Віленскі прывілей 1563 года: Розніца паміж версіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Новая старонка: ''''Віленскі прывілей 1563 года''' ― заканадаўчы акт, выдадзены каралём польскім і Вялiкi княз...'
(Няма розніцы)

Версія ад 02:24, 18 лістапада 2013

Віленскі прывілей 1563 года ― заканадаўчы акт, выдадзены каралём польскім і вялікім князем Літоўскім Жыгімонтам II Аўгустам 7 чэрвеня 1563 года на Віленскім сойме. Прывілей быў прыняты ў форме параднай дараванай граматы. Увайшоў як прэамбула ў Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года.

Перадумовы

Працэс афармлення шляхецкага саслоўя Вялікага княства Літоўскага зацягнуўся на дзесяцігоддзі. У 1387 годзе каралём польскім і вялікім князем літоўскім Ягайла выдадзены першы саслоўны прывілей для літоўскага рыцарства (баяр, шляхты), прыняўшага каталіцтва па Крэўскай уніі. Прывілей 1387 года вызваліў літоўскую шляхту ад дзяржаўных абавязкаў, пакінуўшы за ёй толькі воінскія абавязкi i будаўніцтва вялікакняжых замкаў. Гэтым прывілеем зацвярджаліся мясцовыя тэрытарыяльныя судовыя установы. Трэба ўлічыць, што літоўская шляхта складала каля 10 % насельніцтва княства (у тагачаснай Францыі 1,5%) [1].

Гарадзельская унія 1413 года мела відавочны каталіцкі характар. Князі і магнаты Вялікага княства Літоўскага як «праваслаўныя схізматыкі» не дапускаліся да вышэйшага кіраванні. Нават на кіраванне ваяводствамі зацвярджаліся толькі каталікі. Такім чынам, літоўскім княжацкім родах нічога не заставалася рабіць, як пераходзіць у польскія гербавыя брацтвы[2]. Пры гэтым Мацвей Любаўскi у сваёй працы «Літоўска-рускі сойм» адзначаў, што ўмовы Гарадзельскай уніі не выконваліся, і праваслаўныя дэпутаты ў соймах і радзе карысталіся ўсімі правамі, што і іх калегі-каталікі[3] .

Але яму запярэчыў М. В. Доўнар-Запольскі, які сцвярджаў, што да сярэдзіны XVI ст. да дзяржаўных справах дапускаліся з ВКЛ толькі віленскі біскуп, віленскія ваяводы і кашталян, тракайскія ваявода і кашталян і жамойцкі стараста. І гэтыя людзі былі зусім не православнымиа, а каталікамі[4].

Міжнародныя адносіны ВКЛ і Польшчы з суседзямі былі вельмі складаныя. У лютым 1563 годзе рускія войскі аблажылі Полацк. Яны ўзялі ў палон да 60 тыс. чалавек. Большасць з іх былі прададзеныя ў рабства (у Персію і інш), гэта каталікі; праваслаўных, як «душы хрышчоныя», не прадавалі[5].

На пасяджэнне кароннага сойма Польшчы ў 1564 годзе кароль Жыгімонт Аўгуст, вядомы сваёй любоўю да раскошы, прыйшоў у сціплай шляхецкай вопратцы. Тады ж ён адмовіўся ад спадчынных правоў на ВКЛ і перадаў іх Кароне. Жыгімонт Аўгуст, адмовіўшыся ад польскай кароны, з задавальненнем абмежаваўся б спадчыннай каронай вялікага князя літоўскага, і таму таемна супрацівіўся літоўска-польскага аб’яднанню, зрываючы пры дапамозе Мікалая Радзівіла Рудога гэтае пытанне на каронных соймаў 1548 і 1550 гг[6].

А ў ВКЛ, між тым, шырыўся пратэстантызм, што не магло не турбаваць Польшчу[7]. Пачасціліся набегі татар на ВКЛ. Гэта яшчэ адна з прычын Віленскага прывілею.

На вальным сойме 1563 года літоўская шляхта падала вялікаму князю хадайніцтва: «іж бы прысега шляхетского і посполітого человека не на образ малёваный ані рытый, яко первей была, але на імя Бога в Тройцы едного каждый подлуг веры свое закону хрыстіянского прысегал». Адначасова яны на чале з Мікалаем Радзівілам Чорным «одностайне білі чолом», супраць артыкула Гарадзельскага прывілея 1413 года, забараняўшага праваслаўным займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады[8].

Змест прывiлея

Прывілей выдадзены на заходнерускай мове, па адзінагалоснай («одностайне») просьбе шляхецкіх дэпутатаў з-за таго, што некаторыя артыкулы «запатрабуюць шыршого тлумачэнне ку латвейшему вырозуменью».

Прывілей канчаткова раўняў ў палітычных правах у першую чаргу праваслаўную шляхту з каталіцкай шляхтай. У тэксце прывілею азначалася, што абмежавальныя артыкулы Гарадзельскага прывілею 1434 года губляюць сваю сілу. Падкрэслівалася таксама, што шляхта праваслаўнага веравызнання і раней засядала ў панах-радзе пры продках Жыгімонта Аўгуста. Згодна прывілею, усе прадстаўнікі шляхецкага саслоўя «як Літоўскага, так і рускага народу адно б веры хрестьянское» на вечныя часы карыстаюцца ўсімі вольнасцямі шляхецкага саслоўя, з правамі займаць усе пасады земскія і дворныя, засядаць у панах-радзе: «Таму ўсе іншыя саслоўя рыцарскага і шляхецкай, як літоўскага, так і рускага народа, толькі б былі веры хрысціянскай ... на пасады дворныя і земскія, не толькі падданыя касцёла рымскага, з гэтага часу абраныя і прызначаныя быць могуць, але аднолькава і роўна ўсё рыцарскага саслоўя з народу шляхецкага людзі веры хрысціянскай, як Літва, так і Русь, кожны згодна дасягненням і заслугах сваім, ад нас, вялікага князя, на пасты высокія службовыя і на іншыя пасады па волі нашай могуць прызначацца ...»

Вынікі прывiлея

Віленскі прывілей, адмяніўшы жорсткія артыкулы Гарадзельскага прывілея, зрабіў літоўскую шляхту прыхільнікамі будучай Брэсцкай уніі. Гэтае пытанне ўздымаў рускі гісторык В. І. Пічэта[9].

В. В. Ключэўскі піша: «Жыгімонт-Аўгуст, мяккі і бяздзейны гуляка, выхаваны сярод новых павеваў, наколькі яму дазваляла дзяржаўнае яго становішча, нават спрыяў новым вучэнняў, сам выдаваў для чытання пратэстанцкія кнігі са сваёй бібліятэкі, у прыдворнай царквы дапускаў пропаведзі ў пратэстанцкім духу; яму было ўсё роўна пры выездзе з палаца ў свята, куды ехаць, у касцёл ці ў кірку. Покровительствуя пратэстантам, ён меў ласку і да праваслаўных; пастанову Гарадзельскага сейма, якая забараняла праваслаўным займаць дзяржаўныя і грамадскія пасады, ён у 1563 годзе растлумачыў так, што тлумачэнне было равнозначительно адмене. З паслабленнем каталіцкай прапаганды, якую падтрымлівалі ранейшыя каралі, праваслаўнае насельніцтва Літвы перастала ставіцца баязліва або варожа да польскага ўраду. Гэты паварот у народным настроі і зрабіў магчымым працяг палітычнай уніі Літвы з Польшчай»[10].

У радзе ВКЛ пасля прывілею засталіся толькі два каталіка: біскуп віленскі і жамойцкі, іх прысутнасць там было замацавана статутам ВКЛ, усе ж астатнія члены рады былі евангельскія христианане. Сярод апошніх былі ваявода трокскі Стэфан Збаражскi, ваявода віцебскі Станіслаў Пац , ваявода наваградскі Павел Сапега, ваявода смаленскі Васіль Тышкевіч, ваявода мсціслаўскі Юры Осцік, ваявода менскі Габрыэль Гарнастай, кашталян трокскі Астафей Валовіч, маршалак земскі Ян Хадкевіч, кашталян полацкі Юры Зяновіч і інш[11].

Зноскі

  1. Георгій Галенчанка. «Шляхецкая дэмакратыя» ў Вялікім княстве Літоўскім
  2. Akta unii Polski i Litwy, nakładem S. Kutrzeba, W. Semkowicz ― Kraków, 1932, ss. 56-58
  3. М.Любаўскi. Нарыс гісторыі літоўска-рускага дзяржавы да Люблінскай уніі ўключна. ― СПб., 2004. ― C. 91, 106, 135-139
  4. М. Доўнар-Запольскі. Спрэчныя пытанні ў гісторыі Літоўска-Рускага сейма М. Любаўскага // Журнал Министерства Народного просвещения. 1901. Октябрь. ― СПб., 1901.― С. 454-498
  5. Генрых Штаден. Запіскі аб Масковіі: У 2-х тт. ― М.: Старажытнасховішча, 2008. Т. 1: Публікацыя; ― М.: Старажытнасховішча, 2009. Т. 2: Артыкулы і каментары
  6. Sucheni - Grabowska A. Spory krolow ze szlachta w zlotym wieku. ― Krakow, 1988. S. 39
  7. Рэфармацыя ў Беларусі
  8. Леантовіч Ф. Рада вялікіх князёў Літоўскіх // Журнал Министерства Народного просвещения, 1907, верасень, с. 137
  9. В. І. Пічэта. Літоўска-польскія уніі і стаўленне да іх літоўска-рускай шляхты // Зборнік артыкулаў, прысвечаных В. О. Ключэўскаму, яго вучням, сябрам і прыхільнікам да дня трыццацігоддзя прафесарскай дзейнасці ў Маскоўскім універсітэце. ― М., 1909
  10. В. В. Ключэўскі. Лекцыя XLV
  11. Halecki O. O początkach parlamentaryzmu litewskiego // Sprawozdania z czynności i posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie .― T. 20 . ― Nr 8 .― Sierpień - wrzesień - październik, 1915

Лiтаратура

  • Грыцкевіч А. Дзяржаўны і палітычны лад // Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя у 3 т. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 42-46. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
  • Гудавичюс Э. С. История Литвы с древнейших времен до 1569 г. / Пер. Г. И. Ефремова. — М.: Фонд им. И. Д. Сытина, 2005.
  • Любавский М. К. К вопросу объ ограничении политических правъ православныхъ князей, панов и шляхты в великом княжестве Литовском до Люблинской унии // Сборник статей, посвященных Василию Осиповичу Ключевскому. — М., 1909. — С. 1-18.
  • Вішнеўскі А. Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. Вучэб. дап. — Мн. 2003.
  • Доўнар-Запольскі М. В. Асновы дзяржаўнасці Беларусі. — Мн. 1994.
  • Пазднякоў В. Соймы ВКЛ 1440—1568 і Рэчы Паспалітай 1569—1793 // Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя у 3 т. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 611—614. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
  • Юхо Я. А. Крынiцы беларуска-литоўскага права. — Мн., 1991.
  • Chodynicki K. Geneza równouprawnienia schyzmatyków w Wielkim Ks. Litewskim, Stosunek Zygmunta Augusta do wyznania grecko — wschodnego // Przegląd historyczny — 2. Ser. II. — Kraków, 1913/14/. S. 1-81
  • Kiaupa Z., Kiaupiene J., Kuncevičius A. Historia Litwy. Od czasów najdawniejszych do 1795 roku. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 176—178. ISBN 9788301151904
  • Kutrzeba S. Unia Polski z Litwa // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. ― Warszawa, Lublin, Lodze, Krakow. 1914.

Спасылкi