Нарвегія: Розніца паміж версіямі

Нягледзячы на паўночнае становішча, Нарвегіі ўласцівы спрыяльны клімат з прахалодным [[лета]]м і адносна мяккай (для адпаведных шырот) [[зіма|зімой]] — вынікам уздзеяння [[Гальфстрым]]у. Сярэдняя гадавая колькасць [[ападкі|ападкаў]] вагаецца ад 3330 мм на захадзе, куды ў першую чаргу паступаюць вільготныя вятры, да 250 мм у некаторых адасобленых рачных далінах на ўсходзе краіны. Сярэдняя [[тэмпература]] студзеня каля 0 °C характэрная для паўднёвага і заходняга ўзбярэжжаў, тады як ва ўнутраных раёнах яна паніжаецца да -4 °C і меней. У ліпені сярэднія тэмпературы на ўзбярэжжа каля 14 °C, а ва ўнутраных раёнах — каля 16 °C.

Тэрыторыя Нарвегіі заселена чалавекам прыблізна ў 6 тысячагоддзі да н.э. У 2 тысячагоддзі да н.э. старажытна-германскія плямёны адцяснілі на поўнач мясцовае карэннае насельніцтва — [[саамы|саамаў]]. У канцы 1 тысячагоддзя н.э. ўзнікла нарвежская народнасць. У эпоху [[вікінгі|вікінгаў]] ([[нарманы|нарманаў]]; канец 8-сярэдзіна 11 стагоддзяў) пачалося фарміраванне навежскай дзяржаўнасці. У [[872]] годзе на прастол уступіў першы конунг [[Харальд I Хорфагер]]. Продкі нарвежцаў рабілі марскія паходы пераважна ў [[Заходняя Еўропа|Заходнюю Еўропу]], каланізавалі Цэнтральную і Паўночную Англію, [[Шатландыя|Шатландыю]], [[Аркнейскія астравы|Аркнейскія]], [[Шэтландскія астравы|Шэтландскія]], [[Гебрыдскія астравы|Гебрыдскія]], [[Фарэрскія астравы]], прыбярэжныя раёны Ірландыі, [[Ісландыя|Ісландыю]], [[Грэнландыя|Грэнландыю]] ([[Лейф Эрыксан]], [[Эрык Руды]], [[Гунб’ёрнГунб'ёрн Ульфсан]]). Каля 1000 года ў краіне прынята [[хрысціянства]]. Перыяд паміж 1130 і 1240 гг. суправаджаўся грамадзянскімі войнамі за ўладу (Біркенбейнеры). Пры [[Хокан IV Хокансан|Хокане IV Хокансане]] (1217-63) грамадзянскія войны спыніліся, Нарвегія мела найбольшую ў сваёй гісторыі тэрыторыю, у тым ліку займала сучасныя шведскія правінцыі [[Емтланд]] і [[Бохуслен]]. Кароль Хокан V Магнусан (1299-1319) зрабіў сталіцай краіны горад [[Осла]] (раней каралеўскі двор знаходзіўся ў г.[[Берген]]). У 1300-1500 гадах Нарвегія знаходзілася ў эканамічнай залежнасці ад нямецкай [[Ганза|Ганзы]] (яе галоўным апорным пунктам прыблізна з 1350 года быў Берген), якая кантралявала экспарт нарвежскай рыбы. Эпідэмія чумы 1347-50 прывяла да працяглага эканамічнага заняпаду. У 1319 годзе заключана асабістая ўніяунія Нарвегіі са Швецыяй, у [[1380]] — з [[Данія]]й, у [[1397]] — [[Кальмарская ўніяунія]] (у [[1523]] з уніі выйшла [[Швецыя]]). Пасля 1500 года пачаўся павольны эканамічны ўздым. У [[1536]] годзе ў Нарвегіі абвешчана [[Рэфармацыя]], у 1537 годзе краіна страціла статус самастойнага каралеўства і ператварылася ў дацкую правінцыю (у 1572 годзе ўведзена пасада намесніка дацкага караля). У выніку дацка-шведскіх войнаў 17 стагоддзя Нарвегія страціла тэрыторыі Емтланд, Хер'едален (1645), Бохуслен (1658) на карысць Швецыі і апынулася ў сучасных межах. У 17-пачатку 19 стагоддзя актывізаваўся нацыянальна-вызваленчы рух супраць дацкага панавання.

[[ФайлВыява:Wergeland.jpg|thumb|left|85px|[[Генрык Вергелан]]]]

Пасля заключэння ўнііуніі з Даніяй пісьмовая [[нарвежская мова]] паступова замяшчалася [[дацкая мова|дацкай]], і да пачатку XX стагоддзя нарвежскія пісьменнікі стваралі свае творы на мове, практычна неадрознай ад дацкай. Адраджэнню нарвежскай літаратурнай мовы ў паспрыяў [[Генрык Вергелан]], які змагаўся за культурную незалежнасць Нарвегіі. Яго працы аказалі ўплыў на вялікіх пісьменнікаў другой паловы XIX стагоддзя — [[Генрык Ібсен|Генрыка Ібсена]] і [[Б'ёрнсцернэ Б'ёрнсан]]а. У канцы XIX стагоддзя пачынаюць заяўляць пра сябе нарвежскія мадэрністы. Выбітным прадстаўнікамі мадэрнізму сталі [[Кнут Гамсун]] і [[Сігб'ёрн Обстфелер]]. Найбольшага росквіту мадэрнізм дасягнуў у 1960-я гады . Часопіс пры [[Універсітэт Осла|Універсітэце Осла]] «Профіль» згуртаваў вакол сябе групу маладых аўтараў, якія эксперыментавалі з рознымі літаратурнымі формамі. Многія з іх пасля ўнеслі выдатны ўклад у нарвежскую літаратуру: [[Даг Сульстад]], [[Тур Обрэстад]], [[Эльдрыд Лундэн]] і іншыя. Яркім прадстаўніком мадэрнізму з'яўляецца і драматург [[Юн Фосэ]].

[[ФайлВыява:Eilif Peterssen-Edvard Grieg 1891.jpg|thumb|[[Эдвард Грыг]]]]

24 лістапада 1995 года ўступіла ў сілу Пагадненне памiжпаміж Урадам РэспублiкiРэспублікі Беларусь i Урадам Каралеўства НарвегiiНарвегіi аб паветраных зносiнахзносінах. У 2009 годзе ў Нарвегіі выйшла кніжка «Fanden på flat mark» («Праклён над раўнінным краем») — зборнік эсэ пра Беларусь Пера Андэша Тудаля (Per Anders Todal).

[[ФайлВыява:Ole Lilloe-Olsen.jpg|thumb|[[Оле Ліла-Ольсен]], пяціразовы алімпійскі чэмпіён па стральбе]]

Пераважна развіваюцца зімовыя віды. Больш за ўсё медалёў нарвежцы заваявалі ў спаборніцтвах па лыжных гонках і [[канькабежны спорт|канькабежным спорце]]. Зборная па біятлоне — адна з наймацнейшых у свеце. Самы выбітны сучасны біятланіст — [[Уле-Эйнар Б'ёрндален]], адзіны ў свеце шасціразовы алімпійскі чэмпіён па біятлоне і шматразовы прызёр іншых спаборніцтваў. Хакей, аднак, развіты слаба і саступае больш папулярнаму футболу. Вышэйшым дасягненнем зборнай па футболефутболу з'яўляецца выхад у 1/8 фіналу чэмпіянату свету 1998 года ў Францыі. Большая частка гульцоў зборнай выступаюць у чэмпіянаце Англіі. У чэмпіянаце Нарвегіі традыцыйна лідзіруюць «Русенборг» (20-разовы чэмпіён), «Бран», «Волерэнга», «Вікінг» і інш. У 1990-х гадах «Русенборг» паспяхова выступаў у Лізе чэмпіёнаў, дайшоўшы ў сезоне 1996/97 да 1/4 фіналу, а ў 2008 годзе выйграў Кубак Інтэртота. Знакамітыя футбалісты — Уле Гунар Сульшэр, Турэ Андрэ Фло, Джон Кар'ю, Ён Арнэ Рыысэ і інш.