Кукуруза: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі
др clean up, replaced: навукоўцаў → вучоных, ім. В. → імя В., 2009 году → 2009 года, даляр → долар (2), лідэр → лідар, а у → а ў (2), двума → дзв using AWB
Радок 54:
 
=== Каранёвая сістэма ===
 
Кукуруза мае добра развітую [[валасніковістая каранёвая сістэма|махрыстую (валасніковістую) каранёвую сістэму]], асобныя карані пранікаюць у глебу на глыбіню 2-3 м. У кукурузы адрозніваюць некалькі ярусаў каранёў. Асноўную масу каранёвай сістэмы складаюць падземныя вузлавыя карані, якія паглыбляюцца ў глебу да 2,5 м і больш і разыходзяцца ў бакі ў радыусе больш за 1 м. Яруснае размяшчэння каранёў у глебе з перавагай асноўнай часткі іх у перагнойным пласце спрыяе лепшаму забяспечэнню расліны элементамі харчавання і вільгаццю за кошт летніх ападкаў.
 
На ніжніх вузлах [[Сцябло|сцябла]] могуць утварацца паветраныя апорныя карані, якія засцерагаюць сцябло ад падзення і забяспечваюць расліну вадой і пажыўнымі рэчывамі<ref name="БСЭ"/>.
 
[[ФайлВыява:Männliche Blüte einer Maispflanze 2009-08-19.JPG|thumb|250px|Кветкі мужчынскага [[суквецце|суквецця]] буйным планам]]
 
=== Сцябло ===
[[Сцябло]] ў кукурузы — моцная, прамая, высокая, магутная, грубая, круглая саломіна, падзелена на вузлы і запоўненая няшчыльнай парэнхімаю. У паўднёвых рэгіёнах Украіны расліна дасягае 2,5-3 м вышынёй<ref name="ЛР"/><ref name="Товстуха">Товстуха Є.&nbsp;С.&nbsp;Фітотерапія.&nbsp;— К.: Здоров'я, 1990.-304 с., іл., 6,55 арк. іл. ISBN 5-311-00418-5</ref>. Вышыня яе ў залежнасці ад біялагічных асаблівасцей сорту або гібрыда і фактараў ўраджайнасціураджайнасці вагаецца ад 60-100 ў ранняспелых форм і да 5-6 м у поздняспелых. Таўшчыня — 2-7 см. Колькасць міжвузлоўяў на сцябле ў ранняспелай кукурузы дасягае 8-12, у вельмі поздняспелай — да 30-40 і больш.
 
=== Лісце ===
 
Лісце лінейна-ланцэтнае, буйное, даўжыня ліставое пласцінкі 70-110 см, шырыня 6-12 см і больш. Іх лік ад 8 да 42<ref name="БСЭ"/>. Лісток зверху апушаны, мае невялікі язычок і не мае вушак. Размяшчаюцца лісты на сцябле па чарзе, не зацяняючы адзін аднаго. Іх краі растуць хутчэй, чым сярэдзіна, а таму становяцца хвалістымі, што павялічвае агульную ліставую паверхню расліны. Колькасць лістоў на сцябле адпавядае колькасці сцябловых вузлоў<ref name="ЛР"/>.
 
=== Кветкі ===
 
{{Фотарадок|SweetcornFlower.JPG|ш1=300|Maiskolben auf dem Feld.jpg|ш2=150|Кукуруза3.jpg|ш3=170|Zea mays fraise MHNT.BOT.2011.18.21.jpg|ш4=330|тэкст=Злева направа: мужчынскае суквецце, жаночае суквецце, катах (пачатак), насенне сорту 'Fraise'|color=lightgreen}}
 
У кукурузы на адной расліне ўтвараюцца як мужчынскія суквецці — [[мяцёлка|мяцёлкі]], так і жаночыя — [[катах]]і, гэта значыць яна [[Падзел палоў у кветкавых раслін|аднадомная]] раздельнаполая расліна<ref name="ЛР"/>. (Мужчынскія кветкі сабраны ў верхавінах, жаночыя — на [[катах]]ах, у пазухах верхніх сцябловых лісцяў.) Мяцёлка ў кукурузы верхавінная, размяшчаецца на канцы цэнтральнага сцябла ці на верхавінах бакавых парасткаў-пасынкаў. На восі мяцёлкі пераважная колькасць бакавых галін першага парадку, рэдка на двух-трох ніжніх ўтвараюццаутвараюцца галіны другога парадку. Каласкі з мужчынскімі кветкамі размешчаны ўздоўж кожнай галіны двума або чатырма радамі, парамі, з якіх адзін сядзячы, другі на кароткай ножцы. Каласкі двухкветкавыя; кветкі тычынкавыя, з шырокімі апушчанымі перапончатымі каласковымі лускавінкамі і тонкімі мяккімі — кветкавымі, паміж якімі знаходзіцца тры тычачкітычынкі з двухгнёздавымі пылавікамі. У кожнай добра развітой мяцёлцы ўтвараецца да 1-1,5 тыс. кветак, якія пры спрыяльных умовах зацвітаюць разам з жаночымі кветкамі або на 2-4 дні раней. Пылок пераносіцца ветрам на 300—1000 м, што ўлічваецца пры прасторавай ізаляцыі насенных пасеваў кукурузы. Суквецці з жаночымі кветкамі — катахі — развіваюцца з часткі актыўных пазушных пупышак сцябловых лісцяў.
 
Даўжыня катаха ад 4 да 50 см, дыяметр ад 2 да 10 см, маса ад 30 да 500 грамаўграм<ref name="БСЭ"/>. Катахі шчыльна акружаны лістападобнымі абгорткамі. Вонкі на верхавіне такой абвёрткі выходзіць толькі пучок доўгіх [[песцік|песцічных]] слупкоў. Вецер пераносіць на іх лычыкі [[пылок]] з мужчынскіх кветак, адбываецца апладненне, і на катаху развіваюцца буйныя плады-[[зярноўка|зярноўкі]]<ref name="ЛР"/>.
 
Форма зярновак кукурузы вельмі своеасаблівая: яны не выцягнутыя, як у [[пшаніца|пшаніцы]], [[жыта]] і многіх іншых культурных [[метлюжковыя|злакавых]], а кубічныя або круглявыя, шчыльна прыціснутыя адзін да аднаго і размешчаны на стрыжні катаха вертыкальнымі шэрагамі. У адным катаху можа быць да 1000 зярновак. Памеры, форма і афарбоўка зярновак адрозніваюцца ў розных сартоў; звычайна зярноўкі жоўтага колеру, але бывае кукуруза з чырванаватымі, фіялетавымі, сінімі і нават амаль чорнымі зярноўкамі.
Радок 85 ⟶ 82:
{| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2
|- bgcolor= align=center valign=top
||[[ФайлВыява:Corn 3different types.jpg|215px|center]]<p style="font-size: 85%">Кукурузныя катахі
||[[ФайлВыява:GEM corn.jpg|233px|center]]<p style="font-size: 85%">Разнастайнасць гатункаў кукурузы
||[[ФайлВыява:Maïs coupe transversale épi.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%">Папярочны зрэз катаха
||[[ФайлВыява:Corncobs.jpg|235px|center]]<p style="font-size: 85%">Сарты кукурузы
|}
</center>
 
== Гісторыя паходжання ==
[[ФайлВыява:Guila Naquitz cave.jpg|250px|left|thumb|Пяшчэра Гвіла Накіц. Месца, дзе былі знойдзены самыя старажытныя рэшткі культурнай кукурузы]]
Кукуруза была ўведзена ў культуру 7-12 тыс. гадоў таму на тэрыторыі сучаснай [[Мексіка|Мексікі]]. Найстаражытнейшыя знаходкі зярновак культурнай кукурузы на тэрыторыі сучасных штатаў [[Штат Аахака|Аахака]] (пячора Гвіла Накіц) і [[Горад Эроіка-Пуэбла-дэ-Сарагоса|Пуэбла]] (пячоры каля горада Цеўакан) датуюцца адпаведна 4250 і 2750 гадамі да н. э. Цікава, што кукурузныя катахі ў тыя часы былі прыкладна ў 10 разоў меншыя, чым у сучасных гатункаў, і не перавышалі 3-4 см у даўжыню. Адна з т.з. [[Тры сястры (сельская гаспадарка)|трох сясцёр]] — асноўных раслінных культур у земляробстве індзейцаў.
 
Міжнародная група навукоўцаўвучоных пад кіраўніцтвам [[археабатанік]]а [[Далорэс Піперна]] (Dolores Piperno) з {{нп3|Нацыянальны музей натуральнай гісторыі, Вашынгтон|Смітсанаўскага нацыянальнага музея натуральнай гісторыі|ru|Национальный музей естественной истории (Вашингтон)}} і прафесара антрапалогіі [[Энтані Ранерэ]] (Anthony Ranere) з {{нп3|Тэмпльскі ўніверсітэт|Тэмпльскага ўніверсітэта|ru|Темпльский университет}} (у Філадэльфіі) выявіла першыя прамыя сведчанні таго, што кукуруза была акультурана каля 8700 гадоў таму ў цэнтры даліны {{нп3|Рака Бальсас|Бальсас|ru|Бальсас}} у Мексіцы, яе вывелі з дзікай расліны [[тэасінтэ]], і гэта самая ранняе датаванне для акультуранай кукурузы. Аналіз мікраслядоў ([[крухмал]]у зерня і выкапняў раслін), выяўленых на каменным заслоне ад ветру, які называецца [[Шыўатоштла]], праведзены пры ўдзеле [[Ірэн Холст]] (Irene Holst), даў прамыя сведчанні акультурвання кукурузы і раслін розных відаў сямейства гарбузовых<ref>[http://www.indiansworld.org/News/news090323_1.html Кукуруза была одомашнена 8 700 лет назад].</ref>.
 
Існуе некалькі тэорый паходжання культурнай кукурузы:
Радок 104 ⟶ 101:
Другая тэорыя лічыць кукурузу вынікам гібрыдызацыі дробнай акультуранай дзікай кукурузы (гэта значыць злёгку відазмененай формы дзікай кукурузы) з іншым відам гэтага роду — альбо {{bt|Zea luxurians}}, альбо {{bt|Zea diploperennis}}.
 
[[ФайлВыява:MaislabyrinthBentkämper.png|thumb|250px|Выгляд з паветра кукурузнага [[лабірынт]]а ў [[Горад Білефельд|Білефельдзе]]]]
 
Таксама магчымы варыянты таго, што адзін з таксонаў мексіканскай дзікай кукурузы уводзіўсяўводзіўся ў культуру некалькі разоў ці культурная кукуруза ўзнікла пры гібрыдызацыі {{bt|Zea diploperennis}} з нейкім прадстаўніком блізкага роду {{bt-bellat||Tripsacum}}.
 
Пакуль кукурузу апрацоўвалі на невялікіх плошчах у мексіканскіх высакагор'ях, яна заставалася генетычна даволі аднастайнай. Але прыкладна з XV стагоддзя да н. э. культура кукурузы пачала хутка распаўсюджвацца па [[Месаамерыка|Мезаамерыцы]]. Для новых умоў спатрэбіліся новыя гатункі. Гэта неабходнасць падштурхнула да інтэнсіўнай селекцыі кукурузы, што праявілася ў выбухападобным росце яе сартавой разнастайнасці ў XII—XI стагоддзях да н. э.
 
Ролю кукурузы ў амерыканскай гісторыі цяжка пераацаніць. З высокай доляй імавернасці можна сцвярджаць, што практычна ўсе [[Месаамерыка|мезаамерыканскія]] цывілізацыі — [[Альмекская культура]], цывілізацыя [[мая]], цывілізацыя [[ацтэкі|ацтэкаў]] і іншыя — абавязаны сваім з'яўленнем і росквітам перш за ўсё культуры кукурузы, бо іменна яна легла ў аснову высокапрадукцыйнага земляробства, без якога не магло ўзнікнуць развітое грамадства. Асаблівую ролю кукурузы ў жыцці старажытных майя выразна адлюстроўвала іх рэлігійная сістэма, адным з цэнтральных багоў якой быў бог кукурузы [[Кецалькаатль]]/Кукулькан<ref name="БСМ">{{кніга|аўтар=Букасов С. М. |загаловак= Возделываемые растения Мексики, Гватемалы и Колумбии |спасылка=|месца=Л|адказны= |выдавецтва=Институт растениеводства ВАСХНИЛ|год=1930|старонкі=109—150|старонак=470}}</ref>.
 
== Харчовая каштоўнасць ==
 
{{пажыўны склад| name=Насенне кукурузы | кДж=360 | бялкі=3,2 г | тлушчы= 1,2 г | вугляводы=19 г | fiber=2,7 г | sugars=3,2 г | potassium_mg=270 | magnesium_mg=37 | iron_mg=0.5 | vitC_mg=7 | vitA_ug=10 | folate_ug=46 | niacin_mg=1.7 | thiamin_mg=0.2 | source_usda=1 | слева=1 }}
 
=== Хімічны склад ===
 
Кукурузныя песцікі (іншая назва кукурузныя лычыкі {{lang-la|Stigmata Maydis}}) утрымліваюць [[Тлушчы|тлусты алей]] (да 2,5 %), сляды [[Эфірныя алеі|эфірнага алею]] (да 0,12 %), [[камедзь]] (да 3,8 %), [[Смала|смалістыя]] рэчывы (да 2,7 %), [[горкія рэчывы|горкія]] [[гліказіды]] (да 1,15 %), [[сапаніны]] (да 3,18 %), [[крыптаксанцін]], [[Аскарбінавая кіслата|аскарбінавую]] і [[Пантатэнавая кіслата|пантатэнавую]] кіслоты, [[вітамін K]], [[іназіт]], [[Фітасцеролы|сітасцерол]], [[Фітасцеролы|сцігмасцерол]] і невывучаныя [[алкалоіды]] (0,05 %)<ref name="БФС" />.
 
Насенне ўтрымлівае 65-70 % [[Вугляводы|вугляводаў]], у асноўным, [[крухмал]]у да 61,2 % (па іншых дадзеных 71 %<ref name=" Artikel Starch und Starch, Composition. In: Hans Zoebelein (Hrsg.): Dictionary of Renewable Ressources. 2. Auflage, Wiley-VCH, Weinheim und New York 1996; Seiten 265-266, 267. ISBN 3-527-30114-3.">Artikel Starch und Starch, Composition. In: Hans Zoebelein (Hrsg.): Dictionary of Renewable Ressources. 2. Auflage, Wiley-VCH, Weinheim und New York 1996; Seiten 265—266, 267. ISBN 3-527-30114-3.</ref>), тлусты паўвысыхаючы алей (4-6 %), [[пентазаны]] (да 4,7 %), рэчывы алкалоіднага характару (каля 0,21 %), а таксама вітаміны: B<sub>1</sub> (0, 15-0,2 мг%), B<sub>2</sub> (каля 100 мг%), нікацінавую кіслату (1,8-2,6 мг%), пантатэнавую кіслату (каля 0,7 мг%) і [[біятын]] (да 77 мг%).
 
[[Кукурузны алей]] багаты [[Вітамін E| вітамінам E]]<ref>Травы и здоровье. Лекарственные растения /Авт.-сост.: А.&nbsp;М.&nbsp;Задорожный и др.&nbsp;— М.: Махаон; Гамма Пресс 2000, 2000.-512с.: ил&nbsp;— (Домашняя энциклопедия). ISBN 5-88215-989-X ISBN 5-9223-0042-3</ref>.
 
У прэпаратах кукурузы знойдзены [[дубільныя рэчывы]] піракатэхінавай групы (11-13 %), цукры, злучэнні [[крэмнязём]]у, тлусты алей (1,88-2,55 %), які змяшчае [[лінолевая кіслата|лінолевую]] і [[арахідонавая кіслата|арахідонавую]] кіслоты, лятучы алей (0,1-0,2 %), а таксама [[калій]], [[магній]], [[кальцый]], [[сітасцерол] ] і [[сігмасцерол]], [[рэтынол]], [[тыямін]], [[рыбафлавін]], [[Аскарбінавая кіслата|аскарбінавую кіслату]], [[біяфлаваноіды]], [[філахінон]], α-[[такаферол]], пантатэнавую кіслату, [[сапаніны]]<ref name="Товстуха"/>.
 
Жоўтазярняткавыя сарты багатыя [[каратын]]ам<ref name="Советы"> Советы по ведению приусадебного хозяйства / Ф.&nbsp;Я.&nbsp;Попович, Б.&nbsp;К.&nbsp;Гапоненко, Н.&nbsp;М.&nbsp;Коваль и др.; Под ред. Ф.&nbsp;Я.&nbsp;Поповича. &nbsp;— Киев : Урожай, 1985. &nbsp;— с.664, ил. Тираж 120 000 екз.</ref>.
 
== Эканоміка ==
 
{| class="wikitable" align=left <!--style="clear:right"-->
! colspan=5|15 вядучых вытворцаў кукурузы (тысяч тон)
Радок 199 ⟶ 193:
|}
 
У [[2006]] годзе ўраджай кукурузы ў ЗША выдаўся рэкордным — быў сабраны трэці за ўсю гісторыю краіны ўраджай. Нягледзячы на гэта, цана [[бушаль|бушаля]] збожжа на {{нп3|Чыкагская таварная біржа|чыкагскай біржы|ru|Чикагская товарная биржа}} ў пачатку лістапада склала 3,44 далярадолара супраць 1,8 далярадолара ў пачатку верасня. Прычына падаражання крыецца ў тым, што кукуруза ідзе на выраб [[этанол]]у, попыт на якія істотна вырас у апошнія гады ў сувязі з ростам цэн на нафту.
 
У [[2008]] годзе ў Кітаі быў сабраны рэкордны для краіны ўраджай кукурузы ў 166 млн тон.
 
[[ФайлВыява:2005maize.PNG|thumb|250px|Ураджай кукурузы ў свеце ў працэнтах для кожнай асобна ўзятай краіны ў 2005 годзе ў параўнанні з лідэрамлідарам [[ЗША]] (100 % = 282311000 тон).]]
 
У Расіі ў 2010 годзе было выраблена 3084 тысяч тон кукурузы<ref>[http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor Статистика производства кукурузы FAO].</ref>. У Расіі цукровую кукурузу вырошчваюць у [[Цэнтральна-чарназёмны эканамічны раён|Цэнтральна-чарназёмным раёне]], у [[Паволжа|Ніжнім Паволжы]], на [[Паўночны Каўказ|Паўночным Каўказе]], поўдні [[Далёкі Усход|Далёкага Усходу]]<ref name="БФС">{{кніга|аўтар=Блинова К. Ф. и др.|частка=Кукуруза|загаловак=Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|адказны=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|месца={{М}}|выдавецтва=Высш. шк.|год=1990|старонкі=201|isbn=5-06-000085-0}}</ref>.
Радок 214 ⟶ 208:
 
== Значэнне і ўжыванне ==
 
{{Біяфота|Cereal con yogur.jpg|left|ш=250|Кукурузныя шматкі з ёгуртам|color=lightgreen}}
Кукуруза — адна з самых распаўсюджаных і важнейшых [[Сельскагаспадарчыя культуры|сельскагаспадарчых культур]] у свеце. У асноўным яе вырошчваюць на збожжа і для вытворчасці [[корм|кармоў]]. У сусветным [[Земляробства|земляробстве]], кукурузу выкарыстоўваюць як універсальную культуру — на [[корм]] скату (сцёблы і катахі), для харчовых і тэхнічных патрэб — вытворчасці [[Крупа|круп]] і [[Мука|мукі]], харчовага [[крухмал]]у і расліннага [[Кукурузны алей|алею]], штучнага мёду і [[Цукар|цукру]], {{нп3|Ксантанавая камедзь|ксантанавай камедзі|ru|Ксантановая камедь}}, [[дэкстрын]]у і [[Этанол|этылавага спірту]], {{нп3|амілаза|амілазы|uk|Амілаза}}, што служыць чалавеку пры вытворчасці фота- і {{нп3|Кінаплёнка|кінаплёнак|ru|Киноплёнка}} і сінтэтычных тканін, з гатункаў воскападобнай кукурузы ў прамысловасці вырабляюць [[Пластмасы|пластмасы]], сінтэтычныя плёнкі, {{нп3|цэлафан||uk|Целофан}}, з абалонак кукурузных катахоў вырабляюць [[папера|паперу]], [[кошык]]і і [[капялюш]]ы г.д. У апошні час павялічылася яе доля ў вытворчасці [[біяпаліва]] і {{нп3|біягаз|біягазу|uk|Біогаз}}<ref>Кукурудза. Вирощування, збирання, консервування і використання / Д.Шпаар, К.Гіпаки, Д.Дрегер та ін; під загальною редакцією Д.Шпаара.&nbsp;— К.:&nbsp;— Альфа&nbsp;— стевія ЛТД.&nbsp;— 2009.&nbsp;— 396с.</ref>.
 
Бялок кукурузы змяшчае шэраг амінакіслот, якія з'яўляюцца [[Незаменныя амінакіслоты|незаменнымі]] для арганізма чалавека.
 
=== Кармы ў жывёлагадоўлі ===
[[ФайлВыява:Feldhaecksler-Mais.jpg|250px|thumb|Нарыхтоўка кукурузнага сіласу]]
[[ФайлВыява:Консервована кукурудза.jpg|thumb|250px|Драблёнае зерне кукурузы ў поліэтыленавым рукаве]]
Кукуруза мае высокія кармавыя якасці, але працэнт бялку ў яе зерні нізкі<ref>''Харченко Ю. В., Харченко Л. Я.'' [http://www.nbuv.gov.ua/portal/chem_biol/vpdaa/2010_4/50.pdf Теосінте&nbsp;— перспективна культура для селекції кукурудзи] / [http://www.nbuv.gov.ua/portal/chem_biol/vpdaa/ Вісник Полтавської державної аграрної академії Науково-виробничий журнал].&nbsp;— 2010, №&nbsp;4. {{ref-uk}}</ref>, і каля 30-40 % бялку зерня кукурузы прыпадае на малакаштоўны {{нп3|зеін||uk|Зеїн}}, які саступае бялкам іншых злакавых і [[Бабовыя|бабовых]] культур<ref name="Демидась">''Демидась Г. І., Ямкова В. В.'' [http://www.nbuv.gov.ua/portal/chem_biol/nvnau/2009_132/09dgicpc.pdf Вплив густоти стояння компонентів в сумісних посівах кормових культур на урожайність кукурудзи] / [http://www.nbuv.gov.ua/portal/chem_biol/nvnau/ Науковий вісник Національного університету біоресурсів і природокористування України Збірник наукових праць].&nbsp;— 2009, Вип. 132. {{ref-uk}}</ref>. У незеінавай частцы бялку кукурузы змяшчаецца мала {{нп3|незаменныя амінакіслоты|незаменных амінакіслот|uk|Незамінні амінокислоти}}: [[метылаланін]]у, [[трыптафан]]у і інш., Што адмоўна адбіваецца на пажыўнасці кукурузнага корму. Таму для ўзбагачэння бялком зялёнай масы кукурузы яе вырошчваюць разам з бабовымі культурамі<ref name="Демидась"/>.
 
Радок 228 ⟶ 221:
 
=== У харчовай прамысловасці ===
Магчымасці выкарыстання кукурузы ў кулінарыі вельмі вялікія. Яе шырока выкарыстоўваюць у перыяд малочнай спеласці. Па пажыўнасці уў малочна-васковай спеласці кукуруза пераўзыходзіць амаль усе агароднінныя культуры<ref name="Советы"/>. Аднак малочная спеласць (калі зярняткі мяккія і пры націсканні выдзяляюць вадкасць малочнага колеру<ref name="Шалімов">Шалімов С. А., Шадура О. А./ Сучасна українська кухня.— 4-те вид., стереотип.— К.:Техніка, 1981.— 271с., іл. Тираж 200 000 прим.</ref>) у кукурузы захоўваецца толькі 2-3 дні, пасля чаго ўтрыманне цукроў ўу зярнятах хутка памяншаецца і іх смакавыя якасці зніжаюцца<ref name="Советы"/>. Выломліваюць катахі кукурузы на стадыі малочнай — пачатку васковай спеласці.
 
Кукуруза з'яўляецца каштоўным харчовым прадуктам. З яе зерня вырабляюць кукурузную муку, крупы і шматкі, каларыйнасць якіх характарызуюцца дадзенымі, прыведзенымі ніжэй ўу табліцы.
 
{| class="wikitable"
Радок 253 ⟶ 246:
 
==== У кулінарыі ====
[[ФайлВыява:VegCorn.jpg|250px|thumb|Ачышчаныя катахі цукровай кукурузы]]
Толькі што сабраныя катахі ўжываюць у ежу ў адвараным выглядзе. Для працяглага захоўвання іх можна замарозіць. Кансерваванае зерне кукурузы выкарыстоўваюць для прыгатавання салатаў, першых і другіх страў. Кукурузная мука буйнога памолу ідзе на кашы, а тонкага — на [[пудынг]]і, варэнікі, аладкі і іншую выпечку. Пры дабаўленні кукурузнай мукі ў тарты і печыва гэтыя вырабы становяцца смачнейшымі і больш рассыпістымі. З папярэдне араматызаваных і раздробненых зерняў кукурузы вырабляюць [[кукурузныя шматкі]] — гатовы прадукт харчавання, які не патрабуе дадатковай кулінарнай апрацоўкі. Іх ужываюць як гарнір, а таксама як самастойную страву разам з сокамі, узварамі, гарбатай, кавай, малаком і [[ёгурт]]ам.
 
Радок 274 ⟶ 267:
 
=== У медыцыне ===
Кукурузныя [[песцік|слупкі з рыльцамі]] маюць жоўцегонную і мачагонную ўласцівасць. Вадкі экстракт і спіртавая настойка кукурузных слупкоў павялічваюць сакрэцыю [[жоўць|жоўці]] і паляпшаюць яе рух, разрэджваюць жоўць, памяншаюць колькасць [[білірубін]]у ў жоўці, паскараюць працэс [[згортванне крыві|згортвання крыві]]. Прэпараты кукурузы павялічваюць колькасць [[Трамбацыты|трамбацытаў]] у крыві і значна ўзмацняюць выдзяленне [[мача|мачы]] ([[дыурэз]])<ref name="Товстуха"/>. У народнай медыцыне іх выкарыстоўваюць пры захворваннях печані. У навуковай медыцыне многіх краін, у тым ліку і ў Расіі, вадкі [[экстракт]] і [[настой]] кукурузных рыльцаў ужываюць пры [[халангіт|халангіце]]<ref name="БФС" />, [[халецыстыт|халецыстыце]], [[гепатыт|гепатыце]] і [[Жоўцекамянёвая хвароба|жоўцекамянёвай хваробе]], а таксама ў выпадку недастатковага аддзялення [[Жоўць чалавека|жоўці]], радзей — як кровесуцішальны сродак<ref name="БФСТовстуха" /><ref name="ТовстухаБФС" />. Як мачагонны сродак настой або [[адвар]] кукурузных рыльцаў выкарыстоўваюць пры [[Мочакаменная хвароба|мочакаменнай хваробе]], запаленчых захворваннях мочапалавых шляхоў і [[прастатыт|прастатыце]]<ref name="ЛР"/>.
 
[[Зародак, батаніка|Зародкі]] збожжавай кукурузы ўтрымліваюць 49-57 % тлустага алею ({{lang-la|Oleum Maydis}})<ref name="БФС" />. Алей атрымліваюць халодным і гарачым прасаваннем і прасаваннем з [[Экстракцыя|экстракцыяйэкстракцыя]]й. СырыСіры, [[рафінаванне|нерафінаваны]] [[кукурузны алей]] рэкамендуецца як дапаможны дыетычны сродак для прафілактыкі і лячэння [[атэрасклероз]]у, [[Атлусценне|атлусцення]], [[Цукровы дыябет|цукровага дыябету]].
Кукурузныя [[песцік|слупкі з рыльцамі]] маюць жоўцегонную і мачагонную ўласцівасць. Вадкі экстракт і спіртавая настойка кукурузных слупкоў павялічваюць сакрэцыю [[жоўць|жоўці]] і паляпшаюць яе рух, разрэджваюць жоўць, памяншаюць колькасць [[білірубін]]у ў жоўці, паскараюць працэс [[згортванне крыві|згортвання крыві]]. Прэпараты кукурузы павялічваюць колькасць [[Трамбацыты|трамбацытаў]] у крыві і значна ўзмацняюць выдзяленне [[мача|мачы]] ([[дыурэз]])<ref name="Товстуха"/>. У народнай медыцыне іх выкарыстоўваюць пры захворваннях печані. У навуковай медыцыне многіх краін, у тым ліку і ў Расіі, вадкі [[экстракт]] і [[настой]] кукурузных рыльцаў ужываюць пры [[халангіт|халангіце]]<ref name="БФС" />, [[халецыстыт|халецыстыце]], [[гепатыт|гепатыце]] і [[Жоўцекамянёвая хвароба|жоўцекамянёвай хваробе]], а таксама ў выпадку недастатковага аддзялення [[Жоўць чалавека|жоўці]], радзей — як кровесуцішальны сродак<ref name="БФС" /><ref name="Товстуха"/>. Як мачагонны сродак настой або [[адвар]] кукурузных рыльцаў выкарыстоўваюць пры [[Мочакаменная хвароба|мочакаменнай хваробе]], запаленчых захворваннях мочапалавых шляхоў і [[прастатыт|прастатыце]]<ref name="ЛР"/>.
 
[[Зародак, батаніка|Зародкі]] збожжавай кукурузы ўтрымліваюць 49-57 % тлустага алею ({{lang-la|Oleum Maydis}})<ref name="БФС" />. Алей атрымліваюць халодным і гарачым прасаваннем і прасаваннем з [[Экстракцыя|экстракцыяй]]. Сыры, [[рафінаванне|нерафінаваны]] [[кукурузны алей]] рэкамендуецца як дапаможны дыетычны сродак для прафілактыкі і лячэння [[атэрасклероз]]у, [[Атлусценне|атлусцення]], [[Цукровы дыябет|цукровага дыябету]].
 
З абалонкі кукурузы робяць лячэбныя чаі, [[таблеткі]], парашкі.
 
==== Нарыхтоўка лекавай сыравіны ====
Кукурузныя [[Песцік|песцікі з рыльцамі]] ({{lang-la|Stili et Stigmata Maydis}}) выкарыстоўваюцца ў медыцыне пад назвай «кукурузных валасоў»<ref name="ЛР"/>. Іх нарыхтоўваюць летам у фазе малочнай спеласці катахоў<ref name="ЛР"/> ці ў жніўні-верасні пры зборы кукурузных пачаткаў; зрываюць іх уручную, нажом або сярпом. Перавагу аддаюць залаціста-жоўтым і чырвоным слупкам. Цёмныя, кранутыя цвіллю і ўвільготненыя слупкі кукурузы непрыдатныя для медыцынскага выкарыстання. Сыравіну рассцілаюць тонкім пластом, добра высушваюць у сушылках пры тэмпературы 40° C або на паветры, у цені, расклаўшы пластом 1-2 см, і захоўваюць у халаднаватых, але не вільготных месцах<ref name="Товстуха"/>.
 
Кукурузныя [[Песцік|песцікі з рыльцамі]] ({{lang-la|Stili et Stigmata Maydis}}) выкарыстоўваюцца ў медыцыне пад назвай «кукурузных валасоў»<ref name="ЛР"/>. Іх нарыхтоўваюць летам у фазе малочнай спеласці катахоў<ref name="ЛР"/> ці ў жніўні-верасні пры зборы кукурузных пачаткаў; зрываюць іх уручную, нажом або сярпом. Перавагу аддаюць залаціста-жоўтым і чырвоным слупкам. Цёмныя, кранутыя цвіллю і ўвільготненыя слупкі кукурузы непрыдатныя для медыцынскага выкарыстання. Сыравіну рассцілаюць тонкім пластом, добра высушваюць у сушылках пры тэмпературы 40° C або на паветры, у цені, расклаўшы пластом 1-2 см, і захоўваюць у халаднаватых, але не вільготных месцах<ref name="Товстуха"/>.
 
З-за высокай [[Гіграскапічнасць|гіграскапічнасці]] сыравіны яе трэба захоўваць у сухім, добра праветраным памяшканні. Тэрмін прыдатнасці — 3 гады.
Радок 295 ⟶ 286:
 
== Сарты кукурузы ==
 
{{Біяфота|Peruvian corn.jpg|left|ш=220|Перуанскія сарты кукурузы|color=lightgreen}}
 
Радок 301 ⟶ 291:
 
=== Генетычныя мадыфікацыі ===
[[Генетычна мадыфікаваны арганізм|Генетычна мадыфікаваная]] (ГМ) кукуруза ў 2009 годзе была адной з адзінаццаці ГМ культур, якія вырошчвалі ў 2009 годзе ў свеце ў камерцыйных мэтах<ref>[http://www.isaaa.org/resources/publications/briefs/41/executivesummary/default.asp Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2009] ISAAA Brief 41-2009, February 23, 2010, retrieved August 10, 2010.</ref>. У ЗША і Канадзе яе сталі вырошчваць з 1997 года. КДа 2009 годугода 85 % кукурузы, вырашчанай ўу ЗША, былі генетычна мадыфікаванымі. Яе вырошчваюць у камерцыйных мэтах таксама ў Бразіліі, Аргенціне, Паўднёвай Афрыцы, Канадзе, Філіпінах, Іспаніі і, у меншых маштабах, у Чэхіі, Партугаліі, Егіпце і Гандурасе<ref name = GMOCompass>[http://www.gmo-compass.org/eng/agri_biotechnology/gmo_planting/341.genetically_modified_maize_global_area_under_cultivation.html Genetically modified plants: Global Cultivation Area Maize] GMO Compass, March 29, 2010, retrieved August 10, 2010.</ref>.
 
== Вырошчванне кукурузы ==
[[ФайлВыява:Mais kiemplant.jpg|thumb|250px|Кукурузныя парасткі, якія выходзяць з зямлі]]
[[ФайлВыява:Maisfeld-1.jpg|thumb|250px|Маладыя расліны кукурузы]]
 
Кукуруза — высокапрадукцыйная культура. За кароткі час яна ўтварае больш арганічнай масы, чым іншыя культурныя расліны<ref name="Центило">''В.&nbsp;А.&nbsp;Мокрієнко, Л.&nbsp;В.&nbsp;Центило.'' [http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/nd/2011_3/11mva.pdf Особливості росту і розвитку кукурудзи залежно від строків сівби та густоти стояння рослин] / [http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/nd/2011_3/titul.html Наукові доповіді Національного університетуўніверситету біоресурсів і природокористування України. Електронне наукове фахове видання.&nbsp;— 2011 червень&nbsp;— №&nbsp;3 (25)] ISSN: 2223—1609. На сайце {{нп3|Нацыянальная бібліятэка Украіны імя У. І. Вярнадскага|Нацыянальнай бібліятэкі Украіны імя У. І. Вярнадскага|uk|Національна бібліотека України імені В. І. Вернадського}}</ref>. Водны, тэмпературны, светлавы і пажыўны рэжымы маюць вялікае значэнне пры вырошчванні кукурузы, таму пры неспрыяльных умовах зніжаецца колькасць і маса зерня, асабліва ў верхавіне катаха. Сонечнай энергіі кукуруза патрабуе значна больш, чым збожжавыя каласавыя і іншыя культуры, а пры яе недахопе (зацененыя месцы, загушчанасць пасеваў, працяглае воблачнае надвор'е) вегетацыйны перыяд гэтай культуры павялічваецца, а ўраджайнасць зніжаецца<ref>Рослинництво: Підручник / За ред. В.&nbsp;Г.&nbsp;Влоха. − К.: Вища школа, 2005. − 382 с</ref>. Гэта прыводзіць да зніжэння якасці зярна. Паказчыкам высокага ўраджаю з'яўляецца дасягненне тыповых для кожнага [[гібрыд]]а суадносін паміж зернем і лісцесцябловай масай — індэкса ўраджаю. Ён у кукурузы на [[сілас]] дасягае 1, у кукурузы на [[зярно]] — вагаецца ў межах ад 0,38 да 0,42<ref name="Центило"/>. Даказана, што высокае і нізкае ўтрыманне бялку ў зерні перадаецца пры {{нп3|Блізкароднаснае скрыжоўванне|блізкароднасным скрыжоўванні|ru|Инбридинг}} з пакалення ў пакаленне, як высокаспадчынная прыкмета, аднак яна патрабуе пастаяннага кантролю пры адборы і размнажэнні высокабялковых [[лінія, селекцыя|ліній]]<ref>Заїка С.&nbsp;П.&nbsp;Скоростигла кукурудза / С.&nbsp;П.&nbsp;Заїка&nbsp;— К.: Урожай, 1987.&nbsp;— С. 153—208.</ref>.
[[Файл:Mais kiemplant.jpg|thumb|250px|Кукурузныя парасткі, якія выходзяць з зямлі]]
[[Файл:Maisfeld-1.jpg|thumb|250px|Маладыя расліны кукурузы]]
 
Кукуруза — высокапрадукцыйная культура. За кароткі час яна ўтварае больш арганічнай масы, чым іншыя культурныя расліны<ref name="Центило">''В.&nbsp;А.&nbsp;Мокрієнко, Л.&nbsp;В.&nbsp;Центило.'' [http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/nd/2011_3/11mva.pdf Особливості росту і розвитку кукурудзи залежно від строків сівби та густоти стояння рослин] / [http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/nd/2011_3/titul.html Наукові доповіді Національного університету біоресурсів і природокористування України. Електронне наукове фахове видання.&nbsp;— 2011 червень&nbsp;— №&nbsp;3 (25)] ISSN: 2223—1609. На сайце {{нп3|Нацыянальная бібліятэка Украіны імя У. І. Вярнадскага|Нацыянальнай бібліятэкі Украіны імя У. І. Вярнадскага|uk|Національна бібліотека України імені В. І. Вернадського}}</ref>. Водны, тэмпературны, светлавы і пажыўны рэжымы маюць вялікае значэнне пры вырошчванні кукурузы, таму пры неспрыяльных умовах зніжаецца колькасць і маса зерня, асабліва ў верхавіне катаха. Сонечнай энергіі кукуруза патрабуе значна больш, чым збожжавыя каласавыя і іншыя культуры, а пры яе недахопе (зацененыя месцы, загушчанасць пасеваў, працяглае воблачнае надвор'е) вегетацыйны перыяд гэтай культуры павялічваецца, а ўраджайнасць зніжаецца<ref>Рослинництво: Підручник / За ред. В.&nbsp;Г.&nbsp;Влоха. − К.: Вища школа, 2005. − 382 с</ref>. Гэта прыводзіць да зніжэння якасці зярна. Паказчыкам высокага ўраджаю з'яўляецца дасягненне тыповых для кожнага [[гібрыд]]а суадносін паміж зернем і лісцесцябловай масай — індэкса ўраджаю. Ён у кукурузы на [[сілас]] дасягае 1, у кукурузы на [[зярно]] — вагаецца ў межах ад 0,38 да 0,42<ref name="Центило"/>. Даказана, што высокае і нізкае ўтрыманне бялку ў зерні перадаецца пры {{нп3|Блізкароднаснае скрыжоўванне|блізкароднасным скрыжоўванні|ru|Инбридинг}} з пакалення ў пакаленне, як высокаспадчынная прыкмета, аднак яна патрабуе пастаяннага кантролю пры адборы і размнажэнні высокабялковых [[лінія, селекцыя|ліній]]<ref>Заїка С.&nbsp;П.&nbsp;Скоростигла кукурудза / С.&nbsp;П.&nbsp;Заїка&nbsp;— К.: Урожай, 1987.&nbsp;— С. 153—208.</ref>.
 
Выкарыстанне мікрабіялагічных прэпаратаў прыроднага паходжання з'яўляецца адным з фактараў павышэння прадукцыйнасці і якасці зярна кукурузы. Пры {{нп3|інакуляцыя|інакуляцыі|en|Inoculation}} мікробных прэпаратаў [[сімбіёз|сімбіятычнае]] развіццё мікраарганізмаў у {{нп3|рызасфера|рызасферы|uk|Ризосфера}} каранёвай сістэмы расліны спрыяе павелічэнню колькасці мінералаў, якія паступаюць у расліну, і павышэнню прадукцыйнасці [[фотасінтэз]]у, а шляхам павелічэння колькасці карысных відаў мікрабіётаў — павышаюць устойлівасць раслін да дадатковых патагенаў, што ў цэлым спрыяе павышэнню ўтрымання пратэінаў у зярне і якасці зярна ў цэлым<ref>Higa T. An Earth Saving Revolution.&nbsp;— Tokyo, Japan.: Sunmark Publishing Inc. − 1999. − 354&nbsp;р.</ref>.
Радок 317 ⟶ 306:
 
=== Шкоднікі кукурузы ===
Карані або парасткі ўсходаў кукурузы ў глебе пашкоджваюць [[Лічынка|лічынкі]] многіх [[Біялагічны від|відаў]] жукоў наступных сямействаў {{bt-bellat||Elateridae}}, {{bt-bellat||Tenebrionadae}}, {{bt-bellat||Alleculidae}} і {{bt-bellat|пласцініставусыя|Scarabaeidae}}<ref name="УААН">''В.&nbsp;В.&nbsp;Кириченко, В.&nbsp;П.&nbsp;Петренкова, І.&nbsp;А.&nbsp;Гур'єва, Л.&nbsp;М.&nbsp;Чернобай, І.&nbsp;М.&nbsp;Черняєва, Т.&nbsp;Ю.&nbsp;Маркова''.[http://www.nbuv.gov.ua/portal/Chem_Biol/Pukh/2008/14.pdf Захист кукурудзи від хвороб і шкідників] / {{нп3|Украінская акадэмія аграрных навук|Українська академія аграрних наук|uk|Українська академія аграрних наук}}. Інститут рослинництва ім.імя В.&nbsp;Я.&nbsp;Юр'єва УААН. Центр генетичних ресурсів України. // [http://www.nbuv.gov.ua/portal/Chem_Biol/Pukh/ Посібник українського хлібороба. Науково-практичний збірник].&nbsp;— 2008</ref>.
 
Карані або парасткі ўсходаў кукурузы ў глебе пашкоджваюць [[Лічынка|лічынкі]] многіх [[Біялагічны від|відаў]] жукоў наступных сямействаў {{bt-bellat||Elateridae}}, {{bt-bellat||Tenebrionadae}}, {{bt-bellat||Alleculidae}} і {{bt-bellat|пласцініставусыя|Scarabaeidae}}<ref name="УААН">''В.&nbsp;В.&nbsp;Кириченко, В.&nbsp;П.&nbsp;Петренкова, І.&nbsp;А.&nbsp;Гур'єва, Л.&nbsp;М.&nbsp;Чернобай, І.&nbsp;М.&nbsp;Черняєва, Т.&nbsp;Ю.&nbsp;Маркова''.[http://www.nbuv.gov.ua/portal/Chem_Biol/Pukh/2008/14.pdf Захист кукурудзи від хвороб і шкідників] / {{нп3|Украінская акадэмія аграрных навук|Українська академія аграрних наук|uk|Українська академія аграрних наук}}. Інститут рослинництва ім. В.&nbsp;Я.&nbsp;Юр'єва УААН. Центр генетичних ресурсів України. // [http://www.nbuv.gov.ua/portal/Chem_Biol/Pukh/ Посібник українського хлібороба. Науково-практичний збірник].&nbsp;— 2008</ref>.
 
==== Жуки сямейства {{bt-bellat||Elateridae}} ====
 
Сярод відаў, якія з'яўляюцца шкоднікамі кукурузы, з гэтага сямейства можна адзначыць наступныя:
 
Радок 332 ⟶ 319:
 
==== Жукі сямейства {{bt-bellat||Tenebrionidae}} ====
 
Гэтыя жукі добра прыстасаваныя да засушлівых умоў. Найбольш небяспечныя для кукурузы {{bt-bellat||Pedinus Femoralis}}, {{bt-bellat||Blaps galophila}}, {{bt-bellat||Blaps lethifera}}, {{bt-bellat||Opatrum sabulosum}}, {{bt-bellat||Podonta daghestanica}}, {{bt-bellat||Omophlus proteus}}<ref name="УААН"/>. Лічынкі жукоў гэтага сямейства пашкоджваюць высеянае насенне і падземную частку ўсходаў ля паверхні.
 
Радок 349 ⟶ 335:
 
=== Хваробы кукурузы ===
 
Падчас [[Вегетацыйны перыяд|перыяду вегетацыі]], а таксама пры захоўванні кукурузу паражаюць звыш 100 відаў [[Грыбы|грыбоў]] і [[Бактэрыі|бактэрый]], а таксама некаторыя [[вірусы]] і [[мікаплазмы|мікаплазменныя хваробы]].
 
Радок 355 ⟶ 340:
{| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2
|- bgcolor= align=center valign=top
||[[ФайлВыява:2010-09-12 Ustilago maydis mod.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%">[[Ustilago maydis]]
||[[ФайлВыява:Corn borer.jpg|225px|center]]<p style="font-size: 85%">[[Ostrinia nubilalis]]
||[[ФайлВыява:Helicoverpa zea.jpg|240px|center]]<p style="font-size: 85%">Helicoverpa zea
|}
</center>
Радок 367 ⟶ 352:
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1|'''Хваробы насення і ўсходаў'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Шэра-зялёная цвіль''' || bgcolor=#F2FFE6| [[Узбуджальнік]]і&nbsp; — грыбы з [[Біялагічны род|родаў]] [[Penicillium]] Linc., [[Aspergillus]] Mich., [[Botrytis]] Mich.. [[Mucor]] Mich., [[Rhizopus]] spp. і іншыя
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Цёмна-зялёная цвіль''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыбы з родаў [[Alternaria]] Ness., [[Cladosporium]] Linc.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Ружовая цвіль''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыбы з родаў [[Fusarium]] Linc., Trichotechium Linc.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Паляганне сеянцаў (чорная ножка)''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыбы [[Pythium debarianum]] Hesse, [[Pythium aphanidermatum]] (Eds.) Fitzp., [[Pythium arrenomeanes]] Drechs. і іншыя.
|-
| align="right" bgcolor=#F0FFF0| Меры абароны ад цвілевай мікрафлоры || bgcolor=#F0FFF0| — Калібраванне насення;<br />&nbsp; — захоўванне насення ў сухіх памяшканнях з добрай вентыляцыяй;<br />&nbsp; — сяўба ў аптымальныя тэрміны з прыкачваннем пасеваў;<br />&nbsp; — пратручванне насення спецыяльнымі прэпаратамі
|-
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Галаўнёвыя хваробы'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Лятучая галаўня''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Sphacelotheca reiliana]] (Kuhn) G.P.Clinton (сін. Sporosporium reilianum Mc Alpine f. zeae Geshele)
|-
| align="right" bgcolor=#F0FFF0| Меры абароны || bgcolor=#F0FFF0| — агратэхнічныя: захаванне аптымальных севазваротаў і тэрмінаў сяўбы;<br />&nbsp; — хімічныя: пратручванне насення спецыяльнымі прэпаратамі<br />&nbsp; — укараненне ў вытворчасць устойлівых гібрыдаў і сартоў;
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Пузырчатая галаўня''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Ustilago zeae]] (Beskm.) Unger
|-
| align="right" bgcolor=#F0FFF0| Меры абароны || bgcolor=#F0FFF0| Стварэнне і выкарыстанне ўстойлівых гібрыдаў. <br />
Радок 395 ⟶ 380:
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Хваробы сцябла і каранёў'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Фузарыёзныя сцябловыя та каранёвыя цвілі''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыб Fusarium moniliforme var. subglutinans Wollenweb. et Reinking і інш.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Белая гнілата''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — [[Аскаміцэты|сумчаты грыб]] [[Sclerotinia sclerotiorum]] (Lib.) d By. (сін. Whetzelinia sclerotiorum d By. Korf. et Dumont.)
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Вугальная гнілата сцёблаў''' || bgcolor=#F2FFE6| Збудник&nbsp; — грыб [[Sclerotium bataticola]] Taub.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Бактэрыяльная гнілата сцёблаў''' || bgcolor=#F2FFE6| Збудники&nbsp; — бактерыі з родаў [[Erwinia]], [[Pseudomonas]]
|-
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Лісцевыя хваробы'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Гельмінтаспарыёз сцёблаў, лісцяў, катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыбы [[Helminthosporium turcicum]] Pass., [[Helminthosporium maydis]] Nisik., [[Helminthosporium carbonum]] Ullstrup.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Іржа''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Puccinia sorhi]] Schw.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Аскахітоз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыбы [[Ascochyta maydis]] G.L. Stout.; [[Ascochyta zeina]] Sacc.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Септарыёз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Septoria maydis]] Schulz et Sacc. var major Panasenko
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Курвулярыёз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Curvularia lunata]] (Wakk.) Boeijn.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Цэфаласпарыёз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Cephalosporium acremonium]] Corda
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Філасціктоз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб Phyllosticta zeina Panasenko
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Альтэрнарыёз лісця''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Alternaria alternata]] (Fr.:Fr.) Keissl.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Епікакоз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Epicoccum neglectum]] Desm.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Колцападобная бактэрыяльная плямістасць лісця''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Pseudomonas syringae]] pv. syringae van Hall (сін. [[Pseudomonas holci]] Kendrick)
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Бактэрыяльная плямістасць лісця і похваў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Pseudomonas syringae]] pv. andropogoni Smith
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Бактэрыяльнае завяданне Сцюарта''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — бактэрыя [[Erwinia stewartii]] (Smith.) Due
|-
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Хваробы катахоў'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Фузарыёз катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыбы роду [[Fuzarium]] ([[Fuzarium moniliforme]] J.Sheld. та ін.)
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Чырвоная гнілата катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыб [[Fuzarium graminearum]] Schwabe, (сумчатая стадыя [[Gibberella zeae]] (Schwein.) Petch)
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Ніграспароз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыб [[Nigrospora orizae]] (Berk. & Broom.) Petch
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Шэрая гнілата''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыб [[Rhizopus maydis]] Bruderl
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Дыпладыёз, сухая гнілата сцёблаў і катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыб [[Diplodia zeae]] (Schw.) Lev.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Кладаспарыёз (цёмная цвіль)''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — грыбы [[Cladosporium herbarum]] (Pers.) Linc, [[Cladosporium griseo-olivaceum]] Pidopl. et. Deniak.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Ружовая цвіль''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — грыб [[Trichothecium roseum]] Linc.
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Бактерыёз катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — бактэрыя [[Bacillus mesentericus-vulgatus]]&nbsp; — грампазітыўныя спараносныя палачкі
|-
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Вірусныя захворванні'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Закукліванне''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — Oat pseudorosette virus, (сін. Siberian oats mosaic virus)
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Мазаіка (крапчатасць) лісця кукурузы''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік&nbsp; — Maize leaf fleck. virus (сін. Badley yellow dwart virus)
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Карлікавая мазаіка кукурузы''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі&nbsp; — Maize dwart mosaic virus, Maize red stripe virus, Sorghum red stripe
|}
 
Радок 464 ⟶ 449:
 
== Кукуруза ў міфах ==
[[ФайлВыява:Corn husk doll.jpg|180px|thumb|left|Лялька з кукурузнага лісця]]
[[ФайлВыява:The last days of harvest (Boston Public Library).jpg|250px|thumb|{{нп3|Уінслаў Хамер||ru|Хомер, Уинслоу}}. «Апошні дзень ураджаю»]]
[[ФайлВыява:Centeotl.jpg|250px|thumb|{{нп3|Цантэатль||ru|Центеотль}} - бог кукурузы ў ацтэкаў]]
 
У старажытных майя быў бог кукурузы, які, відаць, атаясамляўся з богам жніва {{нп3|Юм Кааш||ru|Юм Кааш}}. Ён адлюстроўваўся ў выглядзе юнака з галаўным упрыгожваннем з лісця кукурузы, прадстаўляючы сабой раскрыты пачатак кукурузы. Яму адпавядаў [[іерогліф]] у выглядзе зерня кукурузы. Багіня мая [[Кукуіц]] адлюстроўвалася упрыгожанайўпрыгожанай лісцем кукурузы.
 
У ацтэкскай міфалогіі ў бога сонца і багіні месяца быў сын {{нп3|Цантэатль||ru|Центеотль}} — бог кукурузы. Паводле паданняў, бог кукурузы быў рассечаны з зайздрасці іншым бажаством на часткі, якія ператварыліся ў кукурузу і іншыя карысныя расліны. Сама мексіканская назва кукурузы ''tlaolli'' азначае «наша цела (мяса)».