Гусарыя: Розніца паміж версіямі

[недагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др афармленне
Радок 1:
[[Выява:Husarz1.jpg|thumb|220px|«Гусар», [[Юзэф Брант|Ю. Брант]] (1890)]]
'''Гуса́рыя'''<ref>''Сороколетов Ф. П.'' [http://books.google.com/books?id=6mUtAAAAMAAJ&q=%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F&dq=%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F&hl=en&ei=5W2ATqr4FOHm4QSJyIToDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC0Q6AEwATgU История военной лексики в русском языке: XI—XVII вв].  — Наука, Ленингр. отд-ние,  — 1970. C.&nbsp;383.{{ref-ru}}</ref> альбо '''крыла́тыя гуса́ры''' ({{lang-pl|Husaria}})  — элітная кавалерыя [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], якая дзейнічала на палях баёў з пачатку [[16 стагоддзе|XVI]] да сярэдзіны [[18 стагоддзе|XVIII]] стагоддзя, спецыялізавалася на «праломліванні» баявых парадкаў варожай конніцы або пяхоты канцэнтраваным дзідавым кавалерыйскім ударам<ref>''Академия наук СССР'' [http://books.google.com/books?id=ZSNmAAAAMAAJ&q=Крылатые+гусары&dq=Крылатые+гусары&hl=en&ei=yGuATvaUGvPc4QSz8cm_Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA Памятники культуры: Новые открытия], Научный совет по истории мировой культуры.  — М.: Наука,  — 1985.{{ref-ru}}</ref><ref>''Бегунова А.'' [http://books.google.com/books?id=IlUnAAAAMAAJ&q=польские+гусары&dq=польские+гусары&hl=en&ei=zm-ATuzuD-b04QSLpYi1Dw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CEIQ6AEwBA Повседневная жизнь русского гусара в царствование Александра I], Молодая гвардия,  — 2000. C.&nbsp;383.{{ref-ru}}</ref>, была падраздзяленнем [[Аўтарамент|народнага аўтарамента]]  — наёмнага войска Рэчы Паспалітай.
 
Найбольш шматлікаю і баяздольнаю часткай войска Рэчы Паспалітай была [[кавалерыя]], у якой гусары складалі значную частку<ref name="Марков" />.
 
Астатнія роды войск адыгрывалі ў войску Рэчы Паспалітай дапаможную ролю: ўзаемадзеянне пяхоты і артылерыі з кавалерыяй было наладжана дрэнна, таму кавалерыя і самая яе баяздольная частка ''гусарыя'' з'яўляліся асноўнай ваеннай сілай тагачаснага войска. Доўгі час ''крылатыя гусары'' не мелі сабе роўных у [[Еўропа|Еўропе]], іх атакі не раз здабывалі перамогу [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўству Польскаму]] і [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікаму Княству Літоўскаму]]<ref>''Морихин В. Е.'' [http://books.google.com/books?id=9GM0AAAAMAAJ&q=%22Польские+гусары%22&dq=%22Польские+гусары%22&hl=en&ei=uth5TruHEYrYsgbMg4jQDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CEkQ6AEwBg Традиции офицерского корпуса России], Гала Пресс: Кучково поле,  — 2003. С. 431.{{ref-ru}}</ref>.
 
== Гісторыя гусарыі ==
 
=== Паходжанне назвы ===
Паводле адной з версій у [[10 стагоддзе|X]] стагоддзі ў [[Візантыйская імперыя|візантыйскіх]] ваенных статутах упамінаецца лёгкая конніца, якая называлася ''chosariori'' ці ''chonsariori''. У ёй служылі балканскія найміты, часцей за ўсё [[Сербія|сербы]], асноўнымі абавязкамі якіх былі разведка і дыверсійныя набегі. У сваю чаргу, візантыйскі тэрмін мог утварыцца ад [[Лацінская мова|лацінскага]] ''cursores''  — так называлася лёгкая конніца ў часі заняпаду [[Рымская імперыя|Рымскай імперыі]]. У сербскай мове грэчаскае ''госарыёры'' ператварылася ў ''гусар''<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=hussar Online Etymology Dictionary] {{ref-en}}</ref> і стала сінонімам слова ''бандыт''. У [[14 стагоддзе|XIV]] стагоддзі [[Сербскае царства]] са сталіцай у горадзе [[Рас]] пала, і многія сербскія гусары знайшлі прытулак у [[Венгрыя|Венгрыі]]  — дзе разам з венграмі змагаліся з [[Асманская імперыя|асманскай]] экспансіяй. Так у [[Венгерская мова|венгерскай мове]] магло з'явіцца слова [[Гусары|гусар]]<ref name=NS-3-6>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 3-6 {{ref-ru}}</ref><ref name="Soldatenko">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776  гг.  — СПб.: Орел, №&nbsp;3,  — 1993. С.&nbsp;17—24. {{ref-ru}}</ref>.
 
Паводле іншай версіі ў [[1458]] годзе венгерскі кароль [[Мацьяш Корвін]] загадаў для абароны ад турак сабраць адмысловае коннае апалчэнне. У яго набіралі па салдату з дваццаці двароў  — па-венгерску ''husz'' азначае дваццаць<ref name=NS-3-6 />, ''ar''  — заробак. Адсюль пайшла назва апалчэнцаў  — «гусары».
 
=== Станаўленне ===
[[Выява:Літвінскі вершнік-гусар.PNG|135px|справа|thumb|Ранні гусар-[[літвін]]. ''Абрагам дэ Бруйн'', 1575.]]
[[Выява:Deli Lorichs.jpg|110px|left|thumb|''Дэлі'' ў парадным строі. Гравюра невядомага мастака, 1576.]]
Найбольш верагодна, што на экіпіроўку і выгляд крылатых гусар аказалі ўплыў турецкая кавалерыя і, асабліва, {{нп3|Дэлі, войска|«''дэлі''»|tr|Deliler}} (літаральна  — «вар'яты»). Так зваліся ваяры конных атрадаў, якія ішлі ў авангардзе турецкай арміі. Яны звычайна набіраліся з балканскіх народаў ([[Паўднёвыя славяне|паўднёвых славян]], [[Албанія|албанцаў]] і г. д.), падуладных [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]]. ''Дэлі'' адрозніваліся «вар'яцкай» адвагай, замест даспехаў яны насілі шкуры дзікіх звяроў і ўпрыгожывалі сябе крыламі драпежных птушак. Па прыкладу ''дэлі'', крылы на шчытах і галаўных уборах сталі насіць венгерскія гусары.
 
Першапачаткова гусары былі лёгкай кавалерыяй і не насілі даспехаў. Адзенне складалася з венгерскага [[кафтан]]а са шнурамі-пятліцамі на грудзях (пазнейшы [[даламан]]), на які накідваўся футравы плашч-мантыя. Часам гэты плашч замяняла ваўчыная, мядзведжая або леапардавыя шкура. На галаве гусары насілі своеасаблівыя [[Лямец|лямцавыя]] ці футравыя шапкі, упрыгожаныя пёрамі, венгерскія шапкі-«магеркі» ці металёвы [[Шышак|шлем-шышак]]. Абуткам служылі нізкія жоўтыя боты. Гусары мелі шчыт складанай формы ([[тарча, даспехі|тарча]]), да якога маглі прыбівацца, на ўзор турецкіх ''дэлі'', дэкаратыўныя крылы, вырабленыя з пер'я дзікіх птушак. Гусары былі ўзброеныя доўгім кап'ём-пікай (звалася таксама «дрэвам»), шабляй, звычайна мелі лук<ref name="Vasikiev" />.
 
Першымі польскімі гусарамі былі сербы<ref name=NS-3-6 />. У [[1500]] годзе некалькі шляхетных сербаў са сваімі невялікімі атрадамі паступілі на службу караля [[Польскае Каралеўства, 1385—1569|Польшчыпольскага]] і вялікага князя літоўскага[[Аляксандр Ягелончык|Аляксандра]]. Неўзабаве ў гэтыя падраздзяленні пачалі набіраць венграў, палякаў і ліцвінаўлітвінаў. У снежні [[1501]] года былі сфарміраваны першыя рэгулярныя роты гусарыі ''hussarorum alias raczev''<ref name=NS-3-6 />.
 
Палякі часцей выкарыстоўвалі слова ''ussar'', чым ''hussar''. У Польшчы цяжкія гусары пазначаліся абрэвіятурай ''PPTD''  — ''Pancerz, przylbica, tarcza, drzewo'' (кальчуга, шлем, тарчатарч, дзіда)<ref name=NS-3-6 />.
 
=== Росквіт ===
[[Выява:Husaria.JPG|135px|справа|thumb|Кавалерыя ў [[Бітва пад Оршай|бітве пад Оршай]] (1514)]]
[[Выява:Great Chorąży of the Polish Crown.jpg|135px|thumb|Вялікі [[Карона Каралеўства Польскага|каронны]] харунжы (1605)]]
Гусарыя адыграла вырашальную ролю ў шматлікіх бітвах, у якіх удзельнічала: [[бітва пад Оршай]] у [[1514]] годзе, {{нп3|Бітва пад Абертынам|бітва пры Абертыне|pl|Bitwa pod Obertynem}} ў [[1531]] годзе. Зыход {{нп3|Бітва пад Любешовам|бітвы пры Любешове|en|Battle of Lubieszów}} (1577) прадвызначылі дзеянні гусарыі [[Стэфан Баторый|Стэфана Баторыя]]. Затым была серыя перамог у [[Лівонская вайна|Інфлянцкай вайне]] (1558—1582), перамогі над [[Габсбургі|Габсбургамі]] пры {{нп3|Бітва пад Бычынам|Бычыне|en|Battle of Byczyna}} (1588) і над малдаванамі пры {{нп3|Бітва пад Букавам|Букаве|ro|Bitwa pod Bukowem}}<ref name=NS-3-6 /> ў [[1600]] годзе. Пасля іх былі трыумфальныя перамогі над шведскай арміяй пры [[Бітва пад Кокенгаўзенам|Кокенгаўзене]] (1601), якая колькасна пераўзыходзіла, у [[Бітва пад Белым Каменем 1604|Бітве пад Белым Камнем]] (Васэнштайне 1604) і ў [[Бітва пад Кірхгольмам|бітве пры Кірхгольме]] ў [[1605]] годзе, а таксама над руска-шведскай арміяй пры {{нп3|Бітва пад Клушынам|Клушыне|ru|Битва при Клушине}} ў [[1610]] годзе<ref name="Soldatenko">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776  гг. / Лучшая пора польского гусарства  — СПб.: Орел, №&nbsp;3,  — 1993. С.&nbsp;3. {{ref-ru}}</ref><ref name="Kismeta">''Podhorodecki L.'' [http://www.kismeta.com/diGrasse/kluszyn.htm Kluszyn 4 July 1610] based on «Sławne bitwy Polaków» (Famous Battles of Poles). {{ref-en}}</ref>. На той час гусары складалі 75 %<ref name="Марков">''Марков М.'', «История конницы: От вооружения конницы огнестриельным оружием до Фридриха Великаго». ч. 3. вып. 4. От Густава Адольфа до Фридриха Великаго,  — 1887.{{ref-ru}}</ref> ўсёй кавалерыі Рэчы Паспалітай і лічыліся непераможнымі.
 
Найбольшай колькасці ў сваёй гісторыі гусарыя Рэчы Паспалітай дасягнула ў [[1621]] годзе  — у [[Бітва пад Хоцінам 1621 года|Хоцінскай бітве]] яе колькасць склала 8280 чалавек<ref>''Podhorodecki L. '' [http://book.tr200.net/v.php?id=408783 Chocim 1621, seria: Historyczne bitwy], MON  — 1988. S.&nbsp;16. {{ref-pl}}</ref>.
 
У бітве пры Клушыне войскі Рэчы Паспалітай ў складзе 6800 літвінаў, запарожскіх казакоў і палякаў, з якіх было каля 5500 гусар, разбіла 35-тысячную рускую армію, у складзе якой было каля 5-ці тысяч шведаў, нямецкіх, шатландскіх і французкіх наймітаў Якуба Дэлагардзі. Вось як гетман [[Станіслаў Жалкеўскі]] апісвае сваю перамогу:
Радок 36 ⟶ 37:
На іх плячах гусары ўварваліся ў рускі лагер.
 
Паспяхова дзейнічала гусарыя супраць рускіх і туркаў у [[1610]] годзе (т.зв. «шчаслівы год»)<ref>''Cefalli S.'' Relacja о stanie politycznym i wojskowym Polski przez Sebastiana Cefali sekretarca Jerzego Lubomirskiego: Relacje nuncjuszow apostoskich i innych osob о Polsce. В.: Poznari  — 1864. T.&nbsp;II. {{ref-pl}}</ref>. Гусары адыгралі вырашальную ролю ў {{нп3|Бітва пад Тржцыянам|бітве пры Тшцяне|en|Battle of Trzciana}} (1629), была здабытая перамога над татарамі ў {{нп3|Бітва пад Львовам, 1675|бітве пад Львовам|en|Battle of Lwów}} (1675).
 
[[Ян Сабескі]] перад пагрозай асманскага ўварвання фарміраваў усё новыя гусарскія роты, пры ім у гусар была перафарміравана лёгкая конніца. У звароце да [[сейм]]а ён называў гусар «касцяком ваеннай салдацкай сілы … яе аздобай і абаронай … падобнай да якой не знайсці ні ў адной іншай краіне». У [[1683]] годзе польскія гусары выступілі на дапамогу абложанай туркамі [[Вена|Вене]] і заслужылі рэпутацыю «адважнейшых з ваяроў, што калі-небудзь сустракаліся пад сонцам<ref>Scanderbeg redivivus, London, Printed by H.C. for Wil Bateman  — 1684. P.&nbsp;141.{{ref-en}}</ref>».
 
[[Бітва пад Венай, 1683|Бітва пад Венай]] стала апошняй значнай перамогай гусарыі пад камандаваннем караля [[Ян Сабескі|Яна III Сабескага]]. Пагроза заваявання Заходняй Еўропы мусульманскай Асманскай імперыяй была знята. Аднак эканоміка Рэчы Паспалітай была падарвана, салдаты не атрымлівалі жалавання больш за дзесяць год<ref name=NS-3-6 />. Саюзная дзяржава аслабла, што неўзабаве, па гістарычных мерках, прывяло да таго, што тэрыторыя Рэчы Паспалітай была падзелена паміж суседзямі.
Радок 46 ⟶ 47:
{{Цытата|Я скакаў ад роты да роты… абяцаючы весці салдат асабіста, пагражаючы ім шыбеніцай, прывабліваючы іх узнагародамі, але нічога не дапамагала!|[[Гетман польны літоўскі]] [[Крыштаф Радзівіл]]}}
 
Падобныя сцэны паўтараліся ў [[1626]] годзе пад [[горад Гнеў|Гневам]]<ref name="Teodorczyk">'' Cichowski J., Szulczyński A.'', Bitwa pod Gniewem (22.IX-29.IX-1.X 1626) Husaria  — wyd. II.  — Warszawa, 2004. {{ref-pl}}</ref>, пры [[Дыршаў]] (1627), у гады «[[Шведскі патоп|шведскага патопу]]» (1655—1658). Аднак самы адчувальны ўдар па гусарыі нанеслі [[Украіна|ўкраінскія]] [[казакі]]<ref name=NS-32>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 32 {{ref-ru}}</ref>. Кавалерыя мала што магла проціпаставіць казацкай тактыцы [[гуляй-горад]]а і шквальнаму стрэльбаваму агню. У [[1652]] годзе ў {{артыкул у іншым раздзеле|Бітва пад Батогам|бітве пад Батогам|pl|Bitwa pod Batohem}} цвет польска-літоўскага гусарства трапіў у палон і быў закатаваны.
 
Раўнінныя прасторы Рэчы Паспалітай і неабходнасць ваяваць са шматлікімі ворагамі на доўгі час падоўжылі выкарыстанне гусар. Але ўрэшце ў [[1775]] годзе сойм пастанавіў скасаваць гусарыю. Крылатых гусар замянілі больш эфектыўныя, мабільныя, узброеныя лёгкай пікай [[уланы]].
 
== Тактыка ==
 
=== Падрыхтоўка ===
[[Выява:Rolka Sztokholmska 2.jpg|thumb|200px|Уезд вясельнай працэсіі [[Жыгімонт III|Жыгімонта III]] у [[Кракаў]] (1605).]]
Радок 56 ⟶ 58:
Абавязак падрыхтоўкі байцоў роты асабіста ўскладаўся на [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|ротмістра]].
 
Найбольш важным навыкам гусара было дасканала валоданне пікай і ўпэўненае кіраванне канём, бо на практыцы вершніку часта прыходзілася на поўным скаку кіраваць аднымі нагамі. Гэтыя ўменні адточваліся адмысловымі практыкаваннямі, як: скок у сядло (не кранаючыся пры гэтым сядзельнай лукі); разварот пасля галопа ў акрэсленым крузе малога дыяметра; узняцце з зямлі пікай шапкі ці перахват пікай пярсцёнка, усталяванага на козлах. Папулярнымі на пачатку [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя былі гусарскія турніры, падобныя да сярэднявечных рыцарскіх. Вельмі эфектна і вельмі небяспечна гусары адпрацоўвалі імітацыю атакі  — лоб у лоб трымаючы дзіды наперавес, дзве сценкі вершнікаў несліся насустрач: пры гэтым кожны гусар павінен быў трапіць у прамежак у процілеглым шыхце між суседнімі коннікамі, нікога пры гэтым не параніўшы выцягнутай пікай і пільнаваць, каб не параніцца самому<ref name=NS-22>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 22 {{ref-ru}}</ref>.
 
=== Атака ===
Для атакі [[харугва]] гусар шыхтавалася ў тры і больш шэрагаў. Першыя шэрагі складалі самыя вопытныя і добра ўзброеныя [[Гусарыя#склад і шыхт харугвы|таварышы]], а заднія  — іх [[Гусарыя#склад і шыхт харугвы|пачтовыя]], якія развівалі поспех у выпадку прарыву варожага шыхту.
 
Атака пачыналася з адлегласці прыблізна ў 100 крокаў ад непрыяцеля. Спачатку вершнікі ехалі ''крокам-алюрам'', потым  — ''трушком'', затым  — ''галопам'', а на адлегласці некалькі крокаў ад ворага першы шэраг пераходзіў у ''кар'ер''<ref>''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776  гг.  — СПб.: Орел, №&nbsp;3,  — 1993. С.&nbsp;27. {{ref-ru}}</ref>.
 
Гэткі нарастаючы тэмп атакі дазваляў зберагчы сілы коней і знізіць страты ад агнястрэльнай зброі ворага, якая была эфектыўна толькі на блізкай адлегласці. Акрамя гэтага, існуе версія, што падчас атакі коннікі ад флангаў змяшчаліся да цэнтру харугвы (некаторыя летапісцы ўпамінаюць нават аб шыхце «калена ў калена»), тым самым, нібыта, павялічваючы шчыльнасць і сілу ўдару. Аднак пералік каманд, якія падаваліся пры атацы, абвяргае гэту гіпотэзу. Шэрагі змыкаліся яшчэ да атакі, а не падчас яе.
Радок 67 ⟶ 69:
Войцех Ракаўскі ў сваёй «Пабудцы годным сынам» ({{lang-pl|Pobudka zacnym synom}}, (1620)) дае такія інструкцыі датычна атакі гусар:
{{Пачатак цытаты}}
Ток<ref group="заўв.">Ток  — рукаў або сапажок, прымацаваны да сядла вершніка-кавалерыста, у які ён прыстаўлае піку, каб не трымаць яе на вісу адной рукой.</ref> павінен быць падвешаны да сядла справа. Гусарская атака дзідай заўсёды адбываецца з выкарыстаннем току. Не паварочвай налева, сядзі прама … Дзіду апусці на ўзровень шыі каня. Атакуй, прышпорвай каня, цэлься саперніку ў пупок<ref>''Rakowski W.'', [http://literat.ug.edu.pl/grafika/pobud.htm Pobudka zacnym synom Korony Polskiey do służby woienney], Polska Biblioteka Internetowa. {{ref-pl}}</ref>.</blockquote>
{{канец цытаты}}
Пасля першага ўдару дзідамі, якія часта ламаліся або губляліся, гусары пераходзілі ў бліжні бой, пускаючы ў ход вісячыя на правай руцэ на цемлаку<ref group="заўв.">Цямлак  — пятля ці шнур на рукаяці клінковай зброі, адзяўваўся на руку дзеля прадухілення страты зброі.</ref><ref>''Темлак'' // [http://slovari.yandex.ru/%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%D0%BA/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%D0%BA/ Большая советская энциклопедия] {{ref-ru}}</ref> [[Гусарыя#Узбраенне|палаш]]ы ці іншую зброю, якая адпавядала гушчыні схваткі, а таксама рыштунку і ўзбраенню праціўніка.
 
У бітве ў адкрытым полі часта ўсё вырашала адна атака гусарыі. Калі прарваць шыхт з першага разу не ўдавалася, то супраціўленне ворага ламалася паслядоўнымі хвалямі кавалерыі. Напрыклад, у [[Бітва пад Клушынам|бітве пры Клушыне]] гусары атакавалі 7 разоў. Каманды падаваліся пры дапамозе сігналаў трубы або праз конных ардынарцаў. [[Гетман]]ы асабіста ўдзельнічалі ў бітвах, нярэдка ў першых шэрагах.
 
Пасля таго, як шыхт быў прарваны, гусары секлі і гналі ворага. Аднак у момант пералому бітвы статут патрабаваў асцярожнасці і абачлівасці, забараняючы самачынныя атакі. Асабліва гэта тычылася баёў з [[Татары|татарамі]] і [[Казакі|казакамі]], якія часта практыкавалі прытворнае адступленне. Таго, хто ў ходзе бою кідаўся на здабычу, статут прадпісваў забіваць на месцы<ref>''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776  гг.  — СПб.: Орел, №&nbsp;3,  — 1993. С.&nbsp;29. {{ref-ru}}</ref>.
 
=== Каманды ===
Пры атацы паводле гетманскага ўказа ад [[1704]] года ротмістр падаваў наступныя каманды<ref group="заўв.">Спіс каманд утрымліваецца ў «гетманскім дэкрэце» ад 1704 года, выдадзеным, відаць, гетманам Іеранімам Любамірскім.</ref><ref name=NS-27>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 27 {{ref-ru}}</ref>:
 
* Замоўкнуць! ({{lang-pl|Uciszcie się!}});
* Насунуць шапкі! ({{lang-pl|Naciśnijcie czapki!}})  — каманда падавалася салдатам без шлемаў. Лічылася ганьбай страціць шапку пад час бою;
* Сціснуць калена з каленам! ({{lang-pl|Ściśnijcie kolano z kolanem!}});
* Шаблі на цемлакі! ({{lang-pl|Szable na temblaki!}})  — пры атацы дзідамі;
* Шаблі ў руку! ({{lang-pl|Szable w ręku!}})  — пры атацы шаблямі;
* Далей! ({{lang-pl|Dalej!}})  — харугва пераходзіла на лёгкі ''трушок'', праходзячы палову адлегласці да саперніка;
* Злажыць пікі! ({{lang-pl|Złóżcie kopie!}})  — пры атацы пікамі, непасрэдна перад таранным ударам. Па гэтай камандзе пікі апускаліся гарызантальна на ўзровень конскай галавы, харугва пераходзіла ў поўны ''галоп''.
 
== Узбраенне ==
Радок 90 ⟶ 92:
 
=== Піка ===
Галоўнай зброяй гусарыі была адмыслова вырабленая рыцарская дзіда  — піка даўжынёй ад 3,6 да 6,2 м<ref>''Sikora R.'' Z dziejów husarii,ERICA Instytut Wydawniczy —2010 s. 28. {{ref-pl}}</ref>), полая ад сярэдзіны да наканечніка, з аздобленай меддзю шарападобнай гардай<ref group="заўв.">Такую гарду замежныя сучаснікі называлі яблыкам ({{lang-fr|pomme}}), а палякі'' galka''  — «шарык». Піка была аднаразовай зброяй. Яе дрэўка рабілася з таннай і лёгкай драўніны  — хвоі ці елкі. Французскі інжынер і картограф дэ Боплан згадваў, што піка мела поласць толькі да «яблыка», а ніжняя частка дрэўка была суцэльнай. Рэканструктары прыйшлі да высновы, што канец пікі выраблаўся з дзвюх паловак, у якіх выдзёўбвалася пустата, а потым палёўкі злучаліся сухажыллямі, шаўковымі ніткамі і моцным клеем.</ref> і рознакаляровым «прапарцом», аднолькавым для кожнай харугвы<ref name="Boplan1" />. Дзіда гусарыі была значна даўжэйшаю за сваіх папярэднікаў, але пры гэтым лягчэйшаю (каля 2,5 кг). Немалаважна, што піка была даўжэйшая за пікі непрыяцеля і гусар меў магчымасць паваліць [[пікінёр]]а, перш чым той пратне пікай гусара.
 
Забеспячэнне гусарыі пікамі заўсёды было праблемай, бо пасля першай жа атакі большасць з іх ламалася ці заставалася на полі бою.
Радок 99 ⟶ 101:
[[Выява:Outfit of cuirassier.JPG|thumb|220px|Экіпіроўка і зброя крылатага гусара, Нацыянальны музей [[Беларусь|Рэспублікі Беларусь.]]]]
Акрамя пікі, да ўзбраення [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|таварыша]] гусарыі ўваходзілі<ref name="Boplan1" /><ref name="Boplan1" /><ref>''Квитковский Ю. В. '', [http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское оборонительное вооружение], М.:&nbsp;Наука, 1994. {{ref-ru}}</ref>:
* [[Канчар]] ({{lang-pl|Koncerz}})  — від мяча, характаразуецца вельмі доўгім (да 1,5 м<ref name=autogenerated1>[http://territa.ru/load/23-1-0-2061 Военно-исторический альманах «Новый Солдат» №  192 «Венгерские Гусары 1756—1815»], Артёмовск, 2002, С. 7{{ref-ru}}</ref>), выключна колючым клінком, трох- ці чатырохграннага сячэння. Мог выкарыстоўвацца замест пікі, калі гусар губляў ці ламаў сваю асноўную зброю<ref>Бохан Ю. Канчар // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г.  П.  Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус  — Яцкевіч.  — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005.  — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 39.</ref>. Канчар падвешваўся на сядле пад правым ці левым каленам.
* [[Палаш]]  — ({{lang-tr|pala}}  — меч)  — рубяча-колючая лязовая халодная зброя з шырокім да канца, прамым ці злёгку загнутым і даўгім  — да 100 см  — клінком, які можа мець двухбаковае (раннія ўзоры), часцей за ўсё  — аднабаковае або паўтарачнае завострыванне. Па статуту гусары былі абавязаны пасля першай атакі (што звычайна аўтаматычна азначала страту асноўнай зброі  — пікі) дастаць палаш і працягваць бой з дапамогай яго<ref>''Палаш'' // Военно-энциклопедический словарь. Москва, 1984  г. {{ref-ru}}</ref><ref name=NS-29>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 29 {{ref-ru}}</ref>.
* [[Шабля]]-карабела  — больш тонкая і лёгкая шабля, звычайна з багата аздобленай срэбрам і смарагдамі рукаяццю. Была дэкаратыўным элементам і выкарыстоўвалася шляхтай у большай ступені дзеля ўпрыгожання<ref>Бажэнаў Ю., Басын Я. Карабела // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г.  П.  Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус  — Яцкевіч.  — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005.  — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 47.</ref>.
* [[Кінжал]] ({{lang-ar|خنجر}}, ''Ханджар''), ці, на землах [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]], ''Пуйнал'' ({{lang-it|Pugnale}})  — кароткая клінковая зброя, прызначаная для колючага ўдару<ref>Бохан Ю. Кінжал // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г.  П.  Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус  — Яцкевіч.  — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005.  — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 95.</ref>. Мацаваўся на баку  — яго можна было выкарыстоўваць пасля прарыву варожага шыхту, калі трэба было секчыся з ворагам у цеснай схватцы.
* [[Булава]]  — зброя блізкага бою, з металёвым акруглым ці шматгранным навершам і драўлянай (радзей металічнай) рукаяццю. Для баявых патрэб на навершы маглі быць шыпы, у ВКЛ часта выкарыстоўваліся булавы з навершам у выгладзе куба<ref>Бохан Ю. Булава // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г.  П.  Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі  — Кадэнцыя.  — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005.  — 684 с.: іл. ISBN 985-11-0314-4. С. 355.</ref>.
* [[Надзяк]] ({{lang-pl|Nadziak}}), ''Наджак'', ''Клавец'', ''Чакан''  — ручная халодная зброя, з сякерападобнай баявой часткай у выгладзе дзюбы з аднаго боку, байка з іншага. Разлічаны на прабіццё даспехаў вострым канцом ці на раздрабляльны ўдар абухом. Часцяком выкарыстоўваўся шляхтай у паўсядзённым жыцці ў якасці посаху, які мог вокамгненна ператварацца ў эфектыўную зброю<ref>''Клевец'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф.  А.  Брокгауза и И.  А.  Ефрона]{{ref-ru}}</ref><ref>''Чекан'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф.  А.  Брокгауза и И.  А.  Ефрона]{{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское наступательное вооружение] {{ref-ru}}</ref>.
* Адназарадныя [[пісталет]]ы ў ольстрах у сядзельнай лукі́ або  — укарочаны [[мушкет]], нярэдка [[лук]] з калчанам<ref group="заўв.">[[Падкаморы]] Сандамірскі і сведка падзей, Станіслаў Дунін-Карвіцкі (1640—1728) адзначае, што многія гусарскія ''таварышы'' насілі лук нават у [[18 стагоддзе|XVIII]] стагоддзі падчас [[Паўночная вайна, 1700—1721|Паўночнай вайны]], выклікаючы тым самым здзіўленне ў еўрапейцаў.</ref><ref name=NS-15>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 15 {{ref-ru}}</ref>.
 
{{панарама|Koncerz.png|800px|<center><small>Канчар — клінок (130—160 см) трохграннага сячэння, з закрытай гардай. Канчар гусары выкарыстоўвалі, як асноўную зброю для атакі пасля страты пікі, альбо пераследуючы ўжо ўцякаючага ворага. Канчаром можна было паразіць нават ляжачага на зямлі праціўніка<ref name="Марков" />.</small></center>}}
Радок 111 ⟶ 113:
== Засцерагальны рыштунак ==
Засцерагальны рыштунак крылатага гусара складалі, галоўным чынам, элементы<ref name="Boplan1" />:
* [[Шчыт, зброя|Шчыт]]  — вялікі асіметрычны «балканскі» шчыт быў звычайнай рэччу гусарскай экіпіроўкі [[16 стагоддзе|XVI]] стагоддзя. Такі шчыт пры добрым аглядзе бараніў шыю вершніка ад шабельнага ўдару. Іменна на шчыце спачатку маляваліся птушыныя крылы і мацаваліся страусіныя пёры. Пазней, пры [[Стэфан Баторый|Баторыі]], ад шчыта адмовіліся на карысць металічных нагруднікаў<ref name=BelDumka>[http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_491771.pdf Беларуская думка], ліпень 2009  — С.65</ref>.
* [[Кальчуга]] з зярцалам<ref group="заўв.">Зярцала  — круглая дэталь засцерагальнага рыштунку, прызначаная для прыкрыцця грудзей і жывата ваяра. Звычайна зярцала было дадатковым (не самастойным) элементам рыштунку, мацуючыся да панцыра.</ref> ці без яго. Кальчуга, ці яе разнавіднасць ''бехцярэц'' (замест колцаў выкарыстоўваліся дробныя пласцінкі<ref>Кирпичников А. Н. [http://medievalrus.livejournal.com/203171.html Военное дело на Руси в XIII—XV вв].  — Л.: Наука, 1976. {{ref-ru}}</ref>) выкарыстоўвалася гусарыяй да канца [[16 стагоддзе|XVI стагоддзя]].
* [[Кіраса]] ({{lang-fr|Cuirie}}  — скураны нагруднік), ці толькі яе пярэдняя частка ''нагруднік''  — галоўны элемент пласціннага даспеху, з таўшчынёй брані 2—3,5 міліметры, які прыкрывае торс ваяра. Прыйшла на змену кальчугам пасля рэфармавання войска [[Стэфан Баторый|Стэфанам Баторыем]]<ref name=BelDumka /> і стала абавязковаю часткай ў экіпіроўцы гусара.
* [[Капалін]] ({{lang-pl|Kapalin}}) ці ''ерыхонка''  — напаўсферычны шлем з брылём, прылбіцай, навушамі і павялічаным наноснікам (у некаторых варыянтах выкананых у выгладзе звярынай маскі). Гэты тып шлема прыйшоў на землі Рэчы Паспалітай з Венгрыі, дзе ў сваю чаргу ўзнік на аснове ўсходніх шлемаў-''шышакоў''.
* Акрамя вышэйпералічанага даспех гусара складалі: ''наручы'', ''стальныя нагавіцы'' на сцёгны, ''накаленнікі'', кальчужныя або абробленыя жалезам скураныя ''пальчаткі''.
 
Радок 130 ⟶ 132:
 
=== Вопратка і вупраж ===
''Таварыш'' быў апрануты звычайна ў сіняе ці, даражэйшае, чырвонае адзенне, на ногі абуваў высокія скураныя жоўтыя, часам барвовыя ці чорныя, боты са [[шпоры|шпорамі]]. Боты польскага тыпу мелі прыбітыя шпоры, нямецкага  — здымныя. Сядло ўжывалася ўсходняга тыпу, ў багатых шляхціцаў было аздоблена [[аксаміт]]ам, з падхвоснымі рамянямі для паляпшэння апоры вершніка пры дзідавым удары.
 
Багатыя гусарскія афіцэры і ''таварышы'' ўражвалі іншаземцаў усходняй пышнасцю свайго ўбрання і строю, сабалінымі, куніцавымі і бабровымі шапкамі, бліскучымі шлемамі з раскошнымі [[плюмаж]]амі, аздобленымі [[золата]]м, [[серабро|серабрасерабрам]]м і каштоўнымі камянямі, дарагой зброяй.
 
Экзатычнай дэталлю экіпіроўкі гусарыі была абавязковая [[леапард]]авыя шкура. З-за дарагоўлі і рэдкасці, шкуры ''таварышам'' купляў ротмістр. Часам бралі шкуру іншай жывёлы і малявалі на ёй плямы. Пахолікі замест леапардавых насілі ваўчыныя ці мядзведжыя шкуры або каляровыя накідкі  — ''кілімы''<ref name="Vasikiev" />.
 
=== Коні ===
[[Выява:Siodla 17 wiek caly garnitur.jpg|185px|thumb|Сядло і вупраж таварыша, [[17 стагоддзе|XVII ст.]]]]
У гусарыі выкарыстоўваліся коні, выведзеныя з мясцовых парод з прымешкам усходніх: турэцкай, туркменскай, персідскай і г.д. Гэта былі трывалыя і хуткія коні, здольныя працяглы час несці на сабе вагу да 100 кілаграм (сярэдняя маса вершніка разам з рыштункам) і, у выпадку патрэбы, адразу пасля маршу ўступіць у бой. У [[1568]] годзе [[Папа Рымскі|Папскі]] [[нунцый]] Рудж'еры адзначаў, што «польскія коні даволі рослыя, больш марудныя за турэцкіх, хоць дужэйшыя і прыгажэйшыя за іх». Тут жа ён дадаваў, што літоўскія рысакі «нашмат меншыя і слабейшыя за польскіх»<ref name=NS-21>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 21 {{ref-ru}}</ref>.
 
Конь быў асноўным выдаткам на экіпіроўку гусара і каштаваў сама менш 200 [[талер]]аў. Звычайна ''таварыш'' меў па некалькі коней: два-тры, сустракаліся нават чатырохконныя ''таварышы''. Коні мяняліся ў залежнасці ад умоў і патрэбы ў тых ці іншых дзеяннях. Выдача ці продаж гусарскага каня за мяжу не дазвалаліся пад пагрозай смяротнага пакарання<ref>''Sawicka Z.'' Koń w życiu szlachty. S. 46-50.{{ref-pl}}</ref><ref>''Cichowsky J., Szulczynski A.'' Husaria. Warszawa  — 1977. S. 97. {{ref-pl}}</ref>.
 
=== Крылы ===
Радок 149 ⟶ 151:
{{Цытата|…[Гусары] маюць звычай упрыгожваць сябе і сваіх коней вялікімі плюмажамі, але не са страўсавых пёраў, як гэта прынята ў нас, а ў форме крылаў арла, пазалочаных і настолькі шчыльных, што падышлі б і для маскараду.|шэвалье Гуры дэ Вільмонтэ}}
 
У іншым апісанні згадваюцца крылы, прымацаваныя да шчытоў і конскіх грыў. У [[1576]] годзе [[Стэфан Баторы]] правёў ваенную рэформу<ref name=BelDumka /> і скасаваў нашэнне шчытоў, куды часта мацаваліся крылы. Крылы сталі абавязковым атрыбутам гусар  — патрабаванні мець крылы змяшчалася ў рэкруцкіх лістах. Да канца [[16 стагоддзе|XVI]] стагоддзя крылы перанеслі на заднюю луку сядла, спачатку мацавалася толькі адно крыло, левае, каб не перашкаджаць працы пікай. Да сярэдзіны [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя ў [[Карона Каралеўства Польскага|каронным]] войску сталі пераважаць парныя крылы, прымацаваныя прама да спіны гусара. Кансерватыўныя літвіны, аднак, па-ранейшаму звычайна выкарыстоўвалі «стары» тып крыла. Тагачасны гісторык і сведка Енджэй Кітовіч<ref group="заўв.">Енджэй Кітовіч ({{lang-pl|Jędrzej Kitowicz}}) (1727 [1728]  — 1804)  — польскі гісторык і мемуарыст. Правёў частку жыцця ў лагерах барскіх канфедэратаў. У 1771 паступіў у духоўную семінарыю ў Варшаве. каля 1777 стаў ксяндзом. Рэшту жыцця правёў [[пробашч]]ам прыходу ў Жэчыцы ({{lang-pl|Rzeczyca}}).</ref> адзначае:
{{Пачатак цытаты}}
Літоўскія гусары,.. сеўшы на каня, злева мацуюць вялізнае крыло, вырабленае са страўсавага пер'я. Крыло закрывае ўвесь левы бок каня і вершніка да лыткі<ref name=NS-17-19>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 17-19 {{ref-ru}}</ref>.
{{Канец цытаты}}
 
Радок 164 ⟶ 166:
У гэтым сцвярджэнні, відаць, ёсць сэнс, хоць страх на коней саперніка відавочна наводзілі не толькі шапаценне пёраў, але і звярыныя шкуры, накінутыя на спіны вершнікаў, якія атакавалі, і прапарцы на дзідах, якія з асаблівым шумам калыхаліся на ветры. Акрамя такіх функцый «застрашэння», гусарскія крылы, відавочна, не мелі ніякага баявога прызначэння. Генрых Вольф з [[Цюрых]]а, які быў сведкам каранацыі Стэфана Баторыя ў [[1576]] годзе, адзначаў:
{{Пачатак цытаты}}
Польскае гусарства было настолькі шчыльна пакрытае скуранымі рамянямі, рысінымі і мядзведжымі шкурамі, што здавалася, гэта не людзі, а дзікія звяры скачуць на крылатых конях<ref name="Sol19">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776  гг.  — СПб.: Орел, №&nbsp;3,  — 1993. С.&nbsp;19.</ref>.{{Канец цытаты}}
Ці яшчэ:
{{Цытата|Цяжка не ўсміхнуцца, гледзячы на доўгія крылы, прымацаваныя да спіны [у гусар], ад якіх, аднак, як яны лічаць, спалоханыя коні непрыяцеля кідаюцца на ўцёкі<ref name=autonazwa1>''Ogier К.'' Dziennik podróży do Polski 1635-1636, cz. 1, s. 170. {{ref-pl}}</ref>...|Караль Огэр, наведваў Рэч Паспалітую ў 1635-16361635—1636 гадах.}}
Усе крыніцы сучаснікаў гусарыі адзінадушныя ў тым, што наяўнасць крылаў мела мэтай запалохаць праціўніка. Прычым страх наводзіў не столькі свіст, а хутчэй, незвычайны выгляд. Потым крылы ўвогуле страцілі сваю пужаючую ролю і ператварыліся ў нешта на ўзор эмблемы роду войск. Да канца [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя пёры сталі маляваць нават на дрэўках гусарскіх дзід. У апісанні цырымоніі [[1646]] года словазлучэнне «апераныя часткі» выкарыстоўвалася як сінонім да «гусарскіх рот»<ref name="Sol19" />.
 
Радок 176 ⟶ 178:
Адно з найбольш цікавых апісанняў гусарыі пакінуў французскі інжынер і картограф ''Гіём дэ Баплан''. Вось як апісвае ён гусарыю<ref name="Boplan1">''Гийом Левассер де Боплан'', [http://www.drevlit.ru/texts/b/b_boplan2.php Описание Украины] (1660) {{ref-ru}}.</ref>:
{{Пачатак цытаты}}
Гусары на службе ў якасці ўланаў  — гэта шляхціцы з вялікай маёмасцю, якія маюць да 50 тысяч [[ліўр]]аў [прыбытку]. У іх вельмі добрыя коні, самая танныя з якіх каштуюць не менш за 200 дукатаў; гэта турэцкія коні, паходжаннем з [[Анатолія|Анатоліі]], з правінцыі, што называецца Караманья (Carmenie). Кожны ўлан служыць на пяці конях; такім чынам, у харугвы з сотні ўланаў ёсць толькі 20 ''таварышаў'', якія едуць у адзін рад, так што кожны ўзначальвае [свой] шэраг; наступныя чатыры рады  — гэта іх служкі, кожны ў сваім шэрагу. Даўжыня іх дзіды 19 футаў, яна полая, пачынаючы ад лаза да яблыка, астатняе зроблена з трывалага дрэва; на лязо свае пікі яны прымацоўваюць значкі, заўсёды двухколерныя: бела-чырвоныя, сіня-зялёныя або чорна-белыя, даўжынёй у 4—5 локцяў. Гэта робіцца, мабыць, для таго, каб палохаць варожых коняў, бо калі яны [гусары], апусціўшы дзіды, нясуцца ва ўвесь кар'ер [у атаку], сцяжкі раздзімаюцца, апісваючы кругі, і наводзяць жах на непрыяцельскіх коней, шыхт якіх яны хочуць прадзерці. Убраныя яны ў панцыры, наручы, накаленнікі, шлемы і г. д. Узбоч у іх толькі шабля, пад левым сцягном палаш, прывязаны да сядла, да правай лукі якога прымацаваны доўгі меч, шырокі ў рукаяці і вузейшы да лаза, у форме чатырохгранніка, для таго, каб можна было калоць таго, хто зваліўся на зямлю, але яшчэ жывога чалавека. Меч мае 5 футаў у даўжыню і круглую галаўню, каб зручней было прыціснуць да зямлі [саперніка] і пракалоць кальчугу; прызначэнне палаша  — секчы целы, а шаблі  — біцца з яе дапамогай і секчы кальчугу. Яны носяць таксама баявыя сякеры вагой да шасці фунтаў, якія падобныя выглядам да нашай чатырохграннай пікі, вельмі вострыя з доўгай дзяржальняй-рукаяццю, для таго каб можна было наносіць удары па варожых панцырах і шлемах, якія разбіваюцца ад такой зброі.
{{канец цытаты}}
Больш патэтычнае сведчанне, да якіх звычайна залішне сур'ёзна ставяцца польскія гісторыкі, пакінуў Веспасіян Кахоўскі ў сваёй «Песні вызваленай Вене» (1684), апісваючы гусарскую атаку, сведкам якой ён быў:
Радок 202 ⟶ 204:
[[Выява:Winged hussar, historical reconstruction.jpg|175px|thumb|''Таварыш'' гусарыі, гістарычная рэканструкцыя.]]
[[Выява:The captain of hussars.jpg|злева|thumb|220px|[[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|Ротмістр]] гусарыі, гістарычная рэканструкцыя.]]
Гэты род войск патрабаваў асаблівай ваеннай падрыхтоўкі і баявога духу. У гусарыю падбіраліся вопытныя, дужыя, рослыя і смелыя шляхціцы. Служба ў гусарскіх харугвах была вельмі прэстыжнай  — афіцэры іншых родаў войск лічылі за гонар перавесціся туды простымі таварышамі. Камплектаванне гусарыі ў [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзі заставалася такім жа, як і ў эпоху Сярэднявечча. Гэта быў прынцып «таварыскага почту», паводле якога будучы камандзір гусарскай роты-харугвы  — [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|ротмістр]], атрымаўшы ад караля адмысловую грамату, наймаў на службу ''таварышаў'' з ліку рыцараў-шляхціцаў, кожны з якіх абавязаны быў прывесці з сабой «світу» (''почт'') у складзе аднаго-двух узброеных слуг з коньмі. Світа-ваяры, якія называліся таксама ''пахолкамі'' ці ''пахолікамі'' (зброяносцамі) і «чаляднікамі», звычайна набіраліся з дваровых людзей шляхціца ці, калі таварыш быў дастаткова заможным,  — з дробнай «убогай» шляхты. Набор у харугву адбываўся на добраахвотнай аснове, для чаго ротмістру даваўся пэўны тэрмін (з [[1620]] года  — двухмесячны, лічачы з дня выдачы граматы)<ref name="Vasikiev">''Васильев А.'' [http://kulichki.com/gusary/istoriya/polish/vasilev/ Польско-литовская гусария XVII века], М.: Цейхгауз, №  7.  — 1998. С. 2—6.{{ref-ru}}</ref>.
 
Гусарыя была арганізавана ў харугвы (роты) па 100—200 коней, а на полі бою харугвы аб'ядноўваліся ў ''гуфы ''— атрады, блізкія па колькасць да палкоў (да 400 коней).
 
У рэгістры гусарскай роты кракаўскага ваяводы вялікага гетмана Стэфана Патоцкага на перыяд з 1 красавіка і да канца чэрвеня [[1658]] значацца<ref name=NS-10>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 10 {{ref-ru}}</ref>:
* Світа пана ротмістра  — 24 кані;
* Світа пана паручніка  — 6 коней;
* Світа пана харунжага  — 4 кані;
* далей ідуць таварышы, пералічаныя пайменна, 48 з якіх са світай у 3 кані і 2 са світай у 2 кані.
 
== Склад і шыхт харугвы ==
[[Выява:Ustawienie choragwi husarskiej.png|300px|thumb|справа|Шыхт гусарскай харугвы ў часы [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]]]]
У часы [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]] ў другой палове [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя гусарская харугва шыхтавалася наступным чынам: у тры шэрагі, у першым ставіліся найбольш загартаваныя гусары  — [[Таварыш, войска|таварышы]]. У астатніх шэрагах ставілася т.зв. [[Пахолік|пачтовыя]]<ref group="заўв.">''Па'''<big>ч</big>'''товыя''  — ({{lang-pl|pochtowi}})) ад польскага ''pochet''  — у літаральным сэнсе спіс, іншае значэнне пачот, світа.</ref><ref name="Vasikiev" /> (ці, іншыя назвы,: пачот, світа, пахолкі, пахолікі, шэраговыя, шэранговыя)  — звычайныя гусары. Асобна выдзялаліся:
* '''Флангавыя''' ({{lang-pl|Skrzydłowi}})  — з правага і левага бакоў ставілася два ''таварышы'' якія падтрымлівалі парадак шыхту. Пры патрэбе, яны змяшчаліся ў сярэдзіну, наводзілі парадак у апошніх шэрагах, або раз'язджаліся, размыкаючы кавалерыйскую лінію, што павінна было забяспечыць меншыя страты падчас абстрэлу харугвы. Усе ''таварышы'' з першага шэрагу раўнялі па флангавых сваіх коней.
* [[Харунжы]] ({{lang-pl|Chorąży}})  — сцяганосец, павінен быў трымаць і зберагаць штандар харугвы. У выпадку страты штандару ротмістр альбо гетман мелі права вынесці харунжаму смяротны вырак. Пад штандарам збіраліся ''таварышы'' і світа, калі шэрагі былі рассеяныя. Манеўры харунжага паўтаралі ўсе салдаты з харугвы.
* [[Ротмістр]] ({{lang-pl|Rotmistrz}})  — звычайна размяшчаўся з боку ад харугвы, каб быць гатовым весці яе ў наступленне. З пачаткам атакі займаў месца ў тыле: не прымаў непасрэднага ўдзелу ў бітве, назіраючы за яе ходам зводдалі. Ротмістр меў уласную світу, таксама разам з ім былі трубачы.
* [[Паручнік]] ({{lang-pl|Porucznik}})  — станавіўся з уласнай світай па іншы бок харугвы, каб сачыць за выкананнем загадаў ротмістра. Калі сам кіраваў харугвай, яго абавязкі выконваў намеснік.
* '''Заязджаючыя''' ({{lang-pl|Zajeżdżający}})  — два ''таварышы'', якія сачылі за парадкам з тылу харугвы. Калі хтосьці са світы, ці нават з таварышаў, рабіў спробу ўцячы, мелі права яго забіць, каб пазбегнуць панікі.
 
Акрамя вышэйпералічаных, на полі бою разам з харугваю абавязкова прысутнічалі ротныя музыкі  — барабаншчыкі і некалькі трубачоў<ref name=NS-7>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 7 {{ref-ru}}</ref>, і ўзброеныя слугі, якія падносілі гусарам новыя дзіды замест зламаных, а ў выпадку патрэбы самі маглі ўступіць у бой<ref name=NS-26>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] //  — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», №  142,  — 2002. С. 26 {{ref-ru}}</ref>.
 
== Фарміраванне і фінансаванне ==
У гусарыі служыла найбольш заможная шляхта, яны атрымлівалі найвышэйшы заробак  — 51 [[злоты]] «на каня», гэта значыць 7 [[дукат]]аў (эквівалент 400 грам срэбра) на вершніка ў квартал<ref name=NS-10 />.
 
Узбраенне, рыштунак, адмысловым чынам выезджаныя коні ''таварыша'' гусарыі каштавалі вельмі дорага  — толькі коні світы гусара абыходзіліся яму ў гадавое жалаванне<ref name=NS-10 />. Апроч таго, з кожным таварышам гусарыі было 3—12 пачтовых і чэлядзі да 10 чалавек ці больш. Нават з улікам казённага ''жолду'', выдаткі можна было пакрыць толькі за кошт багатай ваеннай здабычы.
 
Даражэй за ўсё каштаваў адмыслова выезджаны гусарскі конь  — яго кошт быў ад 200<ref>''Осипов К.'', [http://books.google.com/books?id=e50bAAAAMAAJ&q=%22Польские+гусары%22&dq=%22Польские+гусары%22&hl=en&ei=Edl5Tp-CGsfYsgbB2eTDDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CE8Q6AEwCTgK Богдан Хмельницкий], Молодая гвардия.  — 1948. C. 479. {{ref-ru}}</ref> да 1000—1500 дукатаў, гэта значыць ад 9 да 44-66 кілаграм срэбра ў эквіваленце. Рыштунак каштаваў каля 40 злотых.
 
Гусары экіпіраваліся за свой кошт. ''Таварыш'' разглядаў усе выдаткі як укладанні ў сваю кар'еру. Ротмістр павінен быў быць дастаткова багатым, каб пры неабходнасці сфарміраваць роту без фінансавай дапамогі сейма. Таксама ротмістр нёс дадатковыя расходы, бо набываў пікі, леапардавыя чапракі<ref group="заўв.">Чапрак  — упрыгожаная падсцілка пад конскае сядло.</ref><ref>''Чепрак'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф.  А.  Брокгауза и И.  А.  Ефрона]{{ref-ru}}</ref> і крылы, пры гэтым часта пазычаючы грошы сваім падначаленым. Ён фарміраваў харугву на аснове «ліста аб прызыве» ({{lang-pl|list przypowiedni}}). Звычайна ліст падпісваўся каралём. Маючы такі ліст, ротмістр мог пачынаць фарміраваць роту. Займаючыся фарміраваннем, ён наймаў па кантракту некалькіх ''таварышаў''. Кожны таварыш прыводзіў з сабой уласнае падраздзяленне: «кап'ё» або «почт» ({{lang-pl|poczet}}). ''Таварыш'' быў, у прамым сэнсе, таварышам ротмістра, бо падзялаў яго фінансавыя і ваенныя рызыкі. ''Таварышы'' ўтваралі свайго роду ваеннае братэрства. Адзін да аднаго ротмістр і таварышы звярталіся «пан брат»<ref>''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776  гг.  — СПб.: Орел, №&nbsp;3,  — 1993. С.&nbsp;5. {{ref-ru}}</ref>.
 
== Пахавальны рытуал ==
Крылатыя гусары практыкавалі незвычайны пахавальны рытуал. Падчас [[Адпяванне|адпявання]] ў царкву на кані заяжджаў гусар, які сімвалізаваў нябожчыка, і разбіваў гусарскую піку перад [[алтар]]ом. У паходзе такі рытуал праводзіць было нязручна, але ў мірны час цырымонія часта праводзілася і была апісана Енджэем Кітовічам<ref name="Soldatenko">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776  гг.  — СПб.: Орел, №&nbsp;3,  — 1993. С.&nbsp;31.</ref><ref>''Китович'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/ Энциклопедический Словарь Ф.  А.  Брокгауза и И.  А.  Ефрона] {{ref-ru}}.</ref><ref>''Kitowicz J.'', Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III,  — 1855. {{ref-pl}}</ref>.
 
== У кінематографе ==
Радок 240 ⟶ 242:
* «'''Pan Wołodyjowski'''» (''Пан Валадыёўскі''), [[Польшча]] (1968);
* «'''Potop'''» (''Патоп''), Польшча-СССР (1974);
* «'''Kanclerz'''», serial telewizyjny (''Канцлер'', тэлевізійны серыял), Польшча (1989);
* «'''Ogniem i mieczem'''» (''Агнём і мячом''), Польшча (1999);
* «'''1612'''», [[Расія]] (2008);
Радок 252 ⟶ 254:
* Гусарская тэматыка з'яўляецца папулярным матывам творчасці шэрагу польскіх жывапісцаў, сярод якіх: [[Юзэф Брант]], [[Вацлаў Паўлішак]], [[Аляксандр Арлоўскі]] і інш<ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&hs=wBs&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=b775F-5jnX7ktM:&imgrefurl=http://historiarabki.blogspot.com/2012/02/rzeczpospolita-podhalanska-16691670.html&docid=O97GzxlqAN7lpM&imgurl=http://2.bp.blogspot.com/-H-X5KzTKjWQ/Sg8XjJUegWI/AAAAAAAAC6M/BcvbBfvT9Qg/s1600/Jzef%252BBrandt%252BHusarz.jpg&w=568&h=800&ei=-_l6Uav1OMbltQaA8YHQCQ&zoom=1&ved=1t:3588,r:3,s:0,i:86&iact=rc&dur=619&page=1&tbnh=190&tbnw=144&start=0&ndsp=13&tx=92&ty=92 «Гусар», Юзэф Брант]</ref><ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=1cYcdK1OO89eMM:&imgrefurl=http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/34888&docid=Wwmnavpo2PLf-M&imgurl=http://dic.academic.ru/pictures/wiki/files/72/Hussar_by_Alexander_Orlowski.jpg&w=439&h=600&ei=PPx6UZvqCsOytAb80YCgAw&zoom=1&ved=1t:3588,r:3,s:0,i:86&iact=rc&dur=491&page=1&tbnh=163&tbnw=136&start=0&ndsp=19&tx=76&ty=53 «Гусар», Алаксандар Арлоўскі]</ref>.
* Да гусарскай сімболікі звярталася некаторыя падраздзяленні [[Войска польскае|Войска Польскага]], часцей за ўсё ў авіяцыі і бранетанкавых частках. Між іншых тэматычныя ўвасабленні гусарскага рыштунку з'яўляюцца элементамі:
:  — Эмблема 1-ай бранетанкавай дывізіі [[Войска Польскае|Войска Польскага]] ўтрымлівае гусаркі [[капалін]] і крылы.
:  — Значок 4-ага Брэсцкага бранетанкавага батальёна Войска Польскага ўтрымлівае гусарскі капалін.
* Гусарскія крылы з'яўляюцца адным з элементаў помніка Валынскай кавалерыйскай брыгадзе, прысвечанага Бітве пад Мокрай, якая адбылася падчас [[Польская кампанія 1939 года|вераснёўскай кампаніі]] [[1939]] года.
* У [[2004]] годзе гусарыя была ўшанавана помнікам на тэрыторыі Варшаўскай цытадэлі (праект Эдмунда Майкоўскага).
* Гусар стаў тэматычным сімвалам праектаў Анджэя Пітыньскага, прысвечаных [[Катынскі расстрэл|ахвярам Катыні]]:
:  — ''Помніка мсціўцы'' на польскім цвінтары ў Нацыянальным санктуарыі Божай Маці Чанстахоўскай у мястэчку Дойлстаўн, штат [[Пенсільванія]], [[1988]] год.
:  — Нацыянальнага Катынскага манумента ў Балтыморы, [[2002]] год.
* На сённяшні дзень існуе шэраг гістарычных уніфармісцкіх клубаў, якія рэканструююць гусарскую кавалерыю ў Польшчы<ref>[http://www.zamek-gniew.pl/zywy-zamek/choragiew-husarska Chorągiew husarska przy zamku w Gniewie na stronach zamku.]</ref> і [[ЗША]]<ref>[http://www.husaria.us/ Suligowski’sSuligowski's Regiment of the Polish Commonwealth], Polish Nobility Association Foundation, [dostęp 12 czerwca 2008].</ref>.
* У сучаснай Польшчы быў выпушчаны шэраг калекцыйных [[злоты]]х і паштовых марак, прысвечаных тэме гусарыі<ref>[http://joystamps.com/pl/stamp/732 Паштовая марка Zbroja husarska—XVIIw.] {{ref-pl}}</ref><ref>[http://wiadomosci.wp.pl/gid,10779048,gpage,7,img,10779052,kat,1342,title,Husaria-najechala-na-NBP,galeria.html?ticaid=110798Złota Двухсотзлотая калекцыйная залатая манета з серыі «Historia jazdy polskiej»] {{ref-pl}}</ref><ref>[http://wiadomosci.wp.pl/gid,10779048,gpage,9,img,10779050,kat,1342,title,Husaria-najechala-na-NBP,galeria.html Дзесяцізлотая калекцыйная срэбная манета з серыі «Historia jazdy polskiej»] {{ref-pl}}</ref><ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&hs=QO&sa=X&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=yJt5U3_DeGe3bM:&imgrefurl=http://www.kangoo.pl/szukaj/husarz&docid=MUR_TBFvTzIRVM&imgurl=http://images.kangoo.pl/51355463/1545/large/4_dukaty_bitewne_2010_kolobrzeg_kluszyn_husarz.jpg&w=600&h=600&ei=o555UdzkGsWXhQepsIDQBg&zoom=1&ved=1t:3588,r:19,s:0,i:134&iact=rc&dur=522&page=2&tbnh=182&tbnw=182&start=12&ndsp=19&tx=88&ty=71 Каталог з аўкцыёну польскіх калекцыйных манет] {{ref-pl}}</ref>.
 
Радок 277 ⟶ 279:
* {{Крыніцы/ЭВКЛ|1к}}
* {{Крыніцы/ЭВКЛ|2к}}
* Васильев А. [http://www.kulichki.com/gusary/istoriya/polish/vasilev/ Польско-литовская гусария XVII века], М.: Цейхгауз, №  7.  — 1998. {{ref-ru}}
* [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // Новый солдат: военное-исторический альманах / под ред. В.  И.  Киселова.  — 2002.  — №  142. {{ref-ru}}
* Brzezinski R. Polish Armies 1569—1696.  — Oxford: Osprey, 1987.  — Vol. 1.  — 48 p.  — ISBN 0-85045-736-X {{ref-en}}
* Brzezinski R. Polish Armies 1569—1696.  — Oxford: Osprey, 1988.  — Vol. 2.  — 48 p.  — ISBN 0-85045-744-0 {{ref-en}}
* Brzezinski R. Polish Winged Hussar 1576—1775.  — Oxford: Osprey, 2006.  — 64 p.  — ISBN 9781841766508 {{ref-en}}
* Cichowski J., Szulczyński A. Husaria.  — Warszawa: Dom Wydawniczy «Bellona», 2004.  — 149 p.  — ISBN 831109954-5 {{ref-pl}}
* Jerzy Cichowski, Andrzej Szulczyński: Husaria. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06568-3. {{ref-pl}}
* Gembarzewski B. Husarze. Ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500—1775.  — Warszawa: Arcadia, 1999.  — 72 p.  — ISBN 83-88055-01-1 {{ref-pl}}
* Kobielski S. Chorągiew husarska pułku Hetmańskiego Rzewuskich i jej zbroje // Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego.  — Cz. I.  — Kraków, 1963.  — S. 32-49. {{ref-pl}}
* Podhorodecki L.  — Chocim 1621, seria: «Historyczne bitwy», MON, 1988. {{ref-pl}}
* Sikora R. Fenomen husarii.  — Warszawa: Dom Wydawniczy Duet, 2004.  — 270 p.  — ISBN 83-7322-907-8 {{ref-pl}}
* Sawicka Z. Koń w życiu szlachty w XVI—XVIII w. Toruń: Wyd. A. Marszałek, 2002. ISBN 83-7174-839-6. {{ref-pl}}
* Sikora R. «Z dziejów husarii», Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2010. {{ref-pl}}
* Wasilkowska A. Husaria. The Winged Horsemen.  — Warszawa: Interpress, 1998.  — 158 p.  — ISBN 8322326823 {{ref-en}}
* Wimmer J. Historia piechoty polskiej do roku 1864.  — Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1978.  — 615 p. {{ref-pl}}
* Żygulski Z. Husaria polska.  — Warszawa: Pagina, 2000.  — 177 p.  — ISBN 83-86951-31-4 {{ref-pl}}
 
== Спасылкі ==
Радок 302 ⟶ 304:
}}
{{Commons|Category:Polish Winged Hussars}}
* {{YouTube|AyJdeSslnys|logo=1}}  — '''Gniew Husarii'''
* {{YouTube|tpVH9UmQORE|logo=1}}  — '''Husaria, Duma Rzeczpospolitej'''
* {{YouTube|Sv_1UJzRLec|logo=1}}  — '''Husaria «First Amongst Equals»'''
* [http://www.picstopin.com/1200/husaria-polska-zobacz-forum-regulamin/http:||i27*tinypic*com|dyaddv*jpg%5B|IMG/ Husaria Polska Zobacz Forum Regulamin Picture] {{ref-pl}}
* [http://www.zamek-gniew.pl/zywy-zamek/choragiew-husarska Chorągiew husarska, zamek Gniew] {{ref-pl}}
* [http://www.facebook.com/fotogniew StudioA, Gniew] {{ref-pl}}
* [http://tochka.gerodot.ru/military/glava2_1.htm Распространение огнестрельного оружия и войско Польского королевства и Великого княжества Литовского в XV-XVIXV—XVI вв.] {{ref-ru}}
 
{{Добры артыкул|Гісторыя}}