіметрычны «балканскі» шчыт быў звычайнай рэччу гусарскай экіпіроўкі [[16 стагоддзе|XVI]] стагоддзя. Такі шчыт пры добрым агладзе бараніў шыю вершніка ад шабельнага ўдару. Менавіта на шчыце спачатку маляваліся птушыныя крылы і мацаваліся страўсыныя пёры. Пазней, пры [[Баторы]]і, ад шчыта адмовіліся на карысць металовых нагруднікаў <ref name=BelDumka>[http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_491771.pdf Беларуская думка], ліпень 2009 — С.65</ref>.
* [[Кальчуга]] з зярцалам{{Заўвага|Зярцала — круглая дэталь засцерагальнага рыштунку, прызначаная для прыкрыцця грудзяў і жывата ваяра. Звычайна зярцала было дадатковым (не самастойным) элементам рыштунку, мацуючыся да панцыра.}} ці без яго. Кальчуга, ці яе разнавіднасць ''бехцярец'' (замест кольцаў выкарыстоўваліся дробныя пласцінкі<ref>Кирпичников А. Н. [http://medievalrus.livejournal.com/203171.html Военное дело на Руси в XIII—XV вв]. — Л.: Наука, 1976. {{ref-ru}}</ref>) выкарыстоўвалася гусарыяй да канца [[16 стагоддзе|XVI стагоддзя]].
* [[Кіраса]] ({{моваlang-fr|Cuirie}} — скураны нагруднік), ці толькі яе пярэдняя частка ''нагруднік'' — галоўны элемент пласціннага даспеху, з таўшчынёй брані 2—3,5 міліметры, які прыкрывае торс ваяра. Прыйшла на змену кальчугам пасля рэфармавання войска [[Стэфан Баторы|Стэфанам Баторыям]]<ref name=BelDumka></ref> і стала абавязьковаю часткаю ў экіпіроўцы гусара.
* [[Капалін]] ({{моваlang-pl|Kapalin}}) ці ''ерыхонка'' — напаўсферычны шлем з брылом, прылбіцай, навушамі і павялічаным наноснікам (у некаторых варыянтах выкананых у выгладзе звярынай маскі). Гэты тып шлема прыйшоў на землі Рэчы Паспалітай з Вугоршчыны, дзе ў сваю чаргу ўзнік на аснове ўсходніх шлемаў-''шышакоў''.
* Акрамя вышэйпералічанага даспех гусара складалі: ''наручы'', ''сталовыя нагавіцы'' на сцёгны, ''накаленнікі'', кальчужныя або абробленыя жалезам скураныя ''пальчаткі''.
 
Радок 122:
Файл:Zbroje husarskie.JPG|Латны гусарскі даспех, асабліва папулярны ў Літве і ў Польшчы і часта аздабланы крыламі за спінай. Музей Войска Польскага, Варшава.
Файл:Polish cavalry armour XVI-XVII century.png|Даспех ''таварыша'', пакрыты шкурай леапарда, пахолікі насілі таннейшыя ваўчыныя ці рысыныя шкуры.
Файл:MWP zbroje husarskie 2.jpg|Гусарскі даспех [[17 стагоддзе|XVII ст.]] з металовымі наручамі, г. зв. ''карвашы'' ({{моваlang-hu|karwasze}}).
Файл:MWP husaria zbroja typu 'anima'.jpg|Кіраса заможнага гусарскага ''таварыша'' ў стылі «Аніма» ([[Старажытны Рым|старажытнарымскі]] стыль).
Файл:Karacena.JPG|Карацэна (скураны панцыр з металовымі пласцінкамі) [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]], стылізаваная пад даспех [[сарматы|сармацкага]] цяжкога вершніка.
Радок 135:
 
=== Коні ===
[[Файл:Siodla 17 wiek caly garnitur.jpg|185пкс185px|мініthumb|Сядло і вупраж таварыша, [[17 стагоддзе|XVII ст.]]]]
У гусарыі выкарыстоўваліся коні, выведзеныя з мясцовых пародаў з прымешкам усходніх: турецкай, туркменскай, персідскай і г.д. Гэта былі трывалыя і хуткія коні, здольныя працяглы час несці на сабе вагу да 100 кілаграмаў (сярэдняя маса вершніка разам з рыштункам) і, у выпадку патрэбы, адразу пасля маршу ўступіць у бой. У [[1568]] годзе [[Папа Рымскі|Папскі]] [[нунцый]] Рудж’еры адзначаў, што «польскія коні даволі рослыя, больш марудныя за турецкіх, хоць дужэйшыя і прыгажэйшыя за іх». Тут жа ён дадаваў, што літоўскія рысакі «нашмат меншыя і слабейшыя за польскіх»<ref name=NS-21> ''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 21 {{ref-ru}}</ref>.
 
Радок 141:
 
=== Крылы ===
[[Файл:Polish Hussar half-armour Winged Riders.jpg|185пкс185px|мініthumb|Гусарскі даспех з крыламі, сяр. [[17 стагоддзе|XVII ст.]], Нацыянальны Музей у [[Кракаў|Кракаве]].]]
Дзела ўпрыгожвання, а таксама для застрашэння ворага гусары ў чыне ''таварыша'' насілі за плячыма «крылы» з арліных пёраў на лёгкай драўлянай раме. Адно альбо два «крылы» мацаваліся да сядля ці да даспеху гусара.
 
Радок 147:
{{Цытата|…[Гусары] маюць звычай упрыгожваць сябе і сваіх коней вялікімі плумажамі, але не са страўсавых пёраў, як гэта прынята ў нас, але ў форме крылаў арла, пазалочаных і настолькі шчыльных, што падышлі б і для маскараду.|шэвалье Гуры дэ Вільмонтэ}}
 
У іншым апісанні згадваюцца крылы, прымацаваныя да шчытоў і конскіх грываў. У [[1576]] годзе [[Стэфан Баторы]] правёў ваенную рэформу<ref name=BelDumka></ref> і скасаваў нашэнне шчытоў, куды часта мацаваліся крылы. Крылы сталі абавязьковым атрыбутам гусараў — патрабаванні мець крылы змяшчалася ў рэкруцкіх лістах. Да канца [[16 стагоддзе|XVI]] стагоддзя крылы перанесьлі на заднюю луку сядля, спачатку мацавалася толькі адно крыло, левае, каб не перашкаджаць працы пікай. Да сярэдзіны [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя ў [[Карона Каралеўства Польскага|каронным]] войску сталі пераважаць парныя крылы, прымацаваныя наўпрост да спіны гусара. Кансэрватыўныя літвіны, аднак, па-ранейшаму звычайна выкарыстоўвалі «стары» тып крыла. Тагачасны гісторык і сведка Енджэй Кітовіч{{Заўвага|Енджэй Кітовіч ({{моваlang-pl|Jędrzej Kitowicz}}) (1727 [1728] — 1804) — польскі гісторык і мемуарыст. Правёў частку жыцця ў лагерах барскіх канфэдэратаў. У 1771 паступіў у духоўную сэмінарыю ў Варшаве. каля 1777 стаў ксяндзом. Рэшту жыцця правёў [[пробашч]]ам прыходу ў Жэчыцы ({{моваlang-pl|Rzeczyca}}).}} адзначае:
{{Пачатак цытаты}}Літоўскія гусары,.. сеўшы на каня, злева мацуюць вялізнае крыло, вырабленае з страўсавага пер’я. Крыло закрывае ўвесь левы бок каня і вершніка да лыткі<ref name=NS-17-19>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 17-19 {{ref-ru}}</ref>.{{Канец цытаты}}
 
Радок 192:
 
== Камплектаванне ==
[[Файл:Winged hussar, historical reconstruction.jpg|175пкс175px|мініthumb|''Таварыш'' гусарыі, гістарычная рэканструкцыя.]]
[[Файл:The captain of hussars.jpg|злева|мініthumb|220пкс220px|[[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|Ротмістр]] гусарыі, гістарычная рэканструкцыя.]]
Гэты род войскаў патрабаваў асаблівай ваеннай падрыхтоўкі і баявога духу. У гусарыю падбіраліся вопытныя, дужыя, рослыя і смелыя шляхціцы. Служба ў гусарскіх харугвах была вельмі прэстыжнай — афіцэры іншых родаў войскаў лічылі за гонар перавесціся туды простымі таварышамі. Камплектаванне гусарыі ў [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзі заставалася такім жа, як і ў эпоху сярэднявечча. Гэта быў прынцып «таварыскага почту», паводле якога будучы камандзір гусарскай роты-харугвы — [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|ротмістр]], атрымаўшы ад карала адмысловую грамату, наймаў на службу ''таварышаў'' з ліку рыцараў-шляхціцаў, кожны з якіх абавязьаны быў прывесці з сабой «світу» (''почт'') у складзе аднаго-двух узброеных слугаў з коньмі. Світа-ваяры, якія называліся таксама ''пахолкамі'' ці ''пахолікамі'' (зброяносцамі) і «чаладнікамі», звычайна набіраліся з дваровых людзей шляхціца ці, калі таварыш быў дастаткова заможным, — з дробнай «убогай» шляхты. Набор у харугву адбываўся на добраахвотнай аснове, для чаго ротмістру даваўся пеўны тэрмін (з [[1620]] года — двухмесячны, лічачы з дня выдачы граматы)<ref name="Vasikiev">''Васильев А.'' [http://kulichki.com/gusary/istoriya/polish/vasilev/ Польско-литовская гусария XVII века], М.: Цейхгауз, № 7. — 1998. С. 2—6.{{ref-ru}}</ref>.
 
Радок 205:
 
== Склад і шыхт харугвы ==
[[Файл:Ustawienie choragwi husarskiej.png|300px|мініthumb|справа|Шыхт гусарскай харугвы ў часі [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]]]]
У часі [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]] ў другой палове [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя гусарская харугва шыхтавалася наступным чынам: у тры шэрагі, у першым ставіліся найбольш загарфаваныя гусары — [[Таварыш (войска)|таварышы]]. У астатніх шэрагах ставілася г. зв. [[Пахолік|пачтовыя]]{{Заўвага|''Па'''<big>ч</big>'''товыя'' — ({{моваlang-pl|pochtowi}})) ад польскага ''pochet'' — у літаральным сэнсе спіс, іншае значэнне пачот, світа.}}<ref name="Vasikiev"></ref> (ці, іншыя назвы,: пачот, світа, пахолкі, пахолікі, шэраговыя, шэранговыя) — звычайныя гусары. Асобна выдзялаліся:
* '''Флангавыя''' ({{моваlang-pl|Skrzydłowi}}) — з правага і левага бакоў ставілася два ''таварышы'' якія падтрымлівалі парадак шыхту. Калі гэта было патрэбна, яны змяшчаліся ў сярэдзіну, наводзілі парадак у апошніх шэрагах, альбо разяжджаліся, размыкаючы кавалерыйскую лінію, што павінна было забяспечыць меншыя страты падчас абстрэлу харугвы. Усе ''таварышы'' з першага шэрагу раўнялі па флангавых сваіх коней.
* [[Харунжы]] ({{моваlang-pl|Chorąży}}) — сцяганосец, павінен быў трымаць і зберагаць штандар харугвы. У выпадку страты штандару ротмістр альбо гетман мелі права вынесці харунжаму смяротны вырак. Пад штандарам збіраліся ''таварышы'' і світа, калі шэрагі былі рассеяныя. Манэўры харунжага паўтаралі ўсе салдаты з харугвы.
* [[Ротмістр]] ({{моваlang-pl|Rotmistrz}}) — звычайна размяшчаўся з боку ад харугвы, каб быць гатовым весці яе ў наступ. З пачаткам атакі займаў месца ў тыле: не прымаў непасрэднага удзелу ў бітве, назіраючы за яе ходам зводдаль. Ротмістр меў уласную світу, таксама разам з ім былі трубачы.
* [[Паручнік]] ({{моваlang-pl|Porucznik}}) — станавіўся з уласнай світай па іншы бок харугвы, каб сачыць за выкананнем загадаў ротмістра. Калі сам кіраваў харугвай, ягоя абавязькі выконваў намеснік.
* '''Заяжджаючыя''' ({{моваlang-pl|Zajeżdżający}}) — два ''таварышы'', якія сачылі за парадкам з тылу харугвы. Калі хтосьці са світы, ці нават з таварышаў, рабіў спробу ўцячы мелі права яго забіць, каб пазбегнуць панікі.
 
Акрамя вышэйпералічаных, на полі бою разам з харугваю абавязькова прысутнічалі ротныя музікі — барабаншчыкі і некалькі трубачоў<ref name=NS-7> ''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 7 {{ref-ru}}</ref>, і ўзброеныя слугі, якія падносілі гусарам новыя дзіды замест зламаных, а ў выпадку патрэбы самі маглі ўступіць у бой<ref name=NS-26> ''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 26 {{ref-ru}}</ref>.
Радок 222:
Даражэй за ўсё каштаваў адмыслова выежджаны гусарскі конь — яго кошт быў ад 200<ref>''Осипов К.'', [http://books.google.com/books?id=e50bAAAAMAAJ&q=%22Польские+гусары%22&dq=%22Польские+гусары%22&hl=en&ei=Edl5Tp-CGsfYsgbB2eTDDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CE8Q6AEwCTgK Богдан Хмельницкий], Молодая гвардия. — 1948. C. 479. {{ref-ru}}</ref> да 1000—1500 дукатаў, гэта значыць ад 9 да 44-66 кілаграмаў срэбра ў эквіваленце. Рыштунак каштаваў каля 40 злотых.
 
Гусары экіпіраваліся за свой кошт. ''Таварыш'' разгладаў усе выдаткі як інвэстыцыю ў сваю кар’еру. Ротмістр павінен быў быць дастаткова багатым, каб пры неабходнасці сфармаваць роту без фінансавай дапамогі сейму. Таксама ротмістр нёс дадатковыя расходы, бо набываў пікі, леапардавыя чапрак{{Заўвага|Чапрак — упрыгожаная падсцілка пад конскае сядло.}}<ref>''Чепрак'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{ref-ru}}</ref> і крылы, а таксама часта пазычаючы грошы сваім падначаленым. Ён фармаваў харугву на аснове «лісту аб прызіве» ({{моваlang-pl|list przypowiedni}}). Звычайна ліст падпісваўся каралом. Меўшы такі ліст, ротмістр мог пачынаць фармаваць роту. Займаючыся фармаваннем, ён наймаў па кантракце некалькіх ''таварышаў''. Кожны таварыш прыводзіў з сабой ўласнае падраздзяленне: «кап’ё» або «почт» ({{моваlang-pl|poczet}}). ''Таварыш'' быў, у прамым сэнсе, таварышам ротмістра, бо падзялаў ягоя фінансавыя і ваенныя рызікі. ''Таварышы'' ўтваралі свайго роду ваеннае братэрства. Адзін да аднаго ротмістр і таварышы звярталіся «пан брат»<ref>''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;5. {{ref-ru}}</ref>.
 
== Пахавальны рытуал ==
Радок 239:
 
== Ушанаванне ==
[[Файл:Orłowski Husaria's attack.jpg|150пкс150px|злева|мініthumb|«Атака гусарыі», А. Арлоўскі.]]
[[Файл:Polish 4 Batalion Pancerny breast badge.png|100пкс100px|мініthumb|Значок 4-га [[Берасце]]йскага танкавага батальёну ВП.]]
[[Файл:200 zl. Гусарыя, рэвэрс.jpg|100пкс100px|мініthumb|Гусар, 200 zl. золата, рэвэрс.]]
* Гусарская тэматыка з'ялаецца папулярным матывам творчасці шэрагу польскіх жывапісцаў, сярод якіх: [[Юзэф Брант]], {{Артыкул у іншым раздзеле|Вацлаў Паўлішак|Вацлаў Паўлішак|pl|Wacław Pawliszak}}, {{Артыкул у іншым раздзеле|Алаксандар Арлоўскі|Алаксандар Арлоўскі|pl|Aleksander Orłowski}} і інш<ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&hs=wBs&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=b775F-5jnX7ktM:&imgrefurl=http://historiarabki.blogspot.com/2012/02/rzeczpospolita-podhalanska-16691670.html&docid=O97GzxlqAN7lpM&imgurl=http://2.bp.blogspot.com/-H-X5KzTKjWQ/Sg8XjJUegWI/AAAAAAAAC6M/BcvbBfvT9Qg/s1600/Jzef%252BBrandt%252BHusarz.jpg&w=568&h=800&ei=-_l6Uav1OMbltQaA8YHQCQ&zoom=1&ved=1t:3588,r:3,s:0,i:86&iact=rc&dur=619&page=1&tbnh=190&tbnw=144&start=0&ndsp=13&tx=92&ty=92 «Гусар», Юзэф Брант]</ref><ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=1cYcdK1OO89eMM:&imgrefurl=http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/34888&docid=Wwmnavpo2PLf-M&imgurl=http://dic.academic.ru/pictures/wiki/files/72/Hussar_by_Alexander_Orlowski.jpg&w=439&h=600&ei=PPx6UZvqCsOytAb80YCgAw&zoom=1&ved=1t:3588,r:3,s:0,i:86&iact=rc&dur=491&page=1&tbnh=163&tbnw=136&start=0&ndsp=19&tx=76&ty=53 «Гусар», Алаксандар Арлоўскі]</ref>.
* Да гусарскай сімболікі звярталася некаторыя падраздзяленні [[Войска польскае|Войска Польскага]], часцей за ўсё ў авіяцыі і бранятанкавых частках. Між іншых тэматычныя ўвасабленні гусарскага рыштунку з'ялаюцца элементамі:
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Вікіпедыя:АўтаВікіБраўзер"