Андрэй Рымша: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма тлумачэння праўкі |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 5:
Невядома, якую Рымша меў адукацію. У 1581 г. у астрожскай друкарні І. Фёдарава выйшаў у свет вершаваны твор Рымшы '''“Которого ся месяца што за старых веков дело короткое описание”''', які атрымаў назву '''“Храналогіі”''' (у самім творы такога слова няма).
----
== Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў княза Крыштофа Радзівіла ==
Паход польнага гетмана літоўскага Крыштофа Радзівіла Перуна па тылах маскоўскіх войск восенню 1581 г. аказаўся для тагачасных паэтаў найбольш прыцягальным з усіх эпізодаў шматгадовай Лівонскай вайны. Але найбольш падрабязнае паэтычнае апісанне паходу К. Радзівіла выйшла з-пад пяра беларускага паэта Андрэя Рымшы: '''“Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў княза Крыштофа Радзівіла”''' (Вільня, 1585). Паэма налічвае 2184 радкі (без уступнай часткі). “Дзесяцігадовая аповесць...” з’яўляецаа найбольш значным творам з радзівілаўскага цыкла і з мастацкага пункту гледжання.
Радок 24 ⟶ 29:
Звернем увагу на характэрнае спалучэнне ў першых жа радках паэмы вобразаў грэчаскай міфалогіі і рэлігійных перкананняў аўтара: караля Аўгуста пазбавілі жыцця няўмольныя Паркі, а на неба яго ўзяў хрысціянскі Бог. Гэта тыповы вынік наследавання рэнесансавым паэтам антычных узораў.
Беларускі паэт у “Дзесяцігадовай аповесці...” істотна дапаўняе звесткі Ф. Градоўскага апісаннем падзей 1572-1581 гг. і больш падрабязней распавядае пра сам радзівілаўскі рэйд, дбаючы пра каштоўнасць свайго твора як гістарыяграфічнай крыніцы. За пачатак аповеду 1572 г. выбраны таму, што ў гэтым годзе Крыштоф Радзівіл стаў польным гетманам літоўскім, і таму, што з гэтага часу ў акружэнні князя з’яўляецца аўтар паэмы, які ў вершаванай прадмове ўрачыста абяцае чытачу:
<br />Тут пра тое казазьму, што на ўласны вочы
<br />Бачым, бачыць захочам, можа, не аднойчы.
Непасрэдны ўдзельнік паходу К. Радзівіла А. Рымша неаднаразова падкрэслівае сваю ролю відавочцы многіх апісаных у паэме падзей, даты якіх падаюцца ў тэксце альбо на палях. Прынцып гістарычнай дакладнасці з’яўляецца мастацкай асновай “Дзесяцігадовай аповесці...”
Сімптаматычна, што Ф. Градоўскі ва ўступнай эпіграме просіць кіраваць яго лірай Каліёпу – музу эпічнай паэзіі, а А. Рымша ў паэтычнай прадмове называе сваімі апякункамі дзвюх муз: Каліёпу і музу гістрыі Кліа. Рымша арыентуецца на луканаўскую мадэль эпасу, усведамляе сябе паэтам-гісторыкам, піша вершаваную хроніку дзесяцігадовага служэння Крыштофа Радзівіла Айчыне.
Адметнай рысай “Дзесяцігадовай аповесці...” з’яўляецца высокі на той час узровень гістарызму, што тлумачылася менавіта арыентацыяй Рымшы на праўдзівасць і дакладнасць як на асноўныя крытэрыі адлюстравання рэчаіснасці. Паэт імкнецца мысліць гістарычна, не прымаць на веру неправераныя, няпэўныя факты і легендарныя звесткі. Прыклад таму – яго разважанні наконт так званай царквы Вітаўта над Дзвіной, недалёка ад Тарапца.
Царкву гэтую згадваў ў сваёй паэме Ф. Градоўскі, але ў яго не узнікла сумнення, што яе будавай менавіта Вітаўт. Іншая справа – Андрэй Рымша. Паведаміўцы, што Крыштоф Радзівіл разбіў лагер каля царквы, пабудаванай быццам бы Вітаўтам (паводле легенды), аўтар “Дзесяцігадовай аповесці...” прысвячае 16 радкоў разважанням на гэту тэму. Па-першае, лічыць паэт, калі Вітаўт сапраўды пабудавай над Дзвіной каля Тарапца храм, то напачатку гэта быў касцёл, толькі потым ператвораны ў праваслаўную царкву: Вітаўт быў па веравызнанні католік, хрышчоны ў Кракаве. Па-другое, калі Вітаўт агнём і мячом пустошыў гэтыя землі, ён вызнаваў яшчэ паганства і хрысціянскіх храмаў не будавай. Вось студню – Вітаўтаў Ключ – сапраўды мог бы зрабіць ён.
Уражваюць не столькі аргументы Рымшы, часам спрэчныя (Вітаўт, напрыклад, за сваё жыццё некалькі разоў мяняў веравызнанне), колькі сам вобраз мыслення паэта, імкненне разглядаць сучасную з’яву з улікам яе прадгісторыі.
Несумненнай творчай удачай А. Рымшы з’яўляецца вобраз Крыштофа Радзівіла, створаны не прыдворным панегірыстам, а воінам-паплечнікам, які відавочна аддаваў перавагу канкрэтным, рэалістычным штрыхам перад вонкава-прыгожымі рытарычнымі фігурамі. Аўтар “Дзесяцігадовай аповесці...” акцэнтуе ўвагу не столькі на военачальніцкіх здольнасцях Радзівіла, колькі на праяўленых ім жаўнерскіх якасцях. Гетман церпіць голад і холад, здавальняецца толькі самым неабходным, абыходзіцца доўгі час без звыклай для прадстаўнікоў арыстакратыі раскошы. Напрыклад, А. Рымша апісвае, як пасля чарговай ваеннай прыгоды Крыштоф у суправаджэнні некалькіх слуг вяртаецца апоўначы ў лагер:
<br />Пан прыехаў – трасецца, як пячкур у меху,
<br />Што казаці – было тут пану не да смеху:
<br />Затушыў дождж кастрышчы, дровы не прасохлі,
<br />І ляжаў у адзенні, да касцей прамоклы.
<br />І назаўтра ўжо толькі, як агонь займелі,
<br />Накармілі Крыштофа ды цяплом сагрэлі.
Воінская мужнасць, рыцарскае ўмельства былі якраз тымі якасцямі Крыштофа, якія набліжалі яего на асноўнай масы беларуска-літоўскага воінства. Гэтыя якасці не вынікалі з радавітасці і заможнасці Радзівіла, а выхоўваліся і гартаваліся ў шматлікіх бітвах і паходах. Праз вобраз Радзівіла А. Рымша паказвае нялёгкае, суровае жыццё жаўнера ўвогуле, сцвярджае, што сапраўдны гераізм заключаецца не толькі ў незвычайных подзвігах, але і ў знешне непрыкметным штодзённым служэнні Айчыне.
У паэме А. Рымшы згадваюцца многія ўдзельнікі Лівонскай вайны, паплечнікі польнага гетмана літоўскага: Міхаіл Гарабурда, Гальяш Пельгрымоўскі, Кашпар Бекеш, Філон Кміта-Чарнабыльскі. Але іх вобразы зусім неакрэсленыя, неразвітыя ў параўнанні з вобразам Крыштофа Радзівіла. Затое побач з вобразам галоўнага героя ў “Дзесяцігадовай аповесці...” паўстае калектыўны вобраз удзельнікаў выправы Радзівіла. Батальных сцэнак у паэме няшмат, але напісаны яны маляўніча і экспрэсіўна:
<br />Годна рыцары дзячаць пану за прамову,
<br />На Кярпецкі той замак рушаць адмыслова
<br />З мужным сэрцам. І войска неба разбудзіла;
<br />Змоўкнуць мусіла Рэха – дыху не хапіла.
<br />Дзіды мечуць пад дахі смаляныя копы,
<br />Ад мяча ў замку гінуць гордыя халопы.
<br />Валіць дым там клубамі – вока не працерці,
<br />І агню ў задушшы ўсё далі пажэрці.
Пераход Радзівіла праз Мядзведжае балота А. Рымша, услед за Ф. Градоўскім, параўноўвае з пераходам Ганібала праз Альпы і Ксеркса праз гару Атос, і затым малюе каларытную сцэнку пераправы радзівілаўскіх жаўнераў праз небяспечнае месца:
<br />Тут хто дрэвы рубае сажні з тры ў абхваце,
<br />Хто трысцём тую багну на балоце гаціць.
<br />Іншы дрэва, што накрыж на другім ляжала,
<br />Коціць, каб для праходу не перашкаджала.
<br />Не пазнаць было, хто там гетман, хто паняты:
<br />У гразі ўсе таўкліся, быццам парасяты.
<br />Фаўн і Пан, і Сільванус, ды сатыры разам
<br />Рады вельмі, што панства ў лесе тым загразла.
<br />Крыкі: “Браце, дай рады - абняло па шыю!”,
<br />Той, хто збыўся балота, гразь гразёю мые.
<br />Думаў, пэўне, што ўмыўся, аж глядзіць, нябога, -
<br />Поўна гразі; смяецца ўсё адно з другога.
Дадзены фрагмент – яскравы ўзор мастацкага тэксту, створанага пры дапамозе аўтарскай фантазіі. І хаця аўтар “Дзесяцігадовай
аповесці...” неаднаразова падкрэслівае сваю ролю відавочцы апісаных у паэме падзеяў, даты якіх заўсёды падае ў тэксці альбо на палях, але, у паэме дзейнічаюць і згадваюцца і міфалагічныя істоты. Побач з уласнымі назіраннямі і сведчаннямі аўтара вялікае месца ў “Дзесяцігадовай аповесці...” займаюць гістарычныя звесткі, а таксама малюнкі і сцэнкі, створаныя выключна з дапамогай паэтычнага вымыслу.
А. Рымша ўмела ўводзіць у прысвечаю гістарычным падзеям канца XVI ст. эпічную паэму неад’емныя атрыбуты класічнага гераічнага эпасу: апісанні бітваў, умяшанні бостваў у ваенны справы, урачыстыя пахаванні загінулых воінаў.
Распавядаючы пра ваенныя аперацыі К. Радзівіла, А. Рымша робіць экскурсы ў старажытную гісторыю, згадвае тактыку Ганібала, Гая Сульпіцыя. Паэт ахвотна параўноўвае Радзівіла за легендарнымі героямі Грэцыі і Рыма, прычым ставіць польнага гетмана літоўскага вышэй за старажытных герояў. Цікава, што ў гэтых параўнаннях заўсёды прысутнічае доля гумару: Курцый не можа зраўняцца з Радзівілам, бо ён толькі аднойчы скочыў дзеля Айчыны ў яміну і ўжо адтуль не вылезе.
Аўтар “Дзесяцігадовай аповесці...” быў добрым знаўцам грэчаскай і рымскай міфалогіі: лугі, палі, лясы, азёры і рэкі таямнічай Масковіі па волі паэта густа населены шматлікімі боствамі і міфалагічнымі істотамі, якія разам з мірнымі жыхарамі пакутуюць ад нягодаў вайны. У паэме шмат апісанняў прыроды, і ў большасці выпадкаў гэтыя апісанн міфалагізаваны:
<br />Зноў прыгожае поле – ну нібыта ў раю,
<br />Вёсак поўна паўсюдна і не бачна гаю.
<br />Вось вяночак Цэрэры каласамі ўбраўся,
<br />Селянін, серп узяўшы, жыта жаць падаўся.
<br />Бог Сільванус з Цэрэрай жытнім полем ходзіць,
<br />Пастухоў да авечак спешна Пан падводзіць:
<br />“Смела статкі пасіце – не кране ліхое,
<br />Вам Вулкан тут не страшны – крэсліва сырое...”
Ёсць у “Дзесяцігадовай аповесці...” і апісанні прыроды іншага тыпу, створаныя без аглядкі на класічны эпас: іх можна назваць “замалёўкамі з натуры”. У гэтых лаканічным, але яскравых, прадметна-змястоўных замалёўках выявілася не толькі паэтычнае майстэрства А. Рымшы, але і яго назіральнасць, глыбокае веданне жаўнерскага рамяства. Напрыклад, яго апісанне халоднай восеньскай раніцы ў вайсковым лагеры:
<br />Раніцою намёты сонца абагрэла,
<br />Холад згінуў, удзячна сонцу кожна цела,
<br />Зброю ў кроплях халодных ужо паабціралі,
<br />Трубы цемру начную ў гушчары загналі.
Заканчваецца “Дзесяцігадовая аповесць...” А. Рымшы апісаннем доўгачаканага міру, які настаў у Вялікім княстве Літоўскім пасля заключэння Ям-Запольскага пагаднення з Маскоўскім княствам: жаўнеры распушчаны па дамах і не думаюць болей пра бітвы і паходы, павесялеўшыя сяляне выпускаюць на палі ацалелую скаціну, на двары ў поўнай бяспецы гуляюць дзеці. Спаўняецца запаветнае жаданне Крыштофа Радзівіла – Радзіме больш не пагражае вораг, да людзей прыходзіць трывалы мір. Жаніцьба ў фінале “Дзесяцігадовай аповесці...” (з 1579 г. К. Радзівіл быў удаўцом) – таксама харакрэрны штрых да агульнага малюнка міру пасля вайны.
На мову “Дзесяцігадовай аповесці...”, відавочна, аказала ўплыў беларуская мова. Прамовы цара Івана IV і мірных рускіх жыхароў дадзены ў паэме ў “арыгінале”, а фактычна – на мешанай руска-беларускай мове.
А. Рымша зрабіў рашучы крок да беларускамоўнай творчасці, стаўшы ў гісторыі ўласнабеларускай літаратуры заснавальнікам жанру панегірычный паэзіі. Пасля выхаду ў свет “Дзесяцігадовай аповесці...” паэт змясціў у віленскіх выданнях Мамонічаў тры эпіграмы на старабеларускай мове: “На герб яснавяльможнага пана Астафея Валовіча...” (1585), “На гербы... Льва Сапегі” (1588), “На гербы яснавяльможнага пана... Тэадора Скуміна” (1591).
Эпіграмы на родавыя гербы магнатаў і шляхты насілі характар прысвячэнняў і змяшчаліся звычайна на адвароце тытульнага ліста кнігі, часта разам з выявай герба. Эпіграмы з’яўляліся прасцейшым гатункам героіка-эпічнай паэзіі, яе папярэднім ідэйна-мастацкім фундаментам і пазаструктурным працягам. Таксама, як і вялікія па памерах эпічныя паэмы, кароценькія эпіграмы ўслаўлялі культ рыцарства, воінскай мужнасці, былі прасякнуты патрыятычнымі настроямі і традыцыйнай павагай да патрыярхальнага жыцця продкаў.
“Подавайте ж потомком, што маете з предков!” – гэты заклік А. Рымшы з эпіграмы “На гербы... Льва Сапегі”, змешчанай у першым выданні Статута 1588 г., з’яўляецца, па-сутнасці, галоўнай ідэяй усёй героіка-эпічнай паэзіі Беларусі і Літвы канца XVI ст., якая культывавала погляд на чалавека як на звяно ў ланцугу родавай славы і годнасці.
| |||