Кукуруза: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі |
др clean up, replaced: навукоўцаў → вучоных, ім. В. → імя В., 2009 году → 2009 года, даляр → долар (2), лідэр → лідар, а у → а ў (2), двума → дзв using AWB |
||
Радок 54:
=== Каранёвая сістэма ===
Кукуруза мае добра развітую [[валасніковістая каранёвая сістэма|махрыстую (валасніковістую) каранёвую сістэму]], асобныя карані пранікаюць у глебу на глыбіню 2-3 м. У кукурузы адрозніваюць некалькі ярусаў каранёў. Асноўную масу каранёвай сістэмы складаюць падземныя вузлавыя карані, якія паглыбляюцца ў глебу да 2,5 м і больш і разыходзяцца ў бакі ў радыусе больш за 1 м. Яруснае размяшчэння каранёў у глебе з перавагай асноўнай часткі іх у перагнойным пласце спрыяе лепшаму забяспечэнню расліны элементамі харчавання і вільгаццю за кошт летніх ападкаў.
На ніжніх вузлах [[Сцябло|сцябла]] могуць утварацца паветраныя апорныя карані, якія засцерагаюць сцябло ад падзення і забяспечваюць расліну вадой і пажыўнымі рэчывамі<ref name="БСЭ"/>.
[[
=== Сцябло ===
[[Сцябло]] ў кукурузы — моцная, прамая, высокая, магутная, грубая, круглая саломіна, падзелена на вузлы і запоўненая няшчыльнай парэнхімаю. У паўднёвых рэгіёнах Украіны расліна дасягае 2,5-3 м вышынёй<ref name="ЛР"/><ref name="Товстуха">Товстуха Є. С. Фітотерапія. — К.: Здоров'я, 1990.-304 с., іл., 6,55 арк. іл. ISBN 5-311-00418-5</ref>. Вышыня яе ў залежнасці ад біялагічных асаблівасцей сорту або гібрыда і фактараў
=== Лісце ===
Лісце лінейна-ланцэтнае, буйное, даўжыня ліставое пласцінкі 70-110 см, шырыня 6-12 см і больш. Іх лік ад 8 да 42<ref name="БСЭ"/>. Лісток зверху апушаны, мае невялікі язычок і не мае вушак. Размяшчаюцца лісты на сцябле па чарзе, не зацяняючы адзін аднаго. Іх краі растуць хутчэй, чым сярэдзіна, а таму становяцца хвалістымі, што павялічвае агульную ліставую паверхню расліны. Колькасць лістоў на сцябле адпавядае колькасці сцябловых вузлоў<ref name="ЛР"/>.
=== Кветкі ===
{{Фотарадок|SweetcornFlower.JPG|ш1=300|Maiskolben auf dem Feld.jpg|ш2=150|Кукуруза3.jpg|ш3=170|Zea mays fraise MHNT.BOT.2011.18.21.jpg|ш4=330|тэкст=Злева направа: мужчынскае суквецце, жаночае суквецце, катах (пачатак), насенне сорту 'Fraise'|color=lightgreen}}
У кукурузы на адной расліне ўтвараюцца як мужчынскія суквецці — [[мяцёлка|мяцёлкі]], так і жаночыя — [[катах]]і, гэта значыць яна [[Падзел палоў у кветкавых раслін|аднадомная]] раздельнаполая расліна<ref name="ЛР"/>. (Мужчынскія кветкі сабраны ў верхавінах, жаночыя — на [[катах]]ах, у пазухах верхніх сцябловых лісцяў.) Мяцёлка ў кукурузы верхавінная, размяшчаецца на канцы цэнтральнага сцябла ці на верхавінах бакавых парасткаў-пасынкаў. На восі мяцёлкі пераважная колькасць бакавых галін першага парадку, рэдка на двух-трох ніжніх
Даўжыня катаха ад 4 да 50 см, дыяметр ад 2 да 10 см, маса ад 30 да 500
Форма зярновак кукурузы вельмі своеасаблівая: яны не выцягнутыя, як у [[пшаніца|пшаніцы]], [[жыта]] і многіх іншых культурных [[метлюжковыя|злакавых]], а кубічныя або круглявыя, шчыльна прыціснутыя адзін да аднаго і размешчаны на стрыжні катаха вертыкальнымі шэрагамі. У адным катаху можа быць да 1000 зярновак. Памеры, форма і афарбоўка зярновак адрозніваюцца ў розных сартоў; звычайна зярноўкі жоўтага колеру, але бывае кукуруза з чырванаватымі, фіялетавымі, сінімі і нават амаль чорнымі зярноўкамі.
Радок 85 ⟶ 82:
{| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2
|- bgcolor= align=center valign=top
||[[
||[[
||[[
||[[
|}
</center>
== Гісторыя паходжання ==
[[
Кукуруза была ўведзена ў культуру 7-12 тыс. гадоў таму на тэрыторыі сучаснай [[Мексіка|Мексікі]]. Найстаражытнейшыя знаходкі зярновак культурнай кукурузы на тэрыторыі сучасных штатаў [[Штат Аахака|Аахака]] (пячора Гвіла Накіц) і [[Горад Эроіка-Пуэбла-дэ-Сарагоса|Пуэбла]] (пячоры каля горада Цеўакан) датуюцца адпаведна 4250 і 2750 гадамі да н.
Міжнародная група
Існуе некалькі тэорый паходжання культурнай кукурузы:
Радок 104 ⟶ 101:
Другая тэорыя лічыць кукурузу вынікам гібрыдызацыі дробнай акультуранай дзікай кукурузы (гэта значыць злёгку відазмененай формы дзікай кукурузы) з іншым відам гэтага роду — альбо {{bt|Zea luxurians}}, альбо {{bt|Zea diploperennis}}.
[[
Таксама магчымы варыянты таго, што адзін з таксонаў мексіканскай дзікай кукурузы
Пакуль кукурузу апрацоўвалі на невялікіх плошчах у мексіканскіх высакагор'ях, яна заставалася генетычна даволі аднастайнай. Але прыкладна з XV стагоддзя да н.
Ролю кукурузы ў амерыканскай гісторыі цяжка пераацаніць. З высокай доляй імавернасці можна сцвярджаць, што практычна ўсе [[Месаамерыка|мезаамерыканскія]] цывілізацыі — [[Альмекская культура]], цывілізацыя [[мая]], цывілізацыя [[ацтэкі|ацтэкаў]] і іншыя — абавязаны сваім з'яўленнем і росквітам перш за ўсё культуры кукурузы, бо іменна яна легла ў аснову высокапрадукцыйнага земляробства, без якога не магло ўзнікнуць развітое грамадства. Асаблівую ролю кукурузы ў жыцці старажытных майя выразна адлюстроўвала іх рэлігійная сістэма, адным з цэнтральных багоў якой быў бог кукурузы [[Кецалькаатль]]/Кукулькан<ref name="БСМ">{{кніга|аўтар=Букасов С. М. |загаловак= Возделываемые растения Мексики, Гватемалы и Колумбии |спасылка=|месца=Л|адказны= |выдавецтва=Институт растениеводства ВАСХНИЛ|год=1930|старонкі=109—150|старонак=470}}</ref>.
== Харчовая каштоўнасць ==
{{пажыўны склад| name=Насенне кукурузы | кДж=360 | бялкі=3,2 г | тлушчы= 1,2 г | вугляводы=19 г | fiber=2,7 г | sugars=3,2 г | potassium_mg=270 | magnesium_mg=37 | iron_mg=0.5 | vitC_mg=7 | vitA_ug=10 | folate_ug=46 | niacin_mg=1.7 | thiamin_mg=0.2 | source_usda=1 | слева=1 }}
=== Хімічны склад ===
Кукурузныя песцікі (іншая назва кукурузныя лычыкі {{lang-la|Stigmata Maydis}}) утрымліваюць [[Тлушчы|тлусты алей]] (да 2,5 %), сляды [[Эфірныя алеі|эфірнага алею]] (да 0,12 %), [[камедзь]] (да 3,8 %), [[Смала|смалістыя]] рэчывы (да 2,7 %), [[горкія рэчывы|горкія]] [[гліказіды]] (да 1,15 %), [[сапаніны]] (да 3,18 %), [[крыптаксанцін]], [[Аскарбінавая кіслата|аскарбінавую]] і [[Пантатэнавая кіслата|пантатэнавую]] кіслоты, [[вітамін K]], [[іназіт]], [[Фітасцеролы|сітасцерол]], [[Фітасцеролы|сцігмасцерол]] і невывучаныя [[алкалоіды]] (0,05 %)<ref name="БФС" />.
Насенне ўтрымлівае 65-70 % [[Вугляводы|вугляводаў]], у асноўным, [[крухмал]]у да 61,2 % (па іншых дадзеных 71 %<ref name=" Artikel Starch und Starch, Composition. In: Hans Zoebelein (Hrsg.): Dictionary of Renewable Ressources. 2. Auflage, Wiley-VCH, Weinheim und New York 1996; Seiten 265-266, 267. ISBN 3-527-30114-3.">Artikel Starch und Starch, Composition. In: Hans Zoebelein (Hrsg.): Dictionary of Renewable Ressources. 2. Auflage, Wiley-VCH, Weinheim und New York 1996; Seiten 265—266, 267. ISBN 3-527-30114-3.</ref>), тлусты паўвысыхаючы алей (4-6 %), [[пентазаны]] (да 4,7 %), рэчывы алкалоіднага характару (каля 0,21 %), а таксама вітаміны: B<sub>1</sub> (0, 15-0,2 мг%), B<sub>2</sub> (каля 100 мг%), нікацінавую кіслату (1,8-2,6 мг%), пантатэнавую кіслату (каля 0,7 мг%) і [[біятын]] (да 77 мг%).
[[Кукурузны алей]] багаты [[Вітамін E|
У прэпаратах кукурузы знойдзены [[дубільныя рэчывы]] піракатэхінавай групы (11-13 %), цукры, злучэнні [[крэмнязём]]у, тлусты алей (1,88-2,55 %), які змяшчае [[лінолевая кіслата|лінолевую]] і [[арахідонавая кіслата|арахідонавую]] кіслоты, лятучы алей (0,1-0,2 %), а таксама [[калій]], [[магній]], [[кальцый]], [[сітасцерол]
Жоўтазярняткавыя сарты багатыя [[каратын]]ам<ref name="Советы">
== Эканоміка ==
{| class="wikitable" align=left <!--style="clear:right"-->
! colspan=5|15 вядучых вытворцаў кукурузы (тысяч тон)
Радок 199 ⟶ 193:
|}
У [[2006]] годзе ўраджай кукурузы ў ЗША выдаўся рэкордным — быў сабраны трэці за ўсю гісторыю краіны ўраджай. Нягледзячы на гэта, цана [[бушаль|бушаля]] збожжа на {{нп3|Чыкагская таварная біржа|чыкагскай біржы|ru|Чикагская товарная биржа}} ў пачатку лістапада склала 3,44
У [[2008]] годзе ў Кітаі быў сабраны рэкордны для краіны ўраджай кукурузы ў 166 млн тон.
[[
У Расіі ў 2010 годзе было выраблена 3084 тысяч тон кукурузы<ref>[http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor Статистика производства кукурузы FAO].</ref>. У Расіі цукровую кукурузу вырошчваюць у [[Цэнтральна-чарназёмны эканамічны раён|Цэнтральна-чарназёмным раёне]], у [[Паволжа|Ніжнім Паволжы]], на [[Паўночны Каўказ|Паўночным Каўказе]], поўдні [[Далёкі Усход|Далёкага Усходу]]<ref name="БФС">{{кніга|аўтар=Блинова К. Ф. и др.|частка=Кукуруза|загаловак=Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|адказны=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|месца={{М}}|выдавецтва=Высш. шк.|год=1990|старонкі=201|isbn=5-06-000085-0}}</ref>.
Радок 214 ⟶ 208:
== Значэнне і ўжыванне ==
{{Біяфота|Cereal con yogur.jpg|left|ш=250|Кукурузныя шматкі з ёгуртам|color=lightgreen}}
Кукуруза — адна з самых распаўсюджаных і важнейшых [[Сельскагаспадарчыя культуры|сельскагаспадарчых культур]] у свеце. У асноўным яе вырошчваюць на збожжа і для вытворчасці [[корм|кармоў]]. У сусветным [[Земляробства|земляробстве]], кукурузу выкарыстоўваюць як універсальную культуру — на [[корм]] скату (сцёблы і катахі), для харчовых і тэхнічных патрэб — вытворчасці [[Крупа|круп]] і [[Мука|мукі]], харчовага [[крухмал]]у і расліннага [[Кукурузны алей|алею]], штучнага мёду і [[Цукар|цукру]], {{нп3|Ксантанавая камедзь|ксантанавай камедзі|ru|Ксантановая камедь}}, [[дэкстрын]]у і [[Этанол|этылавага спірту]], {{нп3|амілаза|амілазы|uk|Амілаза}}, што служыць чалавеку пры вытворчасці фота- і {{нп3|Кінаплёнка|кінаплёнак|ru|Киноплёнка}} і сінтэтычных тканін, з гатункаў воскападобнай кукурузы ў прамысловасці вырабляюць [[
Бялок кукурузы змяшчае шэраг амінакіслот, якія з'яўляюцца [[Незаменныя амінакіслоты|незаменнымі]] для арганізма чалавека.
=== Кармы ў жывёлагадоўлі ===
[[
[[
Кукуруза мае высокія кармавыя якасці, але працэнт бялку ў яе зерні нізкі<ref>''Харченко Ю. В., Харченко Л. Я.'' [http://www.nbuv.gov.ua/portal/chem_biol/vpdaa/2010_4/50.pdf Теосінте — перспективна культура для селекції кукурудзи] / [http://www.nbuv.gov.ua/portal/chem_biol/vpdaa/ Вісник Полтавської державної аграрної академії Науково-виробничий журнал]. — 2010, № 4. {{ref-uk}}</ref>, і каля 30-40 % бялку зерня кукурузы прыпадае на малакаштоўны {{нп3|зеін||uk|Зеїн}}, які саступае бялкам іншых злакавых і [[Бабовыя|бабовых]] культур<ref name="Демидась">''Демидась Г. І., Ямкова В. В.'' [http://www.nbuv.gov.ua/portal/chem_biol/nvnau/2009_132/09dgicpc.pdf Вплив густоти стояння компонентів в сумісних посівах кормових культур на урожайність кукурудзи] / [http://www.nbuv.gov.ua/portal/chem_biol/nvnau/ Науковий вісник Національного університету біоресурсів і природокористування України Збірник наукових праць]. — 2009, Вип. 132. {{ref-uk}}</ref>. У незеінавай частцы бялку кукурузы змяшчаецца мала {{нп3|незаменныя амінакіслоты|незаменных амінакіслот|uk|Незамінні амінокислоти}}: [[метылаланін]]у, [[трыптафан]]у і інш., Што адмоўна адбіваецца на пажыўнасці кукурузнага корму. Таму для ўзбагачэння бялком зялёнай масы кукурузы яе вырошчваюць разам з бабовымі культурамі<ref name="Демидась"/>.
Радок 228 ⟶ 221:
=== У харчовай прамысловасці ===
Магчымасці выкарыстання кукурузы ў кулінарыі вельмі вялікія. Яе шырока выкарыстоўваюць у перыяд малочнай спеласці. Па пажыўнасці
Кукуруза з'яўляецца каштоўным харчовым прадуктам. З яе зерня вырабляюць кукурузную муку, крупы і шматкі, каларыйнасць якіх характарызуюцца дадзенымі, прыведзенымі ніжэй
{| class="wikitable"
Радок 253 ⟶ 246:
==== У кулінарыі ====
[[
Толькі што сабраныя катахі ўжываюць у ежу ў адвараным выглядзе. Для працяглага захоўвання іх можна замарозіць. Кансерваванае зерне кукурузы выкарыстоўваюць для прыгатавання салатаў, першых і другіх страў. Кукурузная мука буйнога памолу ідзе на кашы, а тонкага — на [[пудынг]]і, варэнікі, аладкі і іншую выпечку. Пры дабаўленні кукурузнай мукі ў тарты і печыва гэтыя вырабы становяцца смачнейшымі і больш рассыпістымі. З папярэдне араматызаваных і раздробненых зерняў кукурузы вырабляюць [[кукурузныя шматкі]] — гатовы прадукт харчавання, які не патрабуе дадатковай кулінарнай апрацоўкі. Іх ужываюць як гарнір, а таксама як самастойную страву разам з сокамі, узварамі, гарбатай, кавай, малаком і [[ёгурт]]ам.
Радок 274 ⟶ 267:
=== У медыцыне ===
Кукурузныя [[песцік|слупкі з рыльцамі]] маюць жоўцегонную і мачагонную ўласцівасць. Вадкі экстракт і спіртавая настойка кукурузных слупкоў павялічваюць сакрэцыю [[жоўць|жоўці]] і паляпшаюць яе рух, разрэджваюць жоўць, памяншаюць колькасць [[білірубін]]у ў жоўці, паскараюць працэс [[згортванне крыві|згортвання крыві]]. Прэпараты кукурузы павялічваюць колькасць [[Трамбацыты|трамбацытаў]] у крыві і значна ўзмацняюць выдзяленне [[мача|мачы]] ([[дыурэз]])<ref name="Товстуха"/>. У народнай медыцыне іх выкарыстоўваюць пры захворваннях печані. У навуковай медыцыне многіх краін, у тым ліку і ў Расіі, вадкі [[экстракт]] і [[настой]] кукурузных рыльцаў ужываюць пры [[халангіт|халангіце]]<ref name="БФС" />, [[халецыстыт|халецыстыце]], [[гепатыт|гепатыце]] і [[Жоўцекамянёвая хвароба|жоўцекамянёвай хваробе]], а таксама ў выпадку недастатковага аддзялення [[Жоўць чалавека|жоўці]], радзей — як кровесуцішальны сродак<ref name="
[[Зародак, батаніка|Зародкі]] збожжавай кукурузы ўтрымліваюць 49-57 % тлустага алею ({{lang-la|Oleum Maydis}})<ref name="БФС" />. Алей атрымліваюць халодным і гарачым прасаваннем і прасаваннем з [[
▲Кукурузныя [[песцік|слупкі з рыльцамі]] маюць жоўцегонную і мачагонную ўласцівасць. Вадкі экстракт і спіртавая настойка кукурузных слупкоў павялічваюць сакрэцыю [[жоўць|жоўці]] і паляпшаюць яе рух, разрэджваюць жоўць, памяншаюць колькасць [[білірубін]]у ў жоўці, паскараюць працэс [[згортванне крыві|згортвання крыві]]. Прэпараты кукурузы павялічваюць колькасць [[Трамбацыты|трамбацытаў]] у крыві і значна ўзмацняюць выдзяленне [[мача|мачы]] ([[дыурэз]])<ref name="Товстуха"/>. У народнай медыцыне іх выкарыстоўваюць пры захворваннях печані. У навуковай медыцыне многіх краін, у тым ліку і ў Расіі, вадкі [[экстракт]] і [[настой]] кукурузных рыльцаў ужываюць пры [[халангіт|халангіце]]<ref name="БФС" />, [[халецыстыт|халецыстыце]], [[гепатыт|гепатыце]] і [[Жоўцекамянёвая хвароба|жоўцекамянёвай хваробе]], а таксама ў выпадку недастатковага аддзялення [[Жоўць чалавека|жоўці]], радзей — як кровесуцішальны сродак<ref name="БФС" /><ref name="Товстуха"/>. Як мачагонны сродак настой або [[адвар]] кукурузных рыльцаў выкарыстоўваюць пры [[Мочакаменная хвароба|мочакаменнай хваробе]], запаленчых захворваннях мочапалавых шляхоў і [[прастатыт|прастатыце]]<ref name="ЛР"/>.
▲[[Зародак, батаніка|Зародкі]] збожжавай кукурузы ўтрымліваюць 49-57 % тлустага алею ({{lang-la|Oleum Maydis}})<ref name="БФС" />. Алей атрымліваюць халодным і гарачым прасаваннем і прасаваннем з [[Экстракцыя|экстракцыяй]]. Сыры, [[рафінаванне|нерафінаваны]] [[кукурузны алей]] рэкамендуецца як дапаможны дыетычны сродак для прафілактыкі і лячэння [[атэрасклероз]]у, [[Атлусценне|атлусцення]], [[Цукровы дыябет|цукровага дыябету]].
З абалонкі кукурузы робяць лячэбныя чаі, [[таблеткі]], парашкі.
==== Нарыхтоўка лекавай сыравіны ====
Кукурузныя [[Песцік|песцікі з рыльцамі]] ({{lang-la|Stili et Stigmata Maydis}}) выкарыстоўваюцца ў медыцыне пад назвай «кукурузных валасоў»<ref name="ЛР"/>. Іх нарыхтоўваюць летам у фазе малочнай спеласці катахоў<ref name="ЛР"/> ці ў жніўні-верасні пры зборы кукурузных пачаткаў; зрываюць іх уручную, нажом або сярпом. Перавагу аддаюць залаціста-жоўтым і чырвоным слупкам. Цёмныя, кранутыя цвіллю і ўвільготненыя слупкі кукурузы непрыдатныя для медыцынскага выкарыстання. Сыравіну рассцілаюць тонкім пластом, добра высушваюць у сушылках пры тэмпературы 40°
▲Кукурузныя [[Песцік|песцікі з рыльцамі]] ({{lang-la|Stili et Stigmata Maydis}}) выкарыстоўваюцца ў медыцыне пад назвай «кукурузных валасоў»<ref name="ЛР"/>. Іх нарыхтоўваюць летам у фазе малочнай спеласці катахоў<ref name="ЛР"/> ці ў жніўні-верасні пры зборы кукурузных пачаткаў; зрываюць іх уручную, нажом або сярпом. Перавагу аддаюць залаціста-жоўтым і чырвоным слупкам. Цёмныя, кранутыя цвіллю і ўвільготненыя слупкі кукурузы непрыдатныя для медыцынскага выкарыстання. Сыравіну рассцілаюць тонкім пластом, добра высушваюць у сушылках пры тэмпературы 40° C або на паветры, у цені, расклаўшы пластом 1-2 см, і захоўваюць у халаднаватых, але не вільготных месцах<ref name="Товстуха"/>.
З-за высокай [[Гіграскапічнасць|гіграскапічнасці]] сыравіны яе трэба захоўваць у сухім, добра праветраным памяшканні. Тэрмін прыдатнасці — 3 гады.
Радок 295 ⟶ 286:
== Сарты кукурузы ==
{{Біяфота|Peruvian corn.jpg|left|ш=220|Перуанскія сарты кукурузы|color=lightgreen}}
Радок 301 ⟶ 291:
=== Генетычныя мадыфікацыі ===
[[Генетычна мадыфікаваны арганізм|Генетычна мадыфікаваная]] (ГМ) кукуруза ў 2009 годзе была адной з адзінаццаці ГМ культур, якія вырошчвалі ў 2009 годзе ў свеце ў камерцыйных мэтах<ref>[http://www.isaaa.org/resources/publications/briefs/41/executivesummary/default.asp Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2009] ISAAA Brief 41-2009, February 23, 2010, retrieved August 10, 2010.</ref>. У ЗША і Канадзе яе сталі вырошчваць з 1997 года.
== Вырошчванне кукурузы ==
Кукуруза — высокапрадукцыйная культура. За кароткі час яна ўтварае больш арганічнай масы, чым іншыя культурныя расліны<ref name="Центило">''В. А. Мокрієнко, Л. В. Центило.'' [http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/nd/2011_3/11mva.pdf Особливості росту і розвитку кукурудзи залежно від строків сівби та густоти стояння рослин] / [http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/nd/2011_3/titul.html Наукові доповіді Національного
▲[[Файл:Mais kiemplant.jpg|thumb|250px|Кукурузныя парасткі, якія выходзяць з зямлі]]
▲[[Файл:Maisfeld-1.jpg|thumb|250px|Маладыя расліны кукурузы]]
▲Кукуруза — высокапрадукцыйная культура. За кароткі час яна ўтварае больш арганічнай масы, чым іншыя культурныя расліны<ref name="Центило">''В. А. Мокрієнко, Л. В. Центило.'' [http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/nd/2011_3/11mva.pdf Особливості росту і розвитку кукурудзи залежно від строків сівби та густоти стояння рослин] / [http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/nd/2011_3/titul.html Наукові доповіді Національного університету біоресурсів і природокористування України. Електронне наукове фахове видання. — 2011 червень — № 3 (25)] ISSN: 2223—1609. На сайце {{нп3|Нацыянальная бібліятэка Украіны імя У. І. Вярнадскага|Нацыянальнай бібліятэкі Украіны імя У. І. Вярнадскага|uk|Національна бібліотека України імені В. І. Вернадського}}</ref>. Водны, тэмпературны, светлавы і пажыўны рэжымы маюць вялікае значэнне пры вырошчванні кукурузы, таму пры неспрыяльных умовах зніжаецца колькасць і маса зерня, асабліва ў верхавіне катаха. Сонечнай энергіі кукуруза патрабуе значна больш, чым збожжавыя каласавыя і іншыя культуры, а пры яе недахопе (зацененыя месцы, загушчанасць пасеваў, працяглае воблачнае надвор'е) вегетацыйны перыяд гэтай культуры павялічваецца, а ўраджайнасць зніжаецца<ref>Рослинництво: Підручник / За ред. В. Г. Влоха. − К.: Вища школа, 2005. − 382 с</ref>. Гэта прыводзіць да зніжэння якасці зярна. Паказчыкам высокага ўраджаю з'яўляецца дасягненне тыповых для кожнага [[гібрыд]]а суадносін паміж зернем і лісцесцябловай масай — індэкса ўраджаю. Ён у кукурузы на [[сілас]] дасягае 1, у кукурузы на [[зярно]] — вагаецца ў межах ад 0,38 да 0,42<ref name="Центило"/>. Даказана, што высокае і нізкае ўтрыманне бялку ў зерні перадаецца пры {{нп3|Блізкароднаснае скрыжоўванне|блізкароднасным скрыжоўванні|ru|Инбридинг}} з пакалення ў пакаленне, як высокаспадчынная прыкмета, аднак яна патрабуе пастаяннага кантролю пры адборы і размнажэнні высокабялковых [[лінія, селекцыя|ліній]]<ref>Заїка С. П. Скоростигла кукурудза / С. П. Заїка — К.: Урожай, 1987. — С. 153—208.</ref>.
Выкарыстанне мікрабіялагічных прэпаратаў прыроднага паходжання з'яўляецца адным з фактараў павышэння прадукцыйнасці і якасці зярна кукурузы. Пры {{нп3|інакуляцыя|інакуляцыі|en|Inoculation}} мікробных прэпаратаў [[сімбіёз|сімбіятычнае]] развіццё мікраарганізмаў у {{нп3|рызасфера|рызасферы|uk|Ризосфера}} каранёвай сістэмы расліны спрыяе павелічэнню колькасці мінералаў, якія паступаюць у расліну, і павышэнню прадукцыйнасці [[фотасінтэз]]у, а шляхам павелічэння колькасці карысных відаў мікрабіётаў — павышаюць устойлівасць раслін да дадатковых патагенаў, што ў цэлым спрыяе павышэнню ўтрымання пратэінаў у зярне і якасці зярна ў цэлым<ref>Higa T. An Earth Saving Revolution. — Tokyo, Japan.: Sunmark Publishing Inc. − 1999. − 354 р.</ref>.
Радок 317 ⟶ 306:
=== Шкоднікі кукурузы ===
Карані або парасткі ўсходаў кукурузы ў глебе пашкоджваюць [[Лічынка|лічынкі]] многіх [[Біялагічны від|відаў]] жукоў наступных сямействаў {{bt-bellat||Elateridae}}, {{bt-bellat||Tenebrionadae}}, {{bt-bellat||Alleculidae}} і {{bt-bellat|пласцініставусыя|Scarabaeidae}}<ref name="УААН">''В. В. Кириченко, В. П. Петренкова, І. А. Гур'єва, Л. М. Чернобай, І. М. Черняєва, Т. Ю. Маркова''.[http://www.nbuv.gov.ua/portal/Chem_Biol/Pukh/2008/14.pdf Захист кукурудзи від хвороб і шкідників] / {{нп3|Украінская акадэмія аграрных навук|Українська академія аграрних наук|uk|Українська академія аграрних наук}}. Інститут рослинництва
▲Карані або парасткі ўсходаў кукурузы ў глебе пашкоджваюць [[Лічынка|лічынкі]] многіх [[Біялагічны від|відаў]] жукоў наступных сямействаў {{bt-bellat||Elateridae}}, {{bt-bellat||Tenebrionadae}}, {{bt-bellat||Alleculidae}} і {{bt-bellat|пласцініставусыя|Scarabaeidae}}<ref name="УААН">''В. В. Кириченко, В. П. Петренкова, І. А. Гур'єва, Л. М. Чернобай, І. М. Черняєва, Т. Ю. Маркова''.[http://www.nbuv.gov.ua/portal/Chem_Biol/Pukh/2008/14.pdf Захист кукурудзи від хвороб і шкідників] / {{нп3|Украінская акадэмія аграрных навук|Українська академія аграрних наук|uk|Українська академія аграрних наук}}. Інститут рослинництва ім. В. Я. Юр'єва УААН. Центр генетичних ресурсів України. // [http://www.nbuv.gov.ua/portal/Chem_Biol/Pukh/ Посібник українського хлібороба. Науково-практичний збірник]. — 2008</ref>.
==== Жуки сямейства {{bt-bellat||Elateridae}} ====
Сярод відаў, якія з'яўляюцца шкоднікамі кукурузы, з гэтага сямейства можна адзначыць наступныя:
Радок 332 ⟶ 319:
==== Жукі сямейства {{bt-bellat||Tenebrionidae}} ====
Гэтыя жукі добра прыстасаваныя да засушлівых умоў. Найбольш небяспечныя для кукурузы {{bt-bellat||Pedinus Femoralis}}, {{bt-bellat||Blaps galophila}}, {{bt-bellat||Blaps lethifera}}, {{bt-bellat||Opatrum sabulosum}}, {{bt-bellat||Podonta daghestanica}}, {{bt-bellat||Omophlus proteus}}<ref name="УААН"/>. Лічынкі жукоў гэтага сямейства пашкоджваюць высеянае насенне і падземную частку ўсходаў ля паверхні.
Радок 349 ⟶ 335:
=== Хваробы кукурузы ===
Падчас [[Вегетацыйны перыяд|перыяду вегетацыі]], а таксама пры захоўванні кукурузу паражаюць звыш 100 відаў [[Грыбы|грыбоў]] і [[Бактэрыі|бактэрый]], а таксама некаторыя [[вірусы]] і [[мікаплазмы|мікаплазменныя хваробы]].
Радок 355 ⟶ 340:
{| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2
|- bgcolor= align=center valign=top
||[[
||[[
||[[
|}
</center>
Радок 367 ⟶ 352:
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1|'''Хваробы насення і ўсходаў'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Шэра-зялёная цвіль''' || bgcolor=#F2FFE6| [[Узбуджальнік]]і
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Цёмна-зялёная цвіль''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Ружовая цвіль''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Паляганне сеянцаў (чорная ножка)''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| align="right" bgcolor=#F0FFF0| Меры абароны ад цвілевай мікрафлоры || bgcolor=#F0FFF0| — Калібраванне насення;<br />
|-
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Галаўнёвыя хваробы'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Лятучая галаўня''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| align="right" bgcolor=#F0FFF0| Меры абароны || bgcolor=#F0FFF0| — агратэхнічныя: захаванне аптымальных севазваротаў і тэрмінаў сяўбы;<br />
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Пузырчатая галаўня''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| align="right" bgcolor=#F0FFF0| Меры абароны || bgcolor=#F0FFF0| Стварэнне і выкарыстанне ўстойлівых гібрыдаў. <br />
Радок 395 ⟶ 380:
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Хваробы сцябла і каранёў'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Фузарыёзныя сцябловыя та каранёвыя цвілі''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Белая гнілата''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Вугальная гнілата сцёблаў''' || bgcolor=#F2FFE6| Збудник
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Бактэрыяльная гнілата сцёблаў''' || bgcolor=#F2FFE6| Збудники
|-
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Лісцевыя хваробы'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Гельмінтаспарыёз сцёблаў, лісцяў, катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Іржа''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Аскахітоз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Септарыёз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Курвулярыёз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Цэфаласпарыёз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Філасціктоз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Альтэрнарыёз лісця''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Епікакоз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Колцападобная бактэрыяльная плямістасць лісця''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Бактэрыяльная плямістасць лісця і похваў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Бактэрыяльнае завяданне Сцюарта''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Хваробы катахоў'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Фузарыёз катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Чырвоная гнілата катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Ніграспароз''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Шэрая гнілата''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Дыпладыёз, сухая гнілата сцёблаў і катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Кладаспарыёз (цёмная цвіль)''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Ружовая цвіль''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Бактерыёз катахоў''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| align="center" colspan="2" bgcolor=#C1FFC1| '''Вірусныя захворванні'''
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Закукліванне''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Мазаіка (крапчатасць) лісця кукурузы''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнік
|-
| bgcolor=#F2FFE6| '''Карлікавая мазаіка кукурузы''' || bgcolor=#F2FFE6| Узбуджальнікі
|}
Радок 464 ⟶ 449:
== Кукуруза ў міфах ==
[[
[[
[[
У старажытных майя быў бог кукурузы, які, відаць, атаясамляўся з богам жніва {{нп3|Юм Кааш||ru|Юм Кааш}}. Ён адлюстроўваўся ў выглядзе юнака з галаўным упрыгожваннем з лісця кукурузы, прадстаўляючы сабой раскрыты пачатак кукурузы. Яму адпавядаў [[іерогліф]] у выглядзе зерня кукурузы. Багіня мая [[Кукуіц]] адлюстроўвалася
У ацтэкскай міфалогіі ў бога сонца і багіні месяца быў сын {{нп3|Цантэатль||ru|Центеотль}} — бог кукурузы. Паводле паданняў, бог кукурузы быў рассечаны з зайздрасці іншым бажаством на часткі, якія ператварыліся ў кукурузу і іншыя карысныя расліны. Сама мексіканская назва кукурузы ''tlaolli'' азначае «наша цела (мяса)».
|