Андрэй Рымша: Розніца паміж версіямі

 

 

 

== Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў князя Крыштофа Радзівіла ==

 

Паход польнага гетмана літоўскага Крыштофа Радзівіла Перуна па тылах маскоўскіх войск восенню 1581 г. аказаўся для тагачасных паэтаў найбольш прыцягальным з усіх эпізодаў шматгадовай Лівонскай вайны. Але найбольш падрабязнае паэтычнае апісанне паходу К. Радзівіла выйшла з-пад пяра беларускага паэта Андрэя Рымшы: '''“Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў княза Крыштофа Радзівіла”''' (Вільня, 1585). Паэма налічвае 2184 радкі (без уступнай часткі). “Дзесяцігадовая аповесць...” з’яўляецаа найбольш значным творам з радзівілаўскага цыкла і з мастацкага пункту гледжання.

А. Рымша пачынае першы раздзел паэмы са сціплага “летапіснага” запісу пра смерць караля Жыгімонта Аўгуста:

 

<br />Тысяца пяцьсот пісана семдзесят другога,

<br />Як без літасці паркі караля святога

<br />Ад жывых адабралі; меў ён ласку ў Бога –

<br />На нябёсы патрапіў, цела ж тленам стала,

 

Звернем увагу на характэрнае спалучэнне ў першых жа радках паэмы вобразаў грэчаскай міфалогіі і рэлігійных перкананняў аўтара: караля Аўгуста пазбавілі жыцця няўмольныя Паркі, а на неба яго ўзяў хрысціянскі Бог. Гэта тыповы вынік наследавання рэнесансавым паэтам антычных узораў.

Беларускі паэт у “Дзесяцігадовай аповесці...” істотна дапаўняе звесткі Ф. Градоўскага апісаннем падзей 1572-1581 гг. і больш падрабязней распавядае пра сам радзівілаўскі рэйд, дбаючы пра каштоўнасць свайго твора як гістарыяграфічнай крыніцы. За пачатак аповеду 1572 г. выбраны таму, што ў гэтым годзе Крыштоф Радзівіл стаў польным гетманам літоўскім, і таму, што з гэтага часу ў акружэнні князя з’яўляецца аўтар паэмы, які ў вершаванай прадмове ўрачыста абяцае чытачу:

 

 

Непасрэдны ўдзельнік паходу К. Радзівіла А. Рымша неаднаразова падкрэслівае сваю ролю відавочцы многіх апісаных у паэме падзей, даты якіх падаюцца ў тэксце альбо на палях. Прынцып гістарычнай дакладнасці з’яўляецца мастацкай асновай “Дзесяцігадовай аповесці...”

Несумненнай творчай удачай А. Рымшы з’яўляецца вобраз Крыштофа Радзівіла, створаны не прыдворным панегірыстам, а воінам-паплечнікам, які відавочна аддаваў перавагу канкрэтным, рэалістычным штрыхам перад вонкава-прыгожымі рытарычнымі фігурамі. Аўтар “Дзесяцігадовай аповесці...” акцэнтуе ўвагу не столькі на военачальніцкіх здольнасцях Радзівіла, колькі на праяўленых ім жаўнерскіх якасцях. Гетман церпіць голад і холад, здавальняецца толькі самым неабходным, абыходзіцца доўгі час без звыклай для прадстаўнікоў арыстакратыі раскошы. Напрыклад, А. Рымша апісвае, як пасля чарговай ваеннай прыгоды Крыштоф у суправаджэнні некалькіх слуг вяртаецца апоўначы ў лагер:

 

<br />Што казаці – было тут пану не да смеху:

<br />Затушыў дождж кастрышчы, дровы не прасохлі,

<br />І ляжаў у адзенні, да касцей прамоклы.

<br />І назаўтра ўжо толькі, як агонь займелі,

 

Воінская мужнасць, рыцарскае ўмельства былі якраз тымі якасцямі Крыштофа, якія набліжалі яего на асноўнай масы беларуска-літоўскага воінства. Гэтыя якасці не вынікалі з радавітасці і заможнасці Радзівіла, а выхоўваліся і гартаваліся ў шматлікіх бітвах і паходах. Праз вобраз Радзівіла А. Рымша паказвае нялёгкае, суровае жыццё жаўнера ўвогуле, сцвярджае, што сапраўдны гераізм заключаецца не толькі ў незвычайных подзвігах, але і ў знешне непрыкметным штодзённым служэнні Айчыне.

У паэме А. Рымшы згадваюцца многія ўдзельнікі Лівонскай вайны, паплечнікі польнага гетмана літоўскага: Міхаіл Гарабурда, Гальяш Пельгрымоўскі, Кашпар Бекеш, Філон Кміта-Чарнабыльскі. Але іх вобразы зусім неакрэсленыя, неразвітыя ў параўнанні з вобразам Крыштофа Радзівіла. Затое побач з вобразам галоўнага героя ў “Дзесяцігадовай аповесці...” паўстае калектыўны вобраз удзельнікаў выправы Радзівіла. Батальных сцэнак у паэме няшмат, але напісаны яны маляўніча і экспрэсіўна:

 

<br />На Кярпецкі той замак рушаць адмыслова

<br />З мужным сэрцам. І войска неба разбудзіла;

<br />Ад мяча ў замку гінуць гордыя халопы.

<br />Валіць дым там клубамі – вока не працерці,

 

Пераход Радзівіла праз Мядзведжае балота А. Рымша, услед за Ф. Градоўскім, параўноўвае з пераходам Ганібала праз Альпы і Ксеркса праз гару Атос, і затым малюе каларытную сцэнку пераправы радзівілаўскіх жаўнераў праз небяспечнае месца:

 

<br />Хто трысцём тую багну на балоце гаціць.

<br />Іншы дрэва, што накрыж на другім ляжала,

<br />Той, хто збыўся балота, гразь гразёю мые.

<br />Думаў, пэўне, што ўмыўся, аж глядзіць, нябога, -

 

Дадзены фрагмент – яскравы ўзор мастацкага тэксту, створанага пры дапамозе аўтарскай фантазіі. І хаця аўтар “Дзесяцігадовай

Аўтар “Дзесяцігадовай аповесці...” быў добрым знаўцам грэчаскай і рымскай міфалогіі: лугі, палі, лясы, азёры і рэкі таямнічай Масковіі па волі паэта густа населены шматлікімі боствамі і міфалагічнымі істотамі, якія разам з мірнымі жыхарамі пакутуюць ад нягодаў вайны. У паэме шмат апісанняў прыроды, і ў большасці выпадкаў гэтыя апісанн міфалагізаваны:

 

<br />Вёсак поўна паўсюдна і не бачна гаю.

<br />Вось вяночак Цэрэры каласамі ўбраўся,

<br />Пастухоў да авечак спешна Пан падводзіць:

<br />“Смела статкі пасіце – не кране ліхое,

 

Ёсць у “Дзесяцігадовай аповесці...” і апісанні прыроды іншага тыпу, створаныя без аглядкі на класічны эпас: іх можна назваць “замалёўкамі з натуры”. У гэтых лаканічным, але яскравых, прадметна-змястоўных замалёўках выявілася не толькі паэтычнае майстэрства А. Рымшы, але і яго назіральнасць, глыбокае веданне жаўнерскага рамяства. Напрыклад, яго апісанне халоднай восеньскай раніцы ў вайсковым лагеры:

 

<br />Холад згінуў, удзячна сонцу кожна цела,

<br />Зброю ў кроплях халодных ужо паабціралі,

 

Заканчваецца “Дзесяцігадовая аповесць...” А. Рымшы апісаннем доўгачаканага міру, які настаў у Вялікім княстве Літоўскім пасля заключэння Ям-Запольскага пагаднення з Маскоўскім княствам: жаўнеры распушчаны па дамах і не думаюць болей пра бітвы і паходы, павесялеўшыя сяляне выпускаюць на палі ацалелую скаціну, на двары ў поўнай бяспецы гуляюць дзеці. Спаўняецца запаветнае жаданне Крыштофа Радзівіла – Радзіме больш не пагражае вораг, да людзей прыходзіць трывалы мір. Жаніцьба ў фінале “Дзесяцігадовай аповесці...” (з 1579 г. К. Радзівіл быў удаўцом) – таксама харакрэрны штрых да агульнага малюнка міру пасля вайны.

 

На мову “Дзесяцігадовай аповесці...”, відавочна, аказала ўплыў беларуская мова. Прамовы цара Івана IV і мірных рускіх жыхароў дадзены ў паэме ў “арыгінале”, а фактычна – на мешанай руска-беларускай мове.

 

== Эпiграмы ==

Для другога элемента эпіграм – зваротаў да памяці продкаў – характэрнае тлумачэнне прычын узнікнення герба, указанне часу і абставінаў, пры якіх адбылася знамянальная падзея. Напрыклад, А. Рымша, узнаўляючы гісторыю герба Тэадора Скуміна, падкрэсліваў: набыццё герба – узнагарода за вялікія подзвігі; яго атрымліваюць толькі тыя, хто не шкадуючы свайго жыцця абараняе Бацькаўшчыну. Так, дзякуючы мужнай барацьбе з “нечестивыми татарами”, паводле А. Рымшы, набылі фамільны герб слаўныя Сапегі:

 

<br />Тых достали предкове его на свободе

<br />Будучи. А цнотою оных доставали,

<br />Але зъ татарами въ полю часто гулящюму

<br />Не зъ голою рукою, зъ шаблею острою,

 

Абавязковы і найбольш істотны элемент эпіграм на гербы – вытлумачэнне сімвалічнага сэнсу знакаў, “кляйнотаў”. Вытлумачэнне ў эпіграмах сэнсу знакаў княжскіх гербаў – якраз і ёсць раскрыццё іх сімвалічных значэнняў. У эмблематычных вершах сімвалы герба пранікалі ў сферу мастацкай і паэтычнай свядомасці, станавіліся ўстойлівымі вершаванымі тропамі.

Знакі герба Скумінаў – “зорка”, размешчаная над яркім “месяцам” у акружэнні “хмары” у эпіграме А. Рымшы сімвалізуюць не толкі славу Скумінаў, але і іх незвычайную шчодрасць:

 

<br />А светла месячного бынамне не нищить,

<br />Так обое светлятся ровъно окром хмары,