Яўрэі: Розніца паміж версіямі

| rels = [[іудаізміўдаізм]]

'''ЯУРЭ́І''' ([[іўрыт]]: ''יְהוּדִים‎‎'') — этнічная супольнасць, якая пражывае дысперсна ў многіх краінах свету, складаецца з субэтнічных груп, мае адзіную этнічную свядомасць і аб’яднанааб'яднана гістарычнай тоеснасцю са старажытнымі іудзеямі.

Асноўная рэлігія - [[іудаізміўдаізм]].

Этнонім ''яўрэі'' праз царкоўна-славянскую мову ўзыходзіць да [[грэчаская мова|грэчаскага]] εβραίος ''ебраёс'' («яўрэй»), у сваю чаргу ўзыходнаму да іўрытскага ''ібры'' «тыя што перайшлі раку». Славянскі этнонім ''яўрэі'', як і аднакарэнныя англійскае ''Hebrew'', французскае ''Hebreu'', нямецкае ''Hebraer'', адносіцца да кніжнай біблейскай традыцыі. У жывым вусновым ужыванні таксама выкарыстоўваецца назва ''іўдзей'' («іудзейіўдзей, жыхар Іўдзеі"), этнонім стаў саманазвай яўрэяў з сярэдзіны 1-га тыс. да нашай эры.

У [[X стагоддзе да н.э.|X ст. да н. э.]] царом [[Саламон]]ам быў пабудаваны [[Іерусалімскі храм]]. Пасля смерці Саламона яўрэйская дзяржава падзяляецца на два царствы — [[Ізраільскае царства|Ізраільскае]] і [[ІудзейскаеІўдзейскае царства|ІудзейскаеІўдзейскае]]. На працягу шматлікіх стагоддзяў ствараецца яўрэйскае святое пісанне — [[Танах]]).

У [[586 да н.э.|586 г. да н. э.]] вавіланяне заваявалі [[ІудзейскаеІўдзейскае царства]], разбурылі [[Іерусалімскі храм]] і адвялі значную частку яўрэяў у [[Вавілон]] ([[Вавілонскае паланенне]]).

З гэтага часу пачынае складацца дамінантная мадэль этнічнага развіцця яўрэяў, якая ўключае сімвалічны і культурны цэнтр у Ізраілі і шырокую дыяспару. Паўстаўшы першапачаткова ў Месапатаміі і Егіпце, з канца 1 тыс. да н. э. дыяспара ахоплівае Паўночную Афрыку, Малую Азію, Сірыю, Іран, Каўказ, Крым, Заходняе Міжземнамор'е. У перыяд падпарадкоўвання ізраільскіх зямель ПталемеямПталамеям і СелевкідамСелеўкідам (IV—II стст. да н. э.) яўрэі падвяргаюцца культурнай элінізацыі, нароўне з [[Старажытнаяўрэйская мова|старажытнаяўрэйскай]] і [[арамейская мова|арамейскай]] распаўсюджваецца таксама [[старажытнагрэчаская мова]].

У выніку паўстання [[Макавеі|Макавеяў]] паўстала [[Хасманейскае царства]] (164—37). У той час элінізіраванныя групы і неяўрэйскія семіты улілісяўліліся ў склад яўрэйскага народа.

Заваёва Іўдзеі [[Рым]]ам (63—37 да н. э.) і разгром вызваленчых рухаў I—II стст. н. э. прывялі да разбурэння Другога Храма ([[70|70 год н. э.]]) і выгнання вялікага ліку яўрэяў. Тады ж з'явіўся ўведзены рымлянамі тэрмін «ПалестынаПалесціна», які павінен быў сцерці памяць пра яўрэйскую прысутнасць на ізраільскай зямлі.

Этнічны цэнтр у ПалестынеПалесціне практычна спыніў існаванне пасля арабскага заваявання [[638]], аднак яўрэйская прысутнасць заўсёды захоўвалася.

З [[VII стагоддзе|VII ст.]] н.э. становішча яўрэяў ускладнілася. Яўрэйскія абшчыны апынуліся падзелены паміж дзвюма цывілізацыямі — хрысціянствам і ісламам, якія хоць і былі гістарычна злучаны са старажытнай яўрэйскай духоўнай спадчынай, на справе заяўлялі пра сваё прынцыповае адмежаванне ад яўрэйства.

У моманты сацыяльных і рэлігійных узрушэнняў яўрэі станавіліся першымі ахвярамі гвалту. Крывавыя пераследы яўрэяў пачаліся з часу Першага крыжовага паходу (1096 г.), калі былі разгромлены багатыя яўрэйскія абшчыны на Рэйне, у Майнцы і Кёльне. Яўрэі былі знішчаны, жанчыны падвергліся гвалту, а дзеці сілаю хрысціліся. З гэтых пор да канца [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] яўрэі ў Заходняй Еўропе перыядычна падвяргаліся ганенням. Некаторыя каралі і князі, калі мелі патрэбу ў грошах, выганялі яўрэяў са сваіх зямель, адбіралі ў іх уся маёмасць і заклікалі назад для ажыўлення гандлю. У ХІІІХIII - ХV ст. яўрэі былі выгнаны з Францыі і Іспаніі.

Пераход ад Сярэднявечча да Новага часу быў адзначаны пачаткам эмансіпацыоннага працэсу, паэтапным наданнем яўрэям грамадзянскіх правоў. Эмансіпацыя прывяла да ўзнікнення шматстайных кантактаў паміж яўрэямі і іх суседзямі: яўрэі пракраліся ва ўсе сферы грамадскага і культурнага жыцця. Яўрэйская нацыя дала міру шматлікіх выбідных дзеячоўдзеячаў грамадства, навукі і культуры.

Яўрэйскія паселішчы на Аравійскім паўвостраве ўзнікалі з сярэдзіны — 2-й паловы 1 тыс. да н. э. Мухамед ствараў новую рэлігію ў супрацьстаянні з яўрэйскім насельніцтвам Медзіны, аднак асобныя яўрэйскія кланы ўвайшлі ў першапачатковую ісламскую абшчыну. Арабамоўныя нашчадкі яўрэяў—насельніцтва паўднёвай Аравіі, сёння жывуць галоўным чынам у Ізраілі (каля 140 тыс. чалавек), каля 200 чалавек — у [[Емен]]е. У раннім Сярэднявеччы складаюцца арабамоўныя групы ў Паўночнай Сірыі і Паўднёвай Турцыі, Паўднёвай Сірыі і Ліване. Пачынаючы з [[XVI стагоддзе|XVI ст.]] ў іх склад інтэграваліся ўцекачы з Іспаніі.

У [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] некалькі кланаў турэцкіх і іракскіх яўрэяў перасяліліся ў Індыю на службу брытанскай кароне, адкуль далей яны рассяліліся па Паўднёва-усходняй Азіі ([[Сінгапур]], [[М'янмар]], [[Ганконг]], [[Інданезія]] і інш.), дзе яны вядомыя пад назвай багдадзі.

Да пачатку XX стагоддзі агульная колькасць яўрэяў ацэньваецца ў 11 мільёнаў. З іх 46 % (каля 5,2 млн.) жыла ў межах [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], галоўным чынам на тэрыторыі сучасных [[Польшча|Польшчы]], [[Украіна|Украіны]] і [[Беларусь|Беларусі]] (гл. [[Лінія аселасці]]). Яшчэ каля 30 % жыло ў іншых краінах Еўропы і толькі 14 % у Паўночнай Амерыцы. У ПалестынеПалесціне тады жыло толькі 78 тыс. яўрэяў.

* [[Беларускае аб’яднаннеаб'яднанне яўрэйскіх арганізацый і абшчын]]