Дэлі: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др Bot: Migrating 113 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q1353 (translate me) |
др clean up, replaced: . → ., Вайсков → Ваенн, дміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Індыі → дміністрацыйны падзел Індыі, ІІ → II, н. э. → using AWB |
||
Радок 61:
}}'''Дэлі''' ({{lang-en|Delhi}}, {{lang-hi|दिल्ली}}, {{lang-pa|ਦਿੱਲੀ}}, {{lang-ur|دِلّی}}) — горад у [[Індыя|Індыі]], самы вялікі мегаполіс краіны паводле плошчы і другі (пасля [[Мумбаі]]) паводле колькасці насельніцтва. Дэлі мае статус саюзнай тэрыторыі (Нацыянальная сталічная тэрыторыя Дэлі).
Горад размяшчаецца на поўначы Індыі на беразе ракі [[рака Джамна|Джамны]]. Дэлі вядомы як пастаянна заселенае месца як мінімум з 6 ст. да н.
Сучасны Дэлі з'яўляецца палітычным, эканамічным, гандлёвым і культурным цэнтрам Індыі. Прыток людзей з розных рэгіёнаў Індыі зрабіў яго многакультурным, касмапалітычным мегаполісам.
== Гісторыя ==
Пасяленні чалавека на месцы Дэлі існуюць верагодна з 2 тысячагоддзя да н.
З 3 стагоддзя да н.
▲Пасяленні чалавека на месцы Дэлі існуюць верагодна з 2 тысячагоддзя да н. э. Першым горадам, паводле [[Махабхарата|«Махабхараты»]], быў [[Індрапрастха]], легендарная сталіца дынастыі [[Пандавы|Пандаваў]]. Вёска з назвай Індарпат існавала ў Дэлі да пачатку 19 стагоддзя і была знесеная брытанцамі пры будаўніцтве [[Нью-Дэлі]].
У 736 [[раджпуты]] з дынастыі Томар засноўваюць непадалёку горад-крэпасць Лал-Кот. У 1180 іншыя раджпуты, з клана Чаўхан, заваёўваюць Лал-Кот і пераймяноўваюць яго ў Кіла-Раі-Пітхора. У хуткім часе пачынаецца наступленне афганскіх плямёнаў на гэты рэгіён. У 1192 чаўханскі цар Прытхвірадж
▲З 3 стагоддзя да н. э. вобласць паміж [[рака Джамна|Джамнай]] і гарамі Аравалі знаходзілася пад уладай цароў з дынастыі Маур'я. Захаваліся археалагічныя помнікі таго часу, у прыватнасці надпісы імператара [[Ашока|Ашокі]] (262—232 да н. э.). У 340, пасля некалькіх стагоддзяў заняпаду, горад быў адбудаваны царом Канауджа Дэхлу. Паводле адной з версій, горад атрымаў імя ў яго гонар.
[[Выява:Qutab.jpg|left|thumb|Кутб-Мінар]]Пасля смерці Мухамада Горы ў 1206 Кутб-уд-дзін Айбек засноўвае Дэлійскі султанат і становіцца яго першым султанам і заснавальнікам рабскай (гулямскай, мамлюкскай) дынастыі. Сталіца султаната Дэлі багацее і ўпрыгожваецца. Забудоўваецца паўднёвая частка сучаснага горада, узводзяцца [[Кутб-Мінар]] (вышэйшы ў свеце цагляны мінарэт) і Куват-аль-Іслам (старэйшая з існых на сёняшні дзень мячэць у Індыі). Пасля 1288 рабскую дынастыю змяняюць цюркскія і афганскія дынастыі [[Дынастыя Хільджы|Хільджы]], [[Дынастыя Туглак|Туглак]], [[Дынастыя Сайід|Сайід]] і [[Дынастыя Лодзі|Лодзі]]. Імі былі пабудаваныя шматлікія форты і гарады, што складаюць большасць з так званых Сямі гарадоў Дэлі.
▲У 736 [[раджпуты]] з дынастыі Томар засноўваюць непадалёку горад-крэпасць Лал-Кот. У 1180 іншыя раджпуты, з клана Чаўхан, заваёўваюць Лал-Кот і пераймяноўваюць яго ў Кіла-Раі-Пітхора. У хуткім часе пачынаецца наступленне афганскіх плямёнаў на гэты рэгіён. У 1192 чаўханскі цар Прытхвірадж ІІІ церпіць паражэнне ад афганскага султана Мухамада Горы, а ў наступным годзе военачальнік апошняга Кутб-уд-дзін Айбек (цюркскі гулям з Цэнтральнай Азіі) захоплівае горад.
У 1398 горад захоплены, разрабаваны і спалены [[Тамерлан|
▲[[Выява:Qutab.jpg|left|thumb|Кутб-Мінар]]Пасля смерці Мухамада Горы ў 1206 Кутб-уд-дзін Айбек засноўвае Дэлійскі султанат і становіцца яго першым султанам і заснавальнікам рабскай (гулямскай, мамлюкскай) дынастыі. Сталіца султаната Дэлі багацее і ўпрыгожваецца. Забудоўваецца паўднёвая частка сучаснага горада, узводзяцца [[Кутб-Мінар]] (вышэйшы ў свеце цагляны мінарэт) і Куват-аль-Іслам (старэйшая з існых на сёняшні дзень мячэць у Індыі). Пасля 1288 рабскую дынастыю змяняюць цюркскія і афганскія дынастыі [[Дынастыя Хільджы|Хільджы]], [[Дынастыя Туглак|Туглак]], [[Дынастыя Сайід|Сайід]] і [[Дынастыя Лодзі|Лодзі]]. Імі былі пабудаваныя шматлікія форты і гарады, што складаюць большасць з так званых Сямі гарадоў Дэлі.
[[Выява:Humayun's Tomb Delhi
▲У 1398 горад захоплены, разрабаваны і спалены [[Тамерлан|Тымурам]], нібыта за тое, што мусульманскія ўладары Дэлі былі надта паблажлівыя да індуісцкага насельніцтва. Горад перажыў перыяд смут, быў даволі хутка адноўлены, з 1450 у ім умацавалася дынастыя Лодзі. У перыяд султанату Дэлі становіцца надзвычай важным цэнтрам [[суфізм]]у.
▲[[Выява:Humayun's Tomb Delhi .jpg|thumb|left|[[Грабніца Хумаюна]] (1560), першая з серыі магольскіх маўзалеяў]]У 1526, у бітве пры Паніпаце, правіцель Ферганы [[Бабур|Захірэдзін Бабур]] разбіў апошняга султана Лодзі і заснаваў [[Імперыя Вялікіх Маголаў|дзяржаву Вялікіх Маголаў]], сталіцай якой у розныя часы былі Дэлі, [[Горад Агра|Агра]] і [[Горад Лахор|Лахор]]. У 1533 другі магольскі імператар [[Хумаюн]] зрабіў Дэлі сталіцай імперыі. Маголы кіравалі паўночнай Індыяй больш як тры стагоддзі, з невялікімі перарывамі: у 1540—1556 большая частка краіны была захопленая афганскім султанам [[Шэр Шах Суры|Шэр Шахам Суры]]. У 1553 індускі цар Хему Вікрамадзіт'я разбіў як афганцаў, так і Вялікіх Маголаў і заняў трон Дэлі. Але ўжо ў 1556 маголы пад камандаваннем [[Акбар Вялікі|Акбара]] нанеслі паражэнне Хему ў другой Паніпацкай бітве і вярнулі сабе ўладу над рэгіёнам. Магольскі імператар Шах Джахан істотна перабудаваў горад, стварыўшы сёмы горад Дэлі, які назваў у свой гонар Шахджаханабадам. Цяпер гэтае месца вядомае як Стары горад ці Стары Дэлі (Олд-Дэлі). Ён служыў з 1638 сталіцай Імперыі Вялікіх Маголаў.
[[Выява:Red Fort Delhi.jpg|thumb|left|[[Чырвоны форт, Дэлі|Чырвоны форт]], з якога прэм'ер-міністр Індыі звяртаецца да народа на [[Дзень незалежнасці Індыі|Дзень незалежнасці]]]]Пасля 1680 Магольская імперыя пачала хутка слабець пад ударамі Імперыі Маратха. Пасля Карнальскай бітвы 1739 Дэлі быў захоплены войскамі персідскага ўладара [[Надэр Шах]]а, якому ўдалося вывезці з горада значную колькасць скарбаў, у тым ліку славуты [[Паўлінавы трон]]. У 1752 было падпісана пагадненне, паводле якога маголы страцілі незалежнасць, прызнаўшы вярхоўную ўладу маратхаў. У 1761, калі [[маратхі, народ|маратхі]] прайгралі Трэцюю паніпацкую бітву, Дэлі быў часова захоплены сіламі [[Ахмед Шах Абдалі|Ахмед Шаха Абдалі]]. У 1803 маратхі былі канчаткова разгромленыя ў [[Дэлійская бітва|Дэлійскай бітве]] сіламі [[Брытанская Ост-Індская кампанія|Брытанскай Ост-Індскай кампаніі]], якая з таго часу атрымала кантроль над горадам.
Радок 83 ⟶ 82:
З пачатку 19 стагоддзя [[Вялікабрытанія]] паступова змяншала ўладу Кампаніі, і ў 1858 Дэлі разам з усёй Індыяй увайшоў у склад [[Брытанская Індыя|Брытанскай Індыі]] і стаў акругай у складзе правінцыі Пенджаб. У 1911 у Дэлі з [[Калькута|Калькуты]] была перанесеная сталіца Брытанскай Індыі. На працягу наступных дваццаці год паводле праекта брытанскіх архітэктараў пад кіраўніцтвам Эдвіна Лачанса быў пабудаваны новы адміністрацыйны раён горада — [[Нью-Дэлі]], які стаў абвешчаны сталіцай Брытанскай Індыі, а з атрыманнем Індыяй незалежнасці 15 жніўня 1947 — сталіцай Індыйскага Саюза.
У выніку [[Раздзел Брытанскай Індыі|раздзела Брытанскай Індыі]] ў горад прыбылі тысячы бежанцаў ([[індуізм|індусаў]] і [[сікхізм|сікхаў]]) з [[Заходні Пенджаб|Заходняга Пенджаба]] і [[Сінд]]а, у той час як тысячы [[іслам|мусульман]] выехалі з горада ў [[Пакістан]]. Міграцыя ў Дэлі працягваецца і ў цяперашні час, забяспечваючы хуткі прырост насельніцтва.
У адпаведнасці з папраўкамі да Канстытуцыі Індыі 1991, Саюзная тэрыторыя Дэлі атрымала назву Нацыянальная сталічная тэрыторыя Дэлі, а таксама ўласны заканадаўчы сход.
У снежні 2001, кастрычніку 2005 і верасні 2008 у Дэлі адбыліся тэрарыстычныя акты са шматлікімі ахвярамі сярод мірнага насельніцтва. Індыя абвясціла аб падазрэннях ва ўчыненні гэтых актаў радыкальнымі групамі, што базіруюцца ў Пакістане.
== Адміністрацыйны падзел ==
Нацыянальная сталічная тэрыторыя Дэлі, агульнай плошчай у 1484 км², падзяляецца на тры «нарматыўныя гарады» або «гарадскія карпарацыі», што кіруюцца адмысловымі органамі: Муніцыпальнай карпарацыяй Дэлі (1397,3 км²), Муніцыпальным камітэтам Нью-Дэлі (42,7 км²) і
▲Нацыянальная сталічная тэрыторыя Дэлі, агульнай плошчай у 1484 км², падзяляецца на тры «нарматыўныя гарады» або «гарадскія карпарацыі», што кіруюцца адмысловымі органамі: Муніцыпальнай карпарацыяй Дэлі (1397,3 км²), Муніцыпальным камітэтам Нью-Дэлі (42,7 км²) і Вайсковай радай Дэлі (43 км²). Для статыстычных мэт тэрыторыя падзяляецца на 59 гарадоў і 300 сельскіх пасяленняў, аб'яднаных у 27 тэхсіл.
=== Акругі ===
Радок 108 ⟶ 106:
=== Нацыянальны сталічны рэгіён ===
З мэтай кіравання агламерацыяй Дэлі і цэнтралізаванага вырашэння яе праблем у 1985 быў створаны Нацыянальны сталічны рэгіён (''National Capital Region''). Акрамя Нацыянальнай сталічнай тэрыторыі Дэлі, рэгіён уключае прылеглыя акругі штатаў [[Раджастхан]], [[Утар-Прадэш]] і [[Хар'яна]] з гарадамі-спадарожнікамі Гургаон, Фарыдабад, Ноіда і Гхазіабад.
▲З мэтай кіравання агламерацыяй Дэлі і цэнтралізаванага вырашэння яе праблем у 1985 быў створаны Нацыянальны сталічны рэгіён (''National Capital Region''). Акрамя Нацыянальнай сталічнай тэрыторыі Дэлі, рэгіён уключае прылеглыя акругі штатаў [[Раджастхан]], [[Утар-Прадэш]] і [[Хар'яна]] з гарадамі-спадарожнікамі Гургаон, Фарыдабад, Ноіда і Гхазіабад.
== Палітыка ==
Дэлі лічыцца аплотам [[Індыйскі нацыянальны кангрэс|Індыйскага нацыянальнага кангрэса]] (ІНК), які найчасцей перамагае на выбарах. На ўсеагульных выбарах 1999 у Лок Сабху перамогу атрымала [[Бхаратыя джаната парты]], атрымаўшы ўсе сем месцаў ад Дэлі. Але ўжо ў 2004 ІНК вярнуў сабе сімпатыі выбаршчыкаў, дзякуючы спраўнаму кіраўніцтву Шэйлы Дыкшыт, галоўнага міністра Дэлі з 1998, атрымаўшы шэсць з сямі дэлійскіх месцаў у нацыянальным парламенце.
== Насельніцтва ==
Дэлі — касмапалітычны горад, у якім прадстаўлена мноства розных этнічных груп і культур. Дзякуючы свайму значэнню палітычнага і эканамічнага цэнтра паўночнай Індыі, горад прываблівае рабочых прамысловых прадпрыемстваў і офісных работнікаў з усёй Індыі, падтрымліваючы сваю культурную разнастайнасць. Па прычыне выканання горадам сталічных функцый і прысутнасці шматлікіх замежных кампаній, у Дэлі пражывае істотная колькасць грамадзян іншых краін.
Па стану на 2007, насельніцтва агламерацыі Дэлі дасягнула, паводле ацэнак, 21,5 млн чалавек, што робіць яе другой па колькасці насельніцтва агламерацыяй Індыі пасля [[Мумбаі]]. Штогод колькасць насельніцтва Дэлі ўзрастае прыкладна на 0,5 млн чалавек. Напрыклад, у 2001 дабавілася 285 тыс. жыхароў у выніку міграцыі і 215 тыс. — у выніку натуральнага прыросту. Чакаецца, што з такімі тэмпамі прыросту насельніцтва да 2015 Дэлі стане трэцяй па колькасці жыхароў агламерацыяй свету пасля [[Горад Токіа|Токіа]] і Мумбаі. На тэрыторыі Дэлі размяшчаецца жылы раён [[Дварка, жылы раён,
== Славутасці ==
* [[Жамчужная мячэць, Дэлі|Жамчужная мячэць]] — аб'ект сусветнай спадчыны
* [[Жалезная калона ў Дэлі]]
* [[Вароты Індыі]]
== Вядомыя асобы ==
* [[Первез Мушараф]]
{{
[[Катэгорыя:Гарады Індыі]]
| |||