Вікіпедыя

Гісторыя Польшчы: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др clean up, replaced: фармаванн → фарміраванн, Гарадзенск → Гродзенск, е у → е ў, я у → я ў (6), рлянд → рланд, сьн → сн (3), ю у → ю ў, мэта using AWB
Радок 5:
У 9–10 ст. на сучаснай тэрыторыі Польшчы жылі розныя заходнеславянскія плямёны, сярод якіх вылучаліся вісляне і паляне. Першыя займалі тэрыторыю з цэнтрам у [[Кракаў|Кракаве]], другія – з цэнтрам у [[Горад Гнезна|Гнезна]]. Менавіта паляне ў 10 ст. здолелі аб'яднаць вакол сябе сваіх суседзяў і паклалі пачатак дзяржавы, якая ад іх і празвалася Польшчай. Старажытныя легенды, запісаныя польскімі летапісцамі, распавядаюць пра князя Крака, у гонар якога быў названы горад [[Кракаў]], пра князя Папеля, які быў выгнаным за свае злачынствы. Існуюць легенды і пра Земавіта, сына хлебароба Пяста, па імі якога была названа першая гістарычная польская валадарская дынастыя. З нашчадкаў Пяста выйшаў [[князь]] [[Мешка I]] ([[960]]–[[992]]), першы гістарычна вядомы [[князь]]. Валоданні Мешка ўключалі ў сябе Вялікую Польшчу (вобласць рассялення палян), а таксама землі па сярэднім цячэнні [[Вісла|Віслы]]. У [[865]] [[Мешка I|Мешка]] ажаніўся на дачцы чэшскага князя [[Баляслаў I|Баляслава I]] – Дабраве, а ў [[966]] – прыняў [[хрысціянства]] па заходнім абрадзе. Для таго, каб паслабіць залежнасць ад германскага [[імператар]]а, васалам якога [[Мешка I]] прызнаў сябе ў [[963]], польскі [[князь]] на падставе [[Дароўны акт|Дароўнага акту]] аддаў Польшчу пад заступніцтва [[Святы Прастол|Святога Прастола]]. У карысць [[Святы Прастол|Святога Прастола]] Польшча з гэтага часу плаціла штогадовую даніну – "лепту Св. Пятра".
 
Сын Мешка – [[Баляслаў Храбры]] ([[992]]–[[1025]]) працягнуў стварэнне польскай дзяржавы, аб'яднаўшы пад сваёй уладай усе польскія плямёны. У [[1000]] годзе ён заключыў дагавор з [[Атон I|Атонам I]] (германскім каралём, з [[962]] – імператарам свяшчэннарымскім), паводле якой стваралася самастойнае архібіскупства з цэнтрам у [[Горад Гнезна|Гнезна]]. Тым самым была пацверджанаяпацверджана незалежнасць польскіх земляў ад імперыі. У [[1025]] годзе [[Баляслаў Храбры|Баляслаў]] прыняў каралеўскі тытул. Да таго часу Польшча ўяўляла сабою краіну з развітой сістэмай замкаў і гродаў, пачынае складацца і польскае [[рыцарства]] (milites), якое атрымоўвалаатрымлівала зямлю за службу князю, і nobiles – [[шляхта]].
 
Аднак пасля смерці [[Баляслаў Храбры|Баляслава]] пачаліся міжусобіцы. Дробныя польскія князі патрабавалі ад Мешка (Мячыслава) II ([[1026]]–[[1034]]) вылучыць ім долі. Патрабаванні былі здаволеныяздаволены, але беспарадкі не спыніліся і амаль уся дынастыя [[Пясты|Пястаў]] была знішчанаязнішчана. Скарыстаўшыся ўнутранымі праблемамі, суседзі Польшчы захапілі частку земляў, якія належылі ёй да таго часу: немцы – усё заваяваныя Баляславам зямлі ўздоўж цячэння [[Эльба|Эльбы]], датчане – Памор'е, чэхі – узнавілі сваю незалежнасць, а кіеўскі [[князь]] Яраслаў Уладзіміравіч – Червеньскія гарады.
 
Казіміру Узнавіцелю (1034–1058) удалося выправіць сітуацыю. Абапіраючыся на саюз з Руссю, ён вярнуў Польшчы Мазовію і Сілезію. У той жа час у перыяд яго кіравання адбылося адно з самых буйных народных паўстанняў таго часу (1037–1038). Паўстанне было накіравана супраць царкоўных і свецкіх улад і для падаўлення яго спатрэбілася дапамога імператара Конрада II.
 
Баляслаў II (1058–1079), празваны Смелым, імкнуўся працягнуць палітыку свайго прадзеда – Баляслава I Храбрага, выкарыстаючы спрыяльную міжнародную сітуацыю. У барацьбе паміж імператарам Генрыхам IV і папам Рыгорам VII ён выступіў на боку апошняга. Гэта прынесла свой плён: у 1075 у Польшчу прыбыў папскі пасланец, каб канчаткова замацаваць правы Гнезненскага архібіскупства, а ў 1076 Баляслаў II быў каранаваны. У гэтых умовах ён не адважыўся адхіліць просьбу папы, які прасіў яго дапамагчы князю Ізяславу ў барацьбе за кіеўскі сталец. У 1077 Баляслаў здзейсніў паход на Кіеў. Горад быў узяты, Ізяслаў зоў стаў кіеўскім князем. Аднак як толькі палякі вярнуліся дадому, браты Ізяслава зноўкузноў выступілі супраць яго і князь загінуў у бітве (1078). Валадаранне самога Баляслава скончылася катастрофай. Пасля забойства абвінавачанага ім у здрадзе біскупа кракаўскага Станіслава ў краіне пачаўся мяцеж магнатаў і Баляслаў змушаны быў збегчы ў Венгрыю. Сталец заняў яго брат – Уладзіслаў Герман (1079–1102), падчас кіравання якога цэнтральная ўлада моцна саслабла. Сам Уладзіслаў Герман насіў не каралеўскі, а княжацкі тытул, а справамі пры ім запраўляў ваявода Сецех, які нават чаканіў уласную манету. Пры яго сыне – Баляславе III Крывавусным (1102–1138) ізноў узяла верх тэндэнцыя да аб'яднання. Па завяшчанні свайго бацькі ён атрымаў у кіраванне толькі частку земляў – Малую Польшчу і Сілезію, вялікапольскія землі дасталіся яго старэйшаму брату – Збігневу. Збігневу належыла і вярхоўная ўлада ў дзяржаве. Паміж братамі пачаліся канфлікты і сітуацыя абвастрылася настолькі, што, каментуючы яе, чэшскі храніст пісаў: «''Двух катоў нельга адначасова пасадзіць у адзін мяшок''». Баляслаў склаў цесны саюз з Кіевам, ажаніўшыся на дачцы кіеўскага князя – Збыславе, і ўсталяваў добрасуседскія адносіны з венграмі. Маючы такіх саюзнікаў, ён вымусіў Збігнева пакінуць Польшчу і падпарадкаваў польскія землі, якія было адышлі, акрамя Памор'я. У 1109 у Польшчу, сумесна з чэхамі, уварваліся імператарскія войскі. Пад відам аднаўлення ў правах Збігнева, імператар спадзяваўся аднавіць свае правы ў Польшчы, аднак гэтым надзеям не наканавана было ажыццявіцца. Выгнаўшы немцаў з краіны і склаўшы ў 1114 мір з чэхамі, Баляслаў III аднавіў наступ на Памор'е і далучыў да Польшчы яго ўсходнюю частку, а ў 1121 вымусіў князя Заходняга Памор'я прызнаць сябе васалам Польшчы.
 
== Феадальная раздробленасць ==
У 1138 завяшчаннем Баляслава III быў узаконены парадак сеньёрыята. Дзяржава падзялілі на ўдзелы паміж сынамі, але старэйшы ў родзе адначасова станавіўся вялікім князем. Акрамя асабістага ўдзелу, ён атрымоўваўатрымліваў вялікакняжацкі – з гарадамі Гнезнам і Кракавым. З гэтага часу для Польшчы можна гаварыць аб перыядзе феадальнай раздробненасці.
 
Колькасць удзелаў расла, улада цэнтральнай адміністрацыі слабела. З 12 ст. узмацніўся націск немцаў на славянскія землі за Эльбай. На захопленых землях было створана маркграфства Брандэнбург, з тэрыторыі якога здзяйснялася далейшае прасоўванне на ўсход. Сітуацыя ўскладнялася бесперапыннымі ўсобіцамі паміж сынамі Баляслава III. У 1157 адзін з іх – Уладзіслаў Выгнаннік – заклікаў на дапамогу імператара Фрыдрыха I Барбаросу. Выкарыстаўшы спрыяльную магчымасць, Фрыдрых паставіў Польшчу ў ленную залежнасць ад імперыі. У 1226 удзельны князь Конрад Мазавецкі запрасіў рыцараў Тэўтонскага ордэна для барацьбы з прусамі. Тэўтонскі ордэн заваяваў зямлю прусаў і стварыў на іх тэрыторыі моцную дзяржаву, якая павяла барацьбу за панаванне ў Прыбалтыцы.
Радок 36:
Са смерцю Казіміра Вялікага дынастыя Пястаў перапынілася. Улада перайшла да прадстаўніка Анжуйскай дынастыі, венгерскага караля Людовіка I Вялікага з 1370 адначасова і караля польскага. Яшчэ ў 1355 ён выдаў прывілей, паабяцаўшы польскай арыстакратыі не ўводзіць надзвычайных падаткаў і пакрываць усе ваенныя выдаткі ў выпадку заняцця стальца. У 1374 ім быў выдадзены Кошыцкі прывілей, які вызваляў шляхту практычна ад усіх падаткаў, за выключэннем невялікага зямельнага падатку, што стварала асновы для развіцця шляхецкага самакіравання.
 
Пасля перыяду бескаралеўя (1382—1384) на сталецпрастол узышла дачка Людовіка — ЯдзвігаЯдвіга. Малопольская шляхта, якая фактычна кіравала ў дзяржаве, прапанавала вял. кн. літоўскаму Ягайла руку ЯдзвігіЯдвігі і польскі сталец у абмен на заключэнне уніі з Польшчай. У 1385 у Крэўскім замку быў падпісаны дагавор, па якім Ягайла мусіў прыняць хрысціянства па каталіцкім абрадзе, ахрысціць Літву і ўключыць яе зямлі ў склад Польшчы. У 1386 ён быў каранаваны пад імем польскага караля Уладзіслава II (1386—1434), паклаўшы пачатак новай, Ягелонскай дынастыі, якая правіла ў Польшчы звыш 200 гадоў. Вялікае Княства Літоўскае дзякуючы палітыцы вял. князя Вітаўта (1392—1430), захавала сваю самастойнасць.
 
[[Крэўская унія]] згуляла сваю ролю ў барацьбе супраць Тэўтонскага ордэна, для якой і неабходна было аб'яднаць сілы абодвух дзяржаў. Падчас вайны 1409—1411, якая атрымала назву Вялікай, польска-літоўскае войска дасягнула значных поспехаў. Асабліва ўражлівай была перамога ў Грунвальда [[15 ліпеня]] [[1410]], калі загінула амаль усё кіраўніцтва Ордэна. Аднак плёнам перамогі польска-літоўская дзяржава не здолела ў поўнай меры скарыстацца. Падчас аблогі [[Марыенбург]]а (сталіцы Ордэна) пачаўся разлад паміж Ягайлай і Вітаўтам, літоўска-рускія харугвы пакінулі лагер абложваючых крэпасць. Мірны дагавор 1411 прадугледжваў вяртанне ВКЛ Жамойці, але частка страчаных падчас вайны земляў Ордэн атрымоўваўатрымліваў назад.
 
У далейшым заключаны паміж Польшчай і ВКЛ саюз прыходзілася неаднаразова пацвярджаць. У 1413 была падпісанаяпадпісана [[Гарадзельская унія]], па якой баяры ВКЛ і польскія паны абавязваліся выбіраць польскага караля або вялікага князя літоўскага па ўзаемнай дамоўленасці. Было вырашана таксама склікаць сумесныя польска-літоўскія соймы ў Любліне або ў Парчаве. Гарадзенская унія (1432) прызнавала Жыгімонта Кейстутавіча вял. кн. літоўскім.
 
Падчас свайго кіравання Ягайле некалькі раз прыходзілася задавальняць патрабаванні польскай шляхты, якая імкнулася да пашырэння сваіх правоў. У абмен на прызнанне за сваім сынам ад чацвёртага шлюбу — Уладзіславам — правоў на сталецпрастол Ягайла ў 1430 падпісаў прывілей, які гарантаваў асабістую недатыкальнасць шляхцічу, цяпер шляхціча было арыштоўваць без адпаведнага судовага выраку.
 
Пасля смерці Ягайла сталец заняў 10-гадовы Уладзіслаў III (1434—1444), аднак краінай на працягу чатырох гадоў фактычна кіравала апякунская рада на чале з кракаўскім біскупам Збігневам Алесніцкім. Прыхільнік уніі з Венгрыяй, апошні спрыяў абранню Уладзіслава на вакантны з 1440 венгерскі сталец. Новы саюз залучыў Польшчу ў вайну з Турцыяй, падчас якой малады кароль загінуў.
Радок 48:
Увесну 1445 польскім каралём пад імем Казіміра IV (1447—1492) быў абраны вял. кн. літоўскі [[Казімір Ягелончык]]. Каранаваўся ён толькі ў [[1447]], дабіўшыся змены ўмоў уніі на карысць ВКЛ. Баяры ВКЛ атрымалі тыя жа правы, што і польская шляхта.
 
У [[1454]] Казімірам былі выдадзеныявыдадзены [[Няшаўскія статуты]], праз якія Польшча ўступіла ў перыяд саслоўна-прадстаўнічай манархіі. Выданне законаў, рашэнне пытанняў вайны і міру магло зараз адбывацца толькі з згоды шляхецкіх сеймікаў — рэгіянальных сходаў шляхты. Магнаты пазбавіліся выключнага права займаць дзяржаўныя пасады, шляхта вызвалялася ад суду каралеўскіх службоўцаў. Падвысілася роля і агульнага сойма, на які ўсё ваяводствы пасылалі па два дэпутаты ў якасці прадстаўнікоў сваёй тэрыторыі.
 
Статуты былі выдадзеныявыдадзены ў пачатку 13-гадовай вайны з Тэўтонскім ордэнам (1454—1466) па патрабаванні шляхецкага апалчэння, якое інакш адмаўлялася працягваць ваенныя дзеянні. Нягледзячы на зацяжны характар, вайна скончылася паразай Ордэна. Па Торуньскім міры Польшча вярнула сабе Усходняе Памор'е, атрымала Вармійскія землі, а Ордэн прызнаў сябе васалам польскага караля.
 
Смерць Казіміра IV перапыніла асабістую унію Польскага каралеўства і ВКЛ. У 1492 вял. кн. літоўскім стаў Аляксандр, а польскім каралём быў абраны Ян I Ольбрахт (1492—1501). У пачатку яго кіравання фактычна склалася двухпалатная структура сейма. Прадстаўнікі мясцовых сеймікаў — «земскія паслы» — сталі з'язджацца да караля, каб на месцы абмеркаваць усе важныя пытанні. Так з'явілася «пасольская ізба», у якой засядалі прадстаўнікі шляхецкага саслоўя. Роля верхняй палаты сойма — сената — стала выконваць колішняя каралеўская рада, у якой паводле пасад уваходзілі канцлер, ваяводы, іншыя вышэйшыя саноўнікі і каталіцкія біскупы. Гараджане толькі зрэдку ў першы час прымалі ўдзел у паседжаннях пасольскай ізбы.
Радок 72:
У 1572 памёр, не пакінуўшы спадчынніка, Жыгімонт II Аўгуст. Паміж рознымі групоўкамі шляхты і магнатаў пачаліся доўгія дэбаты аб працэдуры выбараў караля і аб прызначэнні часовага старшыні сената. Апошнім стаў глава польскай каталіцкай царквы, а караля, нарэшце, абраў першы ў гісторыі Польшчы элекцыйны сейм (1573). Сярод шматлікіх прэтэндэнтаў перамога дасталася Генрыху Валуа, брату французскага караля Карла IX. Яшчэ да заняцця стальца Генрых павінен быў падпісаць два дакументы. Першы – свайго роду фінансавыя абавязальніцтвы перад Польшчай, другі – Артыкулы. У Артыкулах былі замацаваныя прынцыпы кіравання краінай, якія ўжо фактычна склаліся да таго часу. У першым артыкуле сцвярджалася непарушнае права щляхты абіраць караля. Пацвярджалася права сейма выдаваць законы, збіраць апалчэнне, уводзіць падаткі. Прадугледжваўся абавязковае скліканне сейма кожныя два года. Пры каралю стваралася рада з 16 сенатараў, прызначаных сеймам на 2-летні тэрмін. Без згоды рады кароль нічога не мог распачаць не ва ўнутранай, не ў знешняй палітыцы. У апошнім артыкуле абвяшчалася права шляхты адмовіць у падпарадкаванні манарху ў выпадку, калі той парушыць яе прывілеі. Кожны новы кароль пры абранні павінен быў з гэтага часу падпісваць адпаведны дакумент. Сам жа Генрых нядоўга прабыў у Польшчы. Атрымаўшы вестку аб смерці свайго брата, ён таемна збёг у Парыж, каб заняць там французскі сталец.
 
Выбары новага караля ледзвь не перараслі ва ўзброенае сутыкненне. У 1575 сенат абраў каралём Максіміліяна Габсбурга, брата імператара Рудольфа II, а шляхта – трансільванскага князя Стэфана Баторыя. Прыхільнікі Баторыя, сабраўшы 20-тысячнае войска, занялі Кракаў. Стэфан Баторый (1574–1586) атрымаў польскую карону, але яшчэ прыйшлося ваяваць з Гданьскам, які адмовіўся прызнаць новага караля. Канфлікт скончыўся кампрамісам: Гданьск абвясціў аб сваёй пакорнасці, пагадзіўся заплаціць кантрыбуцыю і плаціць штогадовую мыту ў казну. Наўзамен гораду была вернутая аўтаномія. Каралём была праведзенаяправедзена ваенная рэформа: па венгерскім узоры змененая сістэма камплектавання пяхоты, зацверджаны рэестр казакаў, якія атрымоўваліатрымлівалі жалаванне з казны і абавязваліся несці памежную службу. Імкнучыся прыцягнуць на свой бок шляхту, ён падпісаў прынятую сеймам у 1578 канстытуцыю аб стварэнні апеляцыйнай судовай інстанцыі – Трыбунала Кароны, суддзі якога выбіраліся на шляхецкіх сейміках. Стэфан Баторый паспяхова завяршыў вайну супраць Івана IV: па дагаворы аб 10-гадовым перамір'і, падпісаным у студзені 1582 у Яме Запольскім, Рэч Паспалітая атрымала Лівонію і вярнула Полацк.
 
Падчас падрыхтоўкі да вайны супраць Турцыі Стэфан нечакана памёр. Насталае пасля яго смерці міжкаралеўе ізноў вылілася ў смуту. Адбылося два элекцыйных сейма і кожны іх іх абраў свайго караля. Перамога войска канцлера Яна Замойскага ў студзені 1576 над войскамі аўстрыйскага эрцгерцага Максіміліяна прывяла да зацвярджэння на польскім стальцы шведскага каралевіча Жыгімонта III Вазы (1587–1632). Для падтрымання добрых адносін з Габсбургамі ён узяў сабе ў жонкі Ганну Габсбург, а пасля яе смерці – ажаніўся на яе сястры Канстанцыі. Збліжэнне з Габсбургскім домам прывяло да ўзмацнення контррэфармацыі ў Польшчы. Шматлікія пратэстанты былі адхіленыяадхілены ад дзяржаўных пасад, пачасціліся пагромы лютэранскіх і кальвінісцкіх збораў. У 1592 адбыўся сейм, на якім раздаваліся галасы незадаволеных палітыкай Жыгімонта аб адхіленні яго ад стальца. Аднак сейм быў сарваны: дэпутаты раз'ехаліся, не прыняўшы ніякіх пастаноў. Пасля смерці свайго бацькі Юхана III Жыгімонт Ваза адбыў у Швецыю, дзе ў 1593 каранаваўся шведскім каралём. Аднак польска-шведская унія не прынесла Польшчы і наогул Рэчы Паспалітай ніякіх знешнепалітычных пераваг, а ў самой Швецыі неўзабаве перамагла партыя праціўнікаў такой уніі і ў 1599 Жыгімонт Ваза быў скінуты са шведскага стальца.
 
Дынастычныя спрэчкі, а таксама барацьба за панаванне ў Прыбалтыцы, прывялі да вайны са Швецыяй (1600–1629). Сітуацыя ўскладнілася ўнутранымі неурадзіцамі – грамадзянскай вайной 1605–1609, вядомай як Рокаш сандамірскі або Рокаш Зебжыдоўскага (па імі кракаўскага ваяводы, главы апазіцыі каралю), падчас якой шляхта абараняла свае прывілеі. Практычна ў той жа час (1603–1606) шэраг польскіх магнатаў (першым чынам Мнішкі) распачалі спробу арганізацыі ўзброенага ўмяшання ва ўнутраныя справы Расіі, падтрымаўшы авантуру Ілжэдзмітрыя I.
Радок 84:
Аднак са другой паловы 17 ст. пачынаецца агульны заняпад Рэчы Паспалітай. У 1652 у сойме ўпершыню на практыцы быў ужыты прынцып [[liberum veto]], калі для зрыву прыняцця рашэння хапала аднаго галосу. У гісторыю ўвайшло імя шляхціча У. Сіцынскага, які, не пагадзіўшыся з прапановай працягнуць час паседжання сейму, дэманстратыўна пакінуў залу. Выпадак гэты меў вельмі сур'ёзныя наступствы, стварыўшы прэцэдэнт, у далейшым часта выкарыстваны для зрыву працы сейма.
 
У 1648 пачалося паўстанне ва Украіне, узначаленае Багданам Хмяльніцкім, якое неўзабаве перакінулася на ВКЛ. Багдан Хмяльніцкі звярнуўся на дапамогай да Расіі і 1 кастрычніка 1653 на рускім Земскім саборы было прынята рашэнне прыняць Украіну ў склад Расіі і абвясціць вайну Рэчы Паспалітай. 18 студзеня 1654 Пераяслаўская Рада абвясціла ўз'яднанне Украіны з Расіяй і ў тым жа годзе рускае войска пачала ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай. Спачатку былі ўзяты гарады ВКЛ (Гомель, Магілёў, Смаленск і інш.). Скарыстаўшыся сітуацыяй вайну супраць Рэчы Паспалітай пачала і Швецыя (1655–1660). У кароткі тэрмін былі ўзяты Кракаў і Варшава і акупаваная вялікая частка Польшчы і ВКЛ. "Патоп", як назвалі гэтаегэта ўварванне, выклікаў уздым патрыятычных пачуццяў. Па ўсёй краіне пачаўсяпачалося ўсенародныўсенароднае супраціўсупраціўленне, партызанская вайна. У 1656 шведаў выбілі з Варшавы. Адначасова, не жадаючы ўзмацнення Швецыі, у вайну супраць яе ўступіла Расія, заключыўшы часовае перамір'е з Рэччу Паспалітай. У 1660 паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй у Аліве быў падпісаны мірны дагавор, паводле якога была прызнана страта Ліфляндыі з Рыгай. Прусія стала самастойнай дзяржавай.
 
У 1658 Расія аднавіла ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай. Зацяжная вайна скончылася гэтак жа зацяжнымі перамовамі. Толькі ў 1667 было падпісана Андрусаўскае перамір'е, вынікі якога былі замацаваныя ў 1686 «вечным мірам». Да Расіі адыходзілі Смаленшчына (ад ВКЛ) і Левабярэжная Украіна з Кіевам (ад Польшчы). У 1668 зрокся стальца кароль Ян Казімір (1648–1668) і на пасад быў абраны Міхал Карыбут Вішнявецкі (1669–1673), які быў слабым правіцелем і таму цалкам задавальняў сенатараў. У гады яго кіравання рэзка ўзрасла асманская небяспека: туркі захапілі Камянец-Падольскі і дайшлі да Кракаўшчыны. Польшча змушаная была аддаць туркам Падольскае, Брацлавское ваяводства і частку ваяводства Кіеўскага. Мірны дагавор 1672 прадугледжваў таксама штогадовую выплату султану 22 тыс. чэрвоных злотых.
Радок 94:
У пач. 18 ст. Польшча была ўцягнута ў Паўночную вайну (1700–1721). У 1701 на яе тэрыторыю ўступілі шведскія войскі Карла XII. Частка польска магнатаў выступіла на боку Швецыі, яе прыхільнікі на сваёй генеральнай канфедэрацыі абвясцілі дэтранізацыю Аўгуста II і абралі каралём Станіслава Ляшчынскага. Іх праціўнікі стварылі сваю ўласную, Сандамірскую генеральную канфедэрацыю, і выказаліся за падтрымку Аўгуста II. Па заключаным ім у 1704 дагаворы з Расіяй Польшча і наогул Рэчы Паспалітая ўступіла ў вайну са Швецыяй. Адначасова Расія заахвочвала антыкаралеўскую апазіцыю ў Польшчы, у той жа час не даючы ёй скінуць караля. Пры пасрэдніцтве Пятра I, які ўвёў у Польшчу свае войскі, 1 лютага 1717 адбыўся сейм, які атрымаў назву «Нямы», бо на ім нікому не было дадзена слова для дыскусій. Сейм зацвердзіў канстытуцыю, якая абмежавала саксонскі ўплыў у Рэчы Паспалітай і якая ўсталявала пастаянны падатак на ўтрыманне войска. У якасці гаранта выканання рашэнняў сойма Пётр I атрымаў пастаянную магчымасць умешвацца ва ўнутраныя справы краіны.
 
Да перамоў 1720–1721 аб сканчэнні вайны прадстаўнікі Рэчы Паспалітай дапушчаныя не былі, што сведчыла аб канчатковай страце прэстыжу Рэчы Паспалітай у Еўропе. Лівонія, якую Пётр I некалі паабяцаў Аўгусту, была ўключанаяўключана ў склад Расіі. Расія і Прусія ў 1720 прынялі ўзаемнае абавязальніцтва падтрымліваць наяўныя ў Польшчы парадкі і не дапусціць таго, каб каралеўская ўлада ў ёй стала спадчыннай.
 
Смерць Аўгуста II прывяла да так званай «вайны за польскую спадчыну» (1733–1735). У 1733 каралём быў абраны Станіслаў Ляшчынскі, падтрыманы Парыжам і Чартарыйскімі, які выступаў за правядзенне дзяржаўных рэформ. Аднак пад ціскам Расіі і Аўстрыі праз месяц быў сабраны яшчэ адзін элекцыйны сейм, які абраў каралём Аўгуста III Саксонскага (1733–1763). Апошні прыйшоў да ўлады з дапамогай саксонскіх і расійскіх войскаў, якія вымусілі Станіслава Ляшчынскага пакінуць Польшчу.
Радок 100:
Аўгуст III за доўгія гады свайго кіравання так і не змог вывучыць польскую мову, вялікую частку часу праводзячы ў Дрэздэне. У пачатку кіравання ён паспрабаваў, абапіраючыся на Чартарыйскіх, правесці некаторыя фіскальныя і ваенныя рэформы, але з-за зрыву сеймаў спробы не ўдаліся. З 14 сеймаў удала завяршыў сваю працу толькі адзін. Ва ўнутрапалітычным жыцці гэта быў перыяд бесперапыннай барацьбы магнатаў і поўнай дэзарганізацыі дзяржаўнага кіравання.
 
У перыяд бескаралеўя (1763–1764), пасля смерці Аўгуста III, Чартарыйскія дабіліся на сейме ўхвалы шэрагу рэформ дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Быў зменены парадак правядзення сейма, сеймікавыя паслы вызваленыя ад абавязку прытрымлівацца інструкцыям сеймікаў, абмяжоўвалася ўжыванне liberum veto: рашэнні па эканамічных пытаннях павінна было зараз прымацца простай большасцю галасоў. Засноўвалася каронная Скарбовая камісія і Ваенная камісія пад старшынствам гетманаў. Былі ліквідаваныя «партыкулярныя» мыты і ўсталявалася адзіная мыта, якую павінны былі аплачваць і шляхцічы. У гарадах было адноўлена самакіраванне. Па асабістай ініцыятыве караля ў 1765 была створанаястворана Рыцарская школа, дзе рыхтавалі моладзь для ваеннай і дзяржаўнай службы.
 
Імкнучыся ўзмацніць уплыў Расіі ў Рэчы Паспалітай, імператрыца Кацярына II спрыяла абранню на польскі сталец свайго стаўленіка – Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764–1795). Аднак новы кароль павёў сябе зусім не так, як жадалася бы Кацярыне. Пры ім рэформы працягнуліся. Была створана Канферэнцыя – свайго роду кабінет міністраў. У 1766 арганізаваная камісія па чаканцы манеты, у ведзенні якой нахадзіўся Дзяржаўны манетны двор, а таксама камісіі па розных эканамічных пытаннях.
 
Палітыка рэформ выклікала сур'ёзную занепакоеннасць з боку Расіі і Прусіі, якія ў красавіку 1764 заключылі паміж сабой сакрэтны дагавор аб недапушчэнні якія-небудзь змен у Польшчы. У пачатку 1765 прускі пасол уручыў ураду Рэчы Паспалітай ноту, у якой пратэставаў супраць уводзіны генеральнай мыты. Саступаючы непрыкрытаму вайскоўцуваеннаму ціску са боку Прусіі, Польшча змушаная была пагадзіцца з адменай гэтай мыты. Прычынай для ўмяшання Расіі ў справы Рэчы Паспалітай было так званы «дысідэнцкае пытанне», т.б. пытанне аб урэгуляванні ў правах дысідэнтаў-некатолікаў з каталікамі. Быў створаны шэраг канфедэрацый (торуньская, слуцкая, радамская), якія выступалі за рашэнне гэтага пытання на карысць дысідэнтаў і карысталіся падтрымкай расійскага пасла Рапніна. Пад прычынай абароны правоў дысідэнтаў у Варшаву былі ўведзеныяўведзены рускія войскі, што прымусіла сойм прыняць закон аб ураўненні дысідэнтаў у правах з каталікамі. У 1768 быў падпісаны Варшаўскі дагавор з Расіяй, які значна пашырыў правы праваслаўных, якія жывуць у Рэчы Паспалітай і іншых асоб некаталіцкага веравызнання. Адказам на гэта са боку польскай шляхты было стварэнне Барскай канфедэрацыі (1768–1772), якая выступіла супраць рашэння сойма, у прыватнасці, і рэформ Станіслава Аўгуста, у цэлым. Ініцыятарамі канфедэрацыі сталі буйныя магнаты, не якія жадалі губляць сваіх прывілеяў. Войскі канфедэрацыі, якія складаліся ў асноўным з шляхцічаў-добраахвотнікаў, пачалі ваенныя дзеянні супраць расійскіх і каронных войскаў. У 1768 у рукі канфедэратаў перайшоў Кракаў, а ў 1769–1770 для прадухілення «анархіі» у Польшчу ўступілі аўстрыйскія і прускія войскі, заняўшы шэраг яе тэрыторый.
 
У гэтых умовах Расія пагадзілася на частковы падзел Рэчы Паспалітай, яшчэ раней прапанаваны ёй прускім каралём Фрыдрыхам II. Наўзамен Кацярыне II была абяцанаяабяцана падтрымка ў вайне Расіі з Асманскай імперыяй, распачатай у 1768.
 
=== Падзелы Рэчы Паспалітай ===
Радок 112:
[[Выява:Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|thumb|right|266px|Тры падзела РП на адной мапе]]
==== Першы падзел ====
Першы падзел Рэчы Паспалітай быў замацаваны Пецярбургскімі канвенцыямі 1772 паміж Расіяй і Аўстрыяй, а таксама паміж Расіяй і Прусіяй. У адпаведнасці з гэтымі дакументамі Аўстрыя атрымоўвалаатрымлівала Галіцыю, Прусія – Памор'е (апроч Гданьска) і частку Вялікай Польшчы, Расія – украінскія, а таксама частку ВКЛ на ўсход Заходняй Дзвіны, Друці і Дняпра, а таксама Латгалію. Сейм 1773 змушаны быў ратыфікаваць дадзеныя дамовыдагаворы.
 
У той жа час на гэтым і на наступных сеймах былі прыняты і рашэнні, накіраваныя на ўнутраную стабілізацыю Рэчы Паспалітай. Быў створаны Пастаянная рада для ажыццяўлення функцый урада ў перыяд паміж сеймамі, заснаванае першае ў Еўропе міністэрства асветы – [[Адукацыйная камісія]], выдадзены шэраг пастаноў па пытаннях развіцця гандлю і прамысловасці. Чатырохгадовы сойм (1788–1792) 3 мая 1791 прыняў Канстытуцыю Рэчы Паспалітай, якая ўмацоўвала цэнтральную выканаўчую ўладу. Выбарнасць караля замянялася выбіральнасцю дынастыі. Пры каралю стваралася рада «Варта законаў», якая складалася з прымаса і 5 міністраў, прызначаных каралём. Кароль узначальваў раду, меў права прызначаць біскупаў, сенатараў, службоўцаў і афіцэраў, у выпадку вайны здзяйсняў вярхоўнае камандаванне войскам. Адмяняліся пасольскія інструкцыі, канфедэратыўныя соймы і liberum veto. Рэфарміравалася таксама і судовая сістэма. Вялікай памылкай патрыятычнай партыі сейма, якая і дабілася прыняцці канстытуцыі, было яе зварот за падтрымкай да Прусіі, якая імкнулася насамрэч да далейшых падзелаў Рэчы Паспалітай.
 
Пры поўнай падтрымцы Расіі ў маі 1792 старашляхецкай партыяй была створанаястворана Таргавіцкая канфедэрацыя, меўшая сваёй мэтай ліквідацыю Канстытуцыі 3 мая. Расійскія войскі, якія запрасілі канфедэраты, уступілі ў Варшаву, у выніку чаго лідары патрыятычнай партыі змушаныя былі пакінуць краіну. Вярнуліся старыя часы. Са свайго боку, Прусія таксама ўвяла ў Польшчу свае войскі, якія занялі Гданьск і Торунь.
 
==== Другі падзел ====
У гэтых умовах другі падзел Рэчы Паспалітай быў толькі замацаваннем дэ-юрэ фактычнага стану. 12 студзеня 1793 паміж Расіяй і Прусіяй была падпісанаяпадпісана новая канвенцыя. Расія атрымоўвалаатрымлівала ўкраінскія землі Польшчы з гарадамі [[Горад Жытомір|Жытомір]], [[Горад Камянец-Падольскі|Камянец-Падольскі]], а таксама землі ВКЛ з гарадамі Мінск, Слуцк, Пінск, Жытомір. Прусіі дасталіся частка Вялікай Польшчы і [[Куявія]], а таксама [[Гданьск]].
 
Сейм 1793 (апошні ў гісторыі Рэчы Паспалітай) вымушаны быў ратыфікаваць дагаворы з Расіяй і Прусіяй, якія замацоўвалі вынікі Другога падзелу. Адначасова без абмеркавання была зацверджанаязацверджана новая канстытуцыя, фактычна пераўтвараўшая рэшткі Рэчы Паспалітай у васала Расійскай імперыі. Аднак права liberum veto адноўлена не было.
 
Польскія патрыёты, не змірыўшыся з рашэннямі сейма, у сакавіку 1794 абвясцілі ў Кракаве аб пачатку паўстання супраць замежных войскаў. На чале паўстання стаў [[Тадэвуш Касцюшка]], пры ім быў створаны Галоўная нацыянальная рада. Да войска Касцюшка, якая выступіла з Кракава ў напрамку Варшавы, далучыўся атрад сялян Кракаўскага ваяводства. У першай буйной бітве – пры Рацлавічах – паўстанцкае войска атрымала перамогу над рускімі войскамі. У красавіку перамаглі паўстанні ў Варшаве. Аднак у чэрвені прускія войскі ўступілі ў Кракаў, а рускія ў лістападзе занялі Варшаву.
 
==== Трэці падзел ====
Параза [[Польскае паўстанне 1794|паўстання 1794]] прывяла да поўнай ліквідацыі Рэчы Паспалітай. 3 студзеня 1795 была падпісанаяпадпісана канвенцыя аб трэцім падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расіяй і Аўстрыяй, а 24 кастрычніка падобная жа канвенцыя была падпісанаяпадпісана паміж Прусіяй і Расіяй. Да Расіі адышлі Заходняя Валынь, а таксама рэшткі ВКЛ і Курляндыя. Аўстрыя атрымала малопольские землі з Любліным і Кракавым, Прусія – частку Падляшша і Мазавецкіх земляў з Варшавай, а таксама частка Жамойці.
 
== Польскія землі 1795—1815 ==
У складзе Прусіі нахадзіліся: Сілезія (захопленая ў 1740), а таксама, пасля трох падзелаў Польшчы, — Вялікая Польшча, Памор'е, вялікая частка Мазовіі, частка Малой Польшчы. Землі, далучаныя пры першым падзеле, атрымалі назва Заходняй Прусіі і Прыноцецкай акругі, пры другім і трэцім падзелах — Паўднёвай Прусіі, Новаўсходняй Прусіі і Новай Сілезіі. На гэтых тэрыторыях была ўведзенаяўведзена пруская адміністрацыйная сістэма. Правінцыі дзяліліся на дэпартаменты, дэпартаменты — на акругі (паветы). Шляхецкае самакіраванне было ліквідавана, адміністрацыйную ўладу здзяйснялі ландраты. У 1797 на польскія землі было распаўсюджана дзеянне прускага «земскага права». Землі каталіцкага духавенства былі канфіскаваныя і распрададзеныя.
 
Па дачыненні да ўсіх захопленых тэрыторый праводзілася палітыка германізацыі, сюды прыцягваліся нямецкія каланісты, якім шчодра раздаваліся землі, якія апынуліся ў руках дзяржавы. У той жа час прускі ўрад садзейнічала развіццю прамысловасці і сельскай гаспадаркі. У Сілезіі пры яго падтрымцы наладзілася развіццё горнай справы, упершыню ў Еўропе тут у 1788 была ўжытая паравая машына для адпампоўкі вады з шахт, а з 1798 пачалося ўжыванне каменнага вугля ў металургіі. У мэтах усталявання суднаходнай сувязі паміж Одрай і Віслай ужо ў 1773 быў праведзены Бромбергскі (Быдгашцкі) канал. У 1807 указам аб асабістым вызваленні сялян пачалося правядзенне аграрнай рэформы. Указ 1811 даваў той катэгорыі сялян-паншчыннікаў, якая была спадчынным трымальнікам зямлі, права ўласнасці на 2/3 свайго ўчастку.
 
Аўстрыя ў выніку першага падзелу атрымала тэрыторыі па паўночным схіле Карпацкага хрыбта, населеныя палякамі і ўкраінцамі. Амаль усе яны заставаліся ў складзе Аўстрыі да 1918 і мелі назва «Каралеўства Галіцыя і Ладамерыя». Па трэцім падзеле ў яе склад былі ўключаныя землі паміж рэкамі Піліцай, Віслай і Бугам, якія атрымалі афіцыйны назва «Заходняй Галіцыі». У 1803 усе гэтыя землі былі аб'яднаныя ў адну правінцыю, але ў выніку вайны з Францыяй у 1809 Заходняя Галіцыя і Замойская акруга былі згубленыязгублены.
 
Галіцыя была падзеленаяпадзелена на 18 акруг, кіраваных акруговымі начальнікамі — старастамі. На чале самой правінцыі стаяў губернатар. У 1775 у Галіцыі быў заснаваны саслоўны сойм, у якім засядалі прадстаўнікі трох саслоўяў: магнатаў, шляхты і каралеўскіх гарадоў. Аднак паўнамоцтвы сойма былі абмежаваныя: ён мог абмяркоўваць пытанні ўказаныя ўрадам і звяртацца да імператара з пакорлівымі прашэннямі.
 
Ранейшыя каронныя маёнткі, а таксама маёнткі ліквідаванага ордэна езуітаў сталі ўласнасцю аўстрыйскай дзяржавы. Гэтыя землі выкарыстоўваліся для прыцягнення каланістаў, якія вербаваліся з прырэйнскіх княстваў. У 1780-я на Галіцыю распаўсюдзіліся рэформы, праведзеныя ў імперыі Іосіфам II, у прыватнасці, была скасаванаяскасавана асабістая залежнасць сялян, зробленая спроба абмежаваць іх павіннасці.
 
Польскія патрыёты не змірыліся з стратай краінай дзяржаўнай незалежнасці. У Варшаве ў 1798 паўстала таемнае «Таварыства польскіх рэспубліканцаў». У шматлікіх еўрапейскіх краінах існавалі польскія прадстаўніцтвы, якія аб'ядноўвала парыжская эміграцыя. Генерал Я. Г. Дамброўскі прапанаваў французскаму ўраду — Дырэкторыі — праект стварэння [[Легіёны польскія|польскіх легіёнаў]], які быў першапачаткова прыняты. Меркавалася, што легіёны ўступяць у Галіцыю і стануць ядром паўстання. Аднак Напалеон Банапарт, які прыйшоў да ўлады ў ва Францыі перафарміроваў польскія легіёны ў звычайныя французскія войскі.
Радок 148:
 
== Венскі кангрэс ==
На Венскім кангрэсе, які пачаўся ўвосень 1814, польскае пытанне быў адным з самых вострых. Аляксандр I выступаў за стварэнне Царства Польскага пад уладай Расіі. Прусія і Аўстрыя патрабавалі падзела Варшаўскага княства. Нарэшце рознагалоссі былі перадоленыяперадолены: Аляксандр I пагадзіўся на тэрытарыяльныя саступкі Аўстрыі. 3 мая 1815 былі падпісаныя дагаворы паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй аб Варшаўскім княстве, а 9 чэрвеня – генеральны акт Венскага кангрэса. Прусія атрымала Познаньский і Быдгашцкі дэпартаменты княства, Аўстрыя – раён Вялічкі. Кракаў з наваколлямі быў абвешчаны "вольным горадам" пад пратэктаратам Аўстрыі. Астатняя тэрыторыя была далучанаядалучана да Расіі і склала Царства Польскае.
 
=== Царства Польскае ===
У адпаведнасці з дагаворам ад 3 мая Царства Польскае мусіла быць "непарыўна звязана з Расіяй па канстытуцыі" у форме пераснальнай уніі праз асобу расійскага імператара, які атрымоўваўатрымліваў тытул караля польскага. 27 лістапада 1815 Аляксандр I падпісаў у Варшаве канстытуцыю Царства.
 
Канстытуцыя дэкларавала недатыкальнасць асобы, волю друку, незалежнасць суду, прызнанне польскай мовы афіцыйнай у сферы суду і адміністрацыі. У той жа час палітычныя правы, у тым ліку актыўнае і пасіўнае выбарчае права, атрымоўваліатрымлівалі толькі асобы, якія валодалі высокім маёмасным цэнзам.
 
Уся паўната выканаўчай улады належала цару. Заканадаўчую ўладу здзяйсняў Сейм у які ўваходзілі: цар, Сенат, Пасольская ізба. У Сенат уваходзілі члены царскай сям'і, а таксама прызначаныя царом біскупы і вышэйшыя службовыя асобы. Пасольская ізба складалася з 77 дэпутатаў ад шляхты і 51 – ад гмін. Сейм павінен быў збірацца кожныя два года або па меры неабходнасці. У рэчаіснасці, усяго адбылося 4 сейма – у 1818, 1820, 1825 і 1830. Кампетэнцыі Сейма, у параўнанні з канстытуцыяй 1807, былі некалькі пашыраныя: ён мог здзяйсняць заканадаўства ў вобласці суду і адміністрацыйнага права, прымаць рашэнні па пытаннях грашовай сістэмы, падаткаў і бюджэту. Аднак першы бюджэт, насуперак канстытуцыі, зацвердзіў сам цар. Заканадаўчая ініцыятыва належала Дзяржаўнай Радзе, якая складалася з Адміністрацыйнай рады і Агульнага сходу. Адміністрацыйная рада ў 1826 была ператворана ў вышэйшы ўрадавы орган. Адміністрацыйна Царства падпадзялялася на 8 ваяводстваў, якія кіраваліся калегіяльнымі ваяводніцкімі камісіямі. Ваяводствы, у сваю чаргу, дзяліліся на паветы і гміны. Стваралася польскае войска з польскай мовай камандавання і нацыянальнымі мундзірамі. На чале кіравання Царствам стаяў намеснік, прызначаны царом.
Радок 159:
Галоўнакамандуючым польскім войскам быў прызначаны вялікі князь Канстанцін, намеснікам – генерал Зайончэк. Імператарскім камісарам пры Адміністрацыйнай радзе стаў сенатар Н. Н. Навасільцаў.
 
Палітычныя парадкі ў Царстве Польскім былі больш ліберальнымі, чым у астатняй частцы Расійскай імперыі, аднак канстытуцыйныя правы і свабоды неўзабаве сталі істотна абмяжоўвацца царскай адміністрацыяй. У 1819 была ўведзенаяўведзена цэнзура, у 1821 быў змушаны сыйсці ў адстаўку міністр асветы Ст. К. Патоцкі, пры якім быў адкрытыы Варшаўскі ўніверсітэт і істотна павялічылася колькасць школ. У 1825, падчас падрыхтоўкі сейма, быў прыняты "дадатковы артыкул", які адмяняў галоснасць сеймавых паседжанняў.
 
Мікалай I, уступіўшы на сталецпрастол, Маніфестам ад 24 і 26 снежня абавязаўся захоўваць канстытуцыйныя ўстановы Царства Польскага. Каранаванне яго ў якасці польскага караля ажыццявілася ў 1829.
 
У 1820-я актывізавалася дзейнасць тайных арганізацый, апазіцыйных па дачыненні да наяўных парадкаў. Найбольш буйнай арганізацыяй было Патрыятычна таварыства, існавалае ў 1821–1826 і ўзначаленае У. Лукасіньскім. У 1828 паўстала тайнае ваеннае таварыства ў афіцэрскай школе падхарунжых (арганізатар – Пётр Высоцкі), якое ставіла сваёй мэтай аднаўленне незалежнасці Польшчы з дапамогай ваеннай рэвалюцыі.
 
=== Паўстанне 1830—1831 ===
Рэвалюцыя пачалася з узброенага паўстання ў Варшаве ў лістападзе 1830 і паступова ахапіла не толькі польскія землі, але таксама ў і часткі Беларусі, Літвы і Украіны. Асноўнай сілай паўстаўшых былі рэгулярныя фарміраванні польскага войска, падтрыманыя працоўнымі і рамеснікамі Варшавы. Актыўны ўдзел у паўстанні прыняў вядомы польскі гісторык, прафесар Віленскага ўніверсітэта [[І. Лялевель]]. 5 снежня была абвешчанаяабвешчана дыктатура генерала Хлапіцкага, які, аднак, устаў на шлях перамоў з царскім урадам. Цар, у сваю чаргу, адмовіўся размаўляць з «бунтаўнікамі» і запатрабаваў безумоўнай капітуляцыі. У адказ на гэта сейм, які сабраўся 25 студзеня 1831, прыняў акт аб дэтранізацыі Мікалая I і ўтварыў Нацыянальны ўрад. Менавіта ў гэтыя дні нарадзіўся дэвіз «[[За нашу і вашу свабоду]]!», які потым стаў знакам супрацоўніцтва польскіх і рускіх рэвалюцыянераў. У лютым царскія войскі, узначаленыя спачатку І. І. Дыбічам, а пасля яго смерці ад халеры — І. Ф. Паскевічам, перайшлі ў наступ. У ліпені ў Польшчы была абвешчанаяабвешчана мабілізацыя, але сяляне, не дабіўшыся ажыццяўленні сваіх патрабаванняў, запрацівіліся ёй. У той жа час польскае камандаванне заняло нерашучую пазіцыю, а новы ўрад на чале з генералам Я. Крукавецкім адмовіўся ўзброіць варшаўцаў. 8 верасня 1831 Варшава была здадзена, а праз месяц былі падушаныя апошнія месцы супраціву.
 
Прыняты пасля падаўлення паўстання Арганічны статут 1832 змяніў польскую канстытуцыю. Быў скасаваны сейм, замест якога меркавалася стварыць «сход правінцыйных саслоўяў». Аднак ён так і не быў скліканы. Не пайшло ў жыццё таксама гарадское і сельскае самакіраванне. Да 1841 захоўваўся толькі Дзяржаўная рада як кансультатыўны орган пры Расійскай Дзяржаўнай радзе. У 1857 ваяводствы былі пераназваныя ў губерні з губернатарамі на чале.
Радок 184:
Стварэнне Кракаўскай рэспублікі пад назвай "Вольны горад Кракаў" у 1815 было следствам спрэчак паміж Расіяй і Аўстрыяй. Фармальна горадам кіравалі выбарныя органы – Сенат і сход прадстаўнікоў, фактычна – створаная ў 1816 "Арганізацыйная камісія" з рэзідэнтаў Аўстрыі, Прусіі і Расіі.
 
Пасля падаўлення паўстання 1830–1831 у Царстве Польскім Мікалай I у Мюнхенгрэце дамовіўся з аўстрыйскім канцлерам К. Метэрніхам аб сумеснай палітыцы ў дачыненні Кракава. У 1833 у горадзе была ўведзенаяўведзена новая канстытуцыя, а ў 1836 войскі Расіі, Аўстрыі і Прусіі пад прычынай выдалення эмігрантаў акупіравалі Кракаў. Пры гэтым аўстрыйскі гарнізон прабыў у Кракаве 5 гадоў.
 
22 студзеня 1846 у горадзе пачалося паўстанне. Было абвешчана аб стварэнні Нацыянальнага ўрада Польскай рэспублікі, які выступіў з Маніфестам да польскага народа. Вялікую ролю ў кіраўніцтве паўстаннем згуляў Э. Дэмбоўскі – аўтар дэкрэтаў і заклікаў урада, у тым ліку, дэкрэту аб адмене паншчыны. Паўстаўшыя змаглі пратрымацца толькі 9 дзён. Неўзабаве ў горад уступіла аўстрыйскае войска і статус вольнага горада быў ліквідаваны.
Радок 191:
Пасля падаўлення паўстання 1863–1864 Царства Польскае было канчаткова інкарпаравана ў склад Расіі. Былі ліквідаваныя інстытут намесніцтва, Дзяржаўная рада, урадавыя камісіі Царства, а само яно было пераназвана ў Прывіслінскі край. Праводзілася русіфікацыя навучальных устаноў.
 
Прускія ўлады таксама імкнуліся да ліквідацыі нацыянальных асаблівасцей польскіх земляў, якія ўваходзілі ў Прусію. У 1867 Вялікае княства Познаньское, створанае па рашэнні Венскага кангрэса 1815, якое мела ўласныя адміністрацыйныя інстытуты, стала часткай Поўнача-Германскага саюза, а ў 1871 – Германскай імперыі. Палякаў выцяснялі з дзяржаўных устаноў, польская мова ў судзе і адміністрацыі замянялася нямецкай. Для скупкі немцамі польскім земляў была створанаястворана Каланіяльная камісія.
 
На польскіх землях, якія знаходзіліся пад уладай Аўстра-Венгрыі, сітуацыя была некалькі іншая. Галіцыя атрымала шырокую аўтаномію, была пашыранаяпашырана кампетэнцыя сейма, у 1907, як і ва ўсёй імперыі, было ўведзена ўсеагульнае выбарчае права.
 
У грамадска-палітычным жыцці Польшчы пасля 1864 з'явілася плынь «угадоўцаў» – прыхільнікаў дамовыдагавора з царызмам. Да іх прымыкалі і варшаўскія пазітывісты, якія заклікалі да "палітычнага рэалізму" і "арганічнай працы" у вобласці эканомікі і культуры.
 
У 1890-я паўстала нацыянальна-дэмакратычная плынь, якая ў 1893 стварыла нелегальную Нацыянальную лігу на чале з Р. Дмоўскім. У 1897 Ліга сфарміравала Нацыянальна-дэмакратычную партыю (эндэкі). Праграма апошняй абвясціла прынцып класавай салідарнасці, злучаны з недаверам і варожасцю да іншых народаў. У палітычнай сферы партыя выступала за захаванне аўтаноміі Царства Польскага ў рамках Расійскай імперыі.
 
Інтарэсы сялян абараняла Народная партыя (''Stronnictwo Ludowe''), створаная ў 1895 у Галіцыі. Партыя выступала за дэмакратызацыю сістэмы выбараў, палягчэнне падатковага цяжару, урэгуляванне сялянскіх павіннасцей, а з 1903 – высунула патрабаванне наданя Польшчы незалежнасці. У 1897 была створанаястворана Хрысціянска-сялянская партыя.
 
У 1880-я з'явіліся і першыя працоўныя партыі. У 1882 была заснаванаязаснавана Сацыяльна-рэвалюцыйная партыя «Пралетарыят» (разгромленая ў 1885), на яе базе – II "Пралетарыят", а ў 1893 – Польская сацыялістычная партыя ("старая ППС"). Практычна адначасова ў Парыжы была створанаястворана партыя з такой жа назвай ("новая ППС"), якая ў сваёй праграме аб'ядноўвала барацьбу за незалежнасць з барацьбой за сацыялізм. Каб адмежавацца ад "новай ППС", "старая ППС" прыняла рашэнне аб пераназванні ў Сацыял-дэмакратыю Каралеўства Польскага (СДКП). З II з'езду (1900) СДКП стала звацца Сацыял-дэмакратыяй Каралеўства Польскага і Літвы. У гэты жа час арганізацыі, незадаволеныя нацыяналістычнай палітыкай лідараў ППС, стварылі партыю ППС-Пралетарыят.
 
=== Рэвалюцыя 1905-1907 ===
Рэвалюцыя 1905–1907 ахапіла і польскія землі. У студзені-лютым 1905 у Царстве Польскім страйкавалі 93,2% працоўныхрабочых. 23 ліпеня пачалося паўстанне ў Лодзі. У кастрычніку-лістападзе працоўныя Царства ізноў падняліся на ўсеагульную стачку. У Дамброўскім басейне 10 дзён існавала так званая Дамброўская рэспубліка. Сяляне адмаўляліся ад выплаты падаткаў, знішчалі быдла, захоплівалі казённыя і абшарніцкія ўгоддзі, выганялі старую адміністрацыю і выбіралі новую, палілі царскія партрэты. Барацьба за сацыяльнае вызваленне цесна перапляталася з нацыянальнай барацьбой. У школе і судзе явачным парадкам уводзіўся польская мова.
 
Актыўную ролю ў руху згулялі сацыял-дэмакратычныя партыі, а таксама створаны ў 1904 Польскі сялянскі саюз, які высунуў лозунгі незалежнасці Польшчы і падтрымкі пралетарыяту ў яго барацьбе за дэмакратычныя ператварэнні. У той жа час «угадоўцы», якія аб'ядналіся ў кастрычніку 1905 у Партыю рэальнай палітыкі, засталіся на пазіцыях лаяльнасці царызму, высоўваючы толькі лозунг аўтаноміі. Падобную пазіцыю займалі і эндэкі. У гады рэвалюцыі адбыўся раскол у ППС: паўсталі ППС – рэвалюцыйная фракцыя (пад кіраўніцтвам Ю. Пілсудскага) і ППС-левіца. Прыхільнікі Пілсудскага асноўны ўпор рабілі на ваенную падрыхтоўку паўстання супраць царызму за незалежнасць Польшчы і, у адрозненне ад Левіцы, займалі нацыяналістычныя пазіцыі.
Радок 219:
7 лістапада [[1918]] у Любліне быў створаны Часовы народны ўрад на чале з І. Дашыньскім. У маніфесце да польскага народа ўрад абвясціў стварэнне Польскай народнай рэспублікі, вынясенне на разгляд будучага Заканадаўчага сейма прапаноў аб адчужэнні буйной зямельнай уласнасці і нацыяналізацыі некаторых галін прамысловасці.
 
[[11 лістапада]] рэгенцкая рада (створаная нямецкімі і аўстрыйскімі ўладамі ў верасні 1917) перадала [[ЮзэфЮзаф Пілсудскі|Ю. Пілсудскаму]] камандаванне польскім войскам, а 14 лістапада – усю ўладу. Па патрабаванні Пілсудскага Часовы ўрад самораспусціўся. У дэкрэце аб вышэйшай уладзе, выдадзеным 22 лістапада, Ю. Пілсудскі быў абвешчаны "часовым начальнікам дзяржавы" з правам распускаць урад. Главой ураду стаў Е. Марачэўскі. Аднак, у сувязі з неабходнасцю пераарыентацыі на Антанту, якая раней прызнала Польскі нацыянальны камітэт, які дзейнічаў з верасня 1917 у Парыжы, была дасягнута дамова з апошнім і ўрад у студзені 1919 узначаліў І. Падзерэўскі.
 
28 лістапада 1918 быў прыняты дэкрэт аб выбарах ва Устаноўчы сейм, які ўстанаўліваў усеагульнае, роўнае, прамое выбарчае права пры таемным галасаванні. Выбары ў сейм адбыліся 26 студзеня [[1919]].
Радок 225:
Адносную большасць пры падтрымцы каталіцкай царквы атрымаў Народна-нацыянальны саюз (блок арганізацый, блізкіх да эндекаў). 20 лютага сеймам была прынятая Малая канстытуцыя, якая захоўвала сваю сілу да сакавіка 1921, Пілсудскі захаваў свой пост начальніка дзяржавы, але станавіўся адказным перад сеймам. Былі прынятыя таксама Асновы зямельнай рэформы, якія ўстанаўлівалі дапушчальны памер землеўладанняў і памякчалі сацыяльную напружанасць на сяле.
 
Парыжская мірная канферэнцыя 1919 юрыдычна аформіла аднаўленне незалежнай Польшчы. Межы дзяржавы на захадзе і поўначы былі вызначаныя Версальскім мірным дагаворам, а таксама, пасля паўстання ў Сілезіі, рашэннем Рады паслоў вялікіх дзяржаў ад 20 лістапада 1921 Верхняя Сілезія, паводле гэтага рашэння, была падзеленаяпадзелена паміж Польшчай і Германіяй, а Гданьск стаў вольным горадам пад пратэктаратам Лігі Нацый. Усталяванне меж з Чэхаславакіяй было прадстаўлена арбітражу вялікіх дзяржаў.
 
[[Рыжскі мір]] 1921, які падвеў рахунак [[польска-савецкая вайна|савецка-польскай вайны 1919–1920]] быў тэрытарыяльным кампрамісам. Ён усталяваў усходнія межы Польшчы. У выніку ў складзе польскай дзяржавы апынуліся Заходняя Украіна і Заходняя Беларусь. Вільня і Віленская вобласць увайшлі ў склад Польшчы ў 1922.
 
== Міжваенная Польшча<!--Калі ласка, не змяняйце гэту назву, на яе ідзе перасылка з «Другая Рэч Паспалітая»--> ==
[[Выява:Pilsudski.JPG|thumb|left|150px|[[ЮзэфЮзаф Пілсудскі]]]]
Канстытуцыя Польшчы, прынятая 17 сакавіка 1921, усталявала ў краіне парламенцкую рэспубліку. Заканадаўчая ўлада здзейснялася Сеймам (які складаўся з 444 дэпутатаў) і Сенатам (куды ўваходзілі 111 сенатараў). Акрамя заканадаўчых, Сейм меў кантрольныя паўнамоцтвы, Сейм і Сенат — элекцыйныя (выбары прэзідэнта). Выканаўчая ўлада даручалася ўраду і прэзідэнту, паўнамоцтвы якога былі абмежаваныя. Кожны дзяржаўны акт прэзідэнта павінен быў быць пацверджаны подпісамі прэм'ер-міністра і адпаведнага міністра. Акрамя палітычных правоў і свабодаўсвабод (выбарчых, а таксама — слова, друку, сходаў, арганізацый і інш.) і роўнасці грамадзян перад законам, канстытуцыя ўпершыню абвяшчала правы сацыяльныя — права аховы працы, сацыяльнага забеспячэння, аховы мацярынства, бясплатнага навучання ў дзяржаўных школах.
 
Выбары ў Сейм і Сенат па новай канстытуцыі праходзілі ў лістападзе 1922 Правыя партыі (эндэкі, хрысціянскія дэмакраты і інш.) аб'ядналіся ў выбарчы блок Хрысціянскі саюз нацыянальнага адзінства, у прастамоўі — «Хьена» (т.е. гіена). Гэты блок, які выступаў за паланізацыю краіны, атрымаў 29% галасоў выбаршчыкаў і правёў у сойм 169 дэпутатаў. Ім супрацьстаяў Блок нацыянальных меншасцей, галоўным патрабаваннем якога было нацыянальнае раўнапраўе (56 дэпутатаў). ПСЛ — «Пяст» і ПСЛ — «Вызволене» (партыі, узніклыя ў выніку расколаў ПСЛ і ПСЛ — «Левіцы») атрымалі адпаведна 70 і 49 мандатаў. ППС мела ў сойме 41 дэпутата.
Радок 248:
 
== 2-я Сусветная вайна ==
Напаўшы на Польшчу 1 верасня 1939, нямецкія войскі на працягу месяца акупіравалі вялікую частку польскіх тэрыторый. Англія і Францыя, нягледзячы на дадзеныя імі Польшчы гарантыі, ніякай дапамогі ёй не аказалі. 17 верасня часткі Чырвонай Арміі ўступілі на тэрыторыю Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, якія ўваходзілі ў склад Польшчы. Вільня з вобласцю былі перададзеныяперададзены Літве. Польскі прэзідэнт І. МасьніцкіМасніцкі і ўрад перайшлі ў Румынію, дзе былі інтэрнаваныя. 28 верасня 1939 дагаворам Аб сяброўстве і мяжы была ўсталяванаяўсталявана новая дэмаркацыйная лінія паміж СССР і Германіяй: Люблінскае ваяводства і частка Варшаўскага ваяводства перайшоў у сферу ўплыву Германіі наўзамен яе адмовы ад Літвы. Мяжа прайшла па лініі Нараў-Буг-Сан.
 
Польскія землі былі падзеленыяпадзелены Гітлерам на дзве часткі, адна з якіх непасрэдна ўвайшла ў склад рэйха, іншая – склала так званае «Генерал-губернатарства для акупаваных польскіх правінцый». Асноўная мэта гітлераўскай палітыкі на акупаваных польскіх землях складалася ў іх поўнай германізацыі, якую меркавалася ажыццявіць шляхам знішчэння адной часткі насельніцтва (першым чынам – яўрэяў і цыганаў) і анямечвання іншы. У Асвенцыме, Трэблінцы і Майданеке былі створаныя канцэнтрацыйныя лагеры смерці.
 
Польскія землі, уключаныя ў склад Германіі, былі падзеленыяпадзелены на акругі і «рэгенцыі». На чале акругі стаяў намеснік, які з'яўляўся адначасова кіраўніком мясцовай арганізацыі нацысцкай партыі. Намеснікаў прызначаў канцлер рэйха. Усё насельніцтва па прынцыпе «расавага адбору» дзялілася на чатыры групы. На гэтай тэрыторыі было забаронена ўжыванне польскай мовы, зачыненыя ўсе польскія тэатры, газеты, школы. Маёмасць палякаў і яўрэяў падлягала канфіскацыі. У склад СССР былі ўключаныя Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна.
 
Генерал-губернатарства ў адміністрацыйным дачыненні ў склад рэйха не ўваходзіла, але лічылася падуладнай яму тэрыторыяй. Узначальваў яго генерал-губернатар Г. Франк, якому падпарадкоўваўся мясцовы ўрад з нямецкіх службоўцаў. З польскай адміністрацыі захаваліся толькі мясцовыя выканаўчыя органы самакіравання ў гарадах і сельскіх акругах. Адмысловае месца ў сістэме органаў улады займала паліцыя, начальнік якой адначасова выконваў функцыі камісара рэйха па справах германізацыі. Для польскага насельніцтва была ўведзена працоўная павіннасць, забеспячэнне здзяйснялася па картачнай сістэме. Дапушчаліся польскія пачатковыя і прафесійныя школы. Самым цяжкім было становішча яўрэяў, якіх сагналі ў гета.
Радок 258:
30 верасня 1939 у Парыжы быў сфарміравана польскі ўрад у эміграцыі на чале з генералам У. Сікорскім. У яго ўвайшлі прадстаўнікі Нацыянальнай партыі, ПСС і Партыі працы. У снежні быў створана Нацыянальная рада (''Rada Narodowa'') – дарадчы орган, закліканы гуляць ролю пераемніка парламента. Галоўнай мэтай урада абвяшчалася вызваленне польскіх земляў ад акупацыі і стварэнне для гэтай мэты 100-тысячнага войска на тэрыторыі Францыі. Пасля паразы Францыі ўрад перабраўся ў Лондан, а польскі корпус ахоўваў узбярэжжа Шатландыі.
 
На акупаваных польскіх тэрыторыях з падпольных груп па распараджэнні Сікорскага быў адукаваны Саюз узброенай барацьбы (ЗВЗ) на чале з палкоўнікам З. Равецкім ("Грот"), пазней пераназваны ў [[Армія Краёва|Армію Краёву]] (АК). Акрамя падпарадкаваных ураду ў Польшчы дзейнічалі і іншыя групы Супрацівы – "барыкадаўцы", Рэвалюцыйныя рабоча-сялянскія рады і інш. Пры актыўным удзеле Г. Дзімітрава ў пачатку 1942 на тэрыторыі Польшчы была створанаястворана Польская працоўная партыя (ППР).
 
Пасля нападу Германіі на СССР дачыненне У. Сікорскага да савецкага ўрада змянілася. 30 ліпеня 1941 у Лондане быў заключаны савецка-польскі дагавор. 14 жніўня быў падпісаны дагавор аб фарміраванні на тэрыторыі СССР польскага войска, а 4 снежня – Дэкларацыя аб сяброўстве і ўзаемадапамозе паміж абедзвюма краінамі. На харчаванне, абмундзіраванне і ўзбраенне войска, якое ўзначаліў генерал У. Андерс, савецкім урадам быў вылучаны крэдыт у памеры 65 млн. руб. Аднак у далейшым адносіны паміж савецкім і польскім урадамі пагоршыліся. У 1943, калі стала вядома аб выяўленні пахаванняў польскіх афіцэраў у [[Катынь|Катыні]], члены ўрада Сікорскага заявілі аб неабходнасці правесці незалежнае расследаванне з удзелам Міжнароднага Чырвонага Крыжа. У адказ на гэта Сталін абвінаваціў польскі бок у змове з Гітлерам і заявіў аб разрыве адносін з эміграцыйным урадам.
Радок 264:
Польскаму руху Супраціву не атрымалася стварыць адзіны фронт барацьбы супраць акупантаў. У 1943–1944 у ім канчаткова склалася дзве асноўныя палітычныя групоўкі, якія супрацьстаяць адзін аднаму. Адна з іх была пад кіраўніцтвам лонданскага ўрада (які пасля згубы Сікорскага ўзначаліў З. Мікалайчык) і арыентавалася на заходнія дзяржавы, іншая, якая лічыла галоўным саюзнікам Польшчы СССР, – ППР. ППР на базе ўзброеных атрадаў камуністычнага падполля яшчэ ў 1942 сфарміравала Гвардыю Людову (ГЛ), якая развярнула актыўную барацьбу з нямецкімі акупантамі. На тэрыторыі Польшчы дзейнічала і вельмі правая ўзброеная групоўка – Нацыянальныя ўзброеныя сілы (НСЗ), разглядалая СССР і камуністаў у якасці "ворага № 1".
 
1 студзеня 1944 на канспіратыўным зборы ў Варшаве была створанаястворана Краёва Рада Нарадова (КРН), куды акрамя камуністаў увайшлі прадстаўнікі Працоўнай партыі польскіх сацыялістаў, людоўцы і беспартыйныя. Дэкрэтам КРН ГЛ была ператворанаяператворана ў Войска Людову (Народнае Войска). У той жа час на тэрыторыі СССР паўстаў Саюз польскіх патрыётаў (СПП) на чале з пісьменніцай У. Васілеўскай. Па просьбе СПП з польскіх грамадзян была сфарміраванаясфарміравана 1-я дывізія, якой было прысвоена імя [[Т. Касцюшка|Т. Касцюшкі]]. Дывізія з кастрычніка 1943 дзейнічала на фронце сумесна з Чырвонай Арміяй. «Лонданскім лагерам» 9 студзеня было абвешчана стварэнне на тэрыторыі Польшчы Рады Нацыянальнага адзінства (РЕН). Абодва ўрада – КРН і РЕН – сталі фарміраваць у Польшчы падпольныя мясцовыя органы ўлады.
 
21 ліпеня 1944 савецкія войскі разам з 1-й Польскай арміяй уступілі на польскую тэрыторыю. 22 ліпеня ў г. Хэлме быў сфарміраваны [[Польскі камітэт нацыянальнага вызвалення]] (ПКНВ), якое ўзначаліў сацыяліст [[Э. Асубка-Мараўскі]]. У склад ПКНВ увайшлі прадстаўнікі ППР, ППС, Народнай партыі (СЛ) і Дэмакратычнай партыі (СД). У Маніфесце камітэта лонданскі ўрад аб'яўлялася самазваным і абвяшчалася, што камітэт будзе дзейнічаць на аснове канстытуцыі 1921. Дэкрэтам КРН [[1-я Польская армія]] і [[Войска Людова]] былі аб'яднаныя ў [[Войска Польскае]] на чале з генералам М. Жымерскім. 26 ліпеня паміж СССР і ПКНВ быў падпісаны дагавор, у якім прызнавалася ўлада апошняга на вызваленай польскай тэрыторыі. Мяжа паміж СССР і польскай дзяржавай усталёўвалася па «лініі Керзона» з некаторымі адступамі на карысць Польшчы. У верасні 1944 ПКНВ прыняў дэкрэт, які даў магчымасць пачаць правядзенне аграрнай рэформы. У выніку 1 млн. сялянскіх сем'яў бясплатна атрымалі 6 млн. га землі.
 
У той жа час лонданскі ўрад і АК, не жадаючы перадаваць уладу ў Польшчы ў рукі левых сіл, распрацавалі план аперацыі «Бура», які прадугледжваў па меры адступу нямецкіх войскаў заняцце польскіх тэрыторый сіламі АК і фарміраванне там органаў улады. 1 аўгуста 1944 АК без узгаднення з савецкім камандаваннем і камандаваннем Войска Польскага падняла ў Варшаве паўстанне, якое з'явілася гераічнай старонкай у гісторыі вызваленчай барацьбы польскага народа супраць гітлераўскіх акупантаў. Паўстанне, якое доўжылася 63 дня, пачалося ў неспрыяльных умовах. Супраць 15–16 тыс. нямецкіх салдат і афіцэраў ваявалі ўсяго 2,5 тыс. паўстанцаў. Паўстанне было жорстка падушанае, але скавала буйныя сілы гітлераўскіх войскаў, яно аказала рэальную дапамогу Чырвонага Арміі.
Радок 273:
 
== Пасляваенная Польшча ==
Лёс пасляваеннай Польшчы быў вырашаны на [[Ялцінская канферэнцыя|Ялцінскай]] (люты 1945) і [[Патсдамская канферэнцыя|Патсдамскай]] (ліпень-верасень 1945) канферэнцыях. У адпаведнасці з ялцінскімі дамоўленасцямі Часовы ўрад у чэрвені 1945 быў пашыраны, уключыў палітыкаў з лонданскага лагера, і ператворана ў Часовы ўрад нацыянальнага адзінства. Главой урада застаўся Э. Асубка-Мараўскі, а яго намеснікамі сталі У. Гамулка (ад ППР) і З. Мікалайчык. Па ініцыятыве апошняга ў ліпені 1945 была створанаястворана Польская народная (сялянская) партыя. Новы ўрад неўзабаве быў прызнаны [[ЗША]], [[Вялікабрытанія]]й і [[Францыя]]й.
 
Па пытанні аб межах на Ялцінскай канферэнцыі было прынята кампраміснае рашэнне, але без удзелу польскага боку. Усходнія межы былі вызначаныя ў асноўным па «[[лінія Керзона|лініі Керзона]]», адзначалася таксама, што «''Польшча мусіць атрымаць істотныя прырашчэнні тэрыторыі на поўначы і захадзе''». [[Дэ-факта]] заходнія межы Польшчы былі ўсталяваныя ў лютым 1945 па лініі Одра — Ніса Лужыцкая, а затым зацверджаныя Патсдамскай канферэнцыяй. У выніку Польшча атрымала буйныя марскія парты Гданьск і Шчэцін, а таксама прамыслова развітыя раёны Сілезіі. Немцы з гэтых земляў падлягалі перасяленню.
 
Самой буйной палітычнай партыяй Польшчы да пачатку 1946 стала партыя Мікалайчика — ПСЛ, якая налічвала больш 500 тыс. членаў і якая з'яўлялася легальнай апазіцыяй ППР і ладу народнай дэмакратыі. У снежні 1945 была ўзноўленаяўзноўлена Партыя працы (СП). ППР, I з'езд якой таксама прайшоў у снежні 1945, налічвала 250 тыс. членаў.
 
3 студзеня 1946 быў прыняты закон аб нацыяналізацыі прамысловых прадпрыемстваў з лікам працоўныхрабочых больш 50 чалавек, уладальнікі прадпрыемстваў атрымоўваліатрымлівалі кампенсаванне ад дзяржавы. Адначасова гарантавалася захаванне прыватнай уласнасці.
 
22 ліпеня 1946, у першыя ўгодкі апублікавання Маніфеста ПКНВ, дзень 22 ліпеня быў абвешчаны нацыянальным святам Адраджэння Польшчы. У сувязі з гэтым быў прыняты дэкрэт аб амністыі ўдзельнікаў узброенага падполля, які даў магчымасць вярнуцца да мірнага жыцця 22 тыс. чалавек. Аднак у верасні 1945 паўстала новая арганізацыя «Воля і незалежнасць». Іншыя ўзброеныя фарміраванні таксама працягвалі дзейнічаць.
Радок 289:
Пасля выбараў пачаліся рознагалоссі як у апазіцыі, так і ў партыях кіруючага блока. Мікалайчык і некаторыя іншыя правыя лідары пакінулі краіну, і ПСЛ у канцы 1947 перайшоў да палітыкі супрацоўніцтва з урадам. III пленум ЦК ППР, які праходзіў 31 жніўня — 3 верасня 1948, прыняў рэзалюцыю Аб праванацыяналістычным ухіле. У. Гамулка быў вызвалены ад абавязкаў Генеральнага сакратара ЦК, новы курс партыі ўсё больш стаў нагадваць капіраванне досведу савецкіх камуністаў. Новым Генеральным сакратаром быў абраны Б. Берут.
 
У снежні 1948 адбыўся аб'яднаўчы з'езд ППР і ППС, на якім была створанаястворана Польская аб'яднаная працоўная партыя (ПАРП), якая абвясціла курс на пабудову «''падмурка сацыялізму ў Польшчы''» і ператварэнне Польшчы ў індустрыяльна-аграрную краіну. З'езд таксама прыняў Дырэктывы па Шасцігадовым плане (1950—1955), які рабіў упор на пераважнае развіццё цяжкай прамысловасці. У 1949 Польшча стала членам [[Савет эканамічнай узаемадапамогі|Савета эканамічнай узаемадапамогі]].
 
З 1949 у Польшчы сталі закладвацца асновы палітычнай сістэмы, створанай па савецкім узоры. Ядром гэтай сістэмы стала ПАРП, але захаваліся і некаторыя элементы шматпартыйнасці. Аб'яднаная сялянская партыя, створаная ў 1949 на з'ездзе людоўскіх партый, і Дэмакратычная партыя прызналі кіруючую ролю ПАРП. Партыя працы абвясціла аб самароспуску. У эканоміцы сталі ўкараняцца савецкія метады кіравання, падвышэння прадукцыйнасці працы, новая палітыка ў вёсцы прадугледжвала правядзенне калектывізацыі сельскай гаспадаркі. Для індывідуальнага сялянства былі ўведзеныяўведзены абавязковыя дзяржаўныя пастаўкі сельгаспрадуктаў па цэнах ніжэй сабекошту.
 
У 1952 была прынятая новая канстытуцыя, якая замацавала змены ў Польшчы. Польшча стала Польскай Народнай Рэспублікай.
Радок 300:
На выбарах у Сейм у кастрычніку 1952 па новай канстытуцыі барацьбы паміж кандыдатамі не было, ПОРП і яе саюзнікі выступалі адзіным спісам. Размеркаванне месцаў было загадзя ўзгодненае, прычым больш паловы з іх атрымала ПОРП. Сейм абраў старшынёй Дзяржрады А. Завадскага, старшынёй Рады міністраў – Б. Берута.
 
Падчас рэалізацый Шасцігадовага плану былі дасягнуты пэўныя поспехі: пабудавана больш 500 буйных прамысловых аб'ектаў, паўсталі новыя галіны прамысловасці (аўтамабілебудаванне, суднабудаванне). У 1952 была створанаястворана Польская Акадэмія навук. У той жа час у сельскай гаспадарцы істотных паляпшэнняў не адбылося. Нягледзячы на дадзеныя Сейму канстытуцыяй шырокія паўнамоцтвы, на практыцы ён апынуўся пазбаўлены ўскладзеных на яго функцый. У 1952–1955 дэпутаты прынялі ўсяго 11 законаў, у то час як Дзяржрада выдала 115 дэкрэтаў. У грамадстве ўкараняўся культ асобы Сталіна.
 
Пасля смерці Сталіна ў 1953 у розных пластах польскага грамадства стала нарастаць крытычнае стаўленне да палітыкі ПОРП. Партыі-саюзнікі выказвалі незадаволенасць сваім нераўназначным становішчам у сістэме дзяржаўнай улады. У прэсе разгарнулася шырокая дыскусія, удзельнікі якой выступалі супраць фальсіфікацыі гісторыі Польшчы. Высоўваліся патрабаванні пашырэння паўнамоцтваў сейма. У чэрвені 1956 успыхнуў страйк на машынабудаўнічым заводзе ў Познані, да якога далучыліся і іншыя працоўныя горада. Маніфестанты разграмілі будынак мясцовага камітэта ПОРП, атакавалі будынкі аддзяленняў дзяржбяспекі і міліцыі. Для падаўлення выступу ў Познань былі накіраваныя войскі.
Радок 306:
Нарастанне палітычнага крызісу было прыпынена ў кастрычніку 1956 абраннем У. Гамулкі Першым сакратаром ЦК ПОРП. Быў абвешчаны новы курс партыі – "польскі шлях да сацыялізму", зместам якога станавілася дэмакратызацыя грамадскага жыцця і дэцэнтралізацыя кіравання эканомікай. ПОРП урэгулявала ўзаемаадносіны з каталіцкай царквой, да выканання абавязкаў прымаса вярнуўся кардынал З. Вышыньскі, арыштаваны ў 1953.
 
Аднак ужо ў пачатку 1960-х стаў назірацца адыход ад лініі кастрычніка 1956, Сейм зноўкузноў стаў збірацца рэдка, у ПОРП была абмежаванаяабмежавана нутрапартыйная дэмакратыя, умацавалася цэнтралізаваная сістэма кіравання эканомікай. Асабістыя негатыўныя рысы У. Гамулкі, яго неталерантнасць, таксама ўзмацнілі аўтарытарызм улады. У 1967 была пачатая антысеміцкая кампанія, якая перарасла ў кампанію супраць інтэлігенцыі. Студэнцкія мітынгі і дэманстрацыі, мінулыя ў буйных гарадах Польшчы ў 1968, паслужылі падставай да чыстак у ВНУ, Акадэміі навук і СМІ.
 
Пік крызісу быў адзначаны снежаньскімі падзеямі 1970. 12 снежня было абвешчана аб падвышэнні цэнаў на асноўныя прадукты харчавання, што выклікала хвалю незадаволенасці ў краіне. 14 снежня пачаліся страйкі на суднаверфях Гданьска і Гдыні, да якіх далучыліся працоўныя і іншых прадпрыемстваў. Страйкі перараслі ў масавыя беспарадкі, якія суправаджаліся нападамі на мясцовыя партыйныя камітэты і грамадскія будынкі. Ужыванне зброі сіламі парадку прывяло да сур'ёзных наступстваў: 44 чалавека было забіта і 1164 – параненыя.
 
20 снежня 1970 на VII пленуме ЦК ПОРП было прынята рашэнне аб абранні Першым сакратаром ЦК аднаго з лідараў тэхнакратычнай групоўкі ў польскім кіраўніцтве – Э. Герэка. Рашэнне аб падвышэнні цэнаў было скасавана, падвышаная зарплата нізкааплатным катэгорыям працоўныхрабочых і службоўцаў. VI з'езд ПОРП, які праходзіў у снежні 1971, высунуў новую стратэгію дзяржаўнага развіцця, у аснове якой ляжала ідэя эканамічнага паскарэння. Для гэтай мэты меркавалася выкарыстаць замежныя крэдыты. Першапачаткова рэалізацыя дадзенай праграмы праходзіла вельмі паспяхова. Асноўныя інвестыцыі ўкладваліся ў металургічную прамысловасць, а таксама ў самалёта- і аўтамабілебудаванне. Было пачата будаўніцтва найбуйнага металургічнага камбіната "Катовіцэ", першай польскай атамнай электрастанцыі. Была праведзена таксама рэформа адміністрацыйнай сістэмы, пачаўся працэс нармалізацыі адносін паміж дзяржавай і каталіцкай царквой. Царкве вярталася нерухомая ўласнасць на заходніх і паўночных польскіх землях.
 
Аднак разам з ростам нацыянальнага прыбытку расла і знешняя запазычанасць, якую не атрымалася сплаціць, як гэта было запланавана, экспартам польскіх тавараў. Пагаршэнне эканамічнай кан'юктуры на знешнім рынку, рост цэнаў на нафту негатыўна адбіліся на прамысловасці краіны. З 1974 у эканоміцы з'явіліся першыя прыкметы інфляцыі. Спробы адкарэктаваць структуру інвестыцый у карысць пашырэння вытворчасці сродкаў спажывання натыкнуліся на супраціўсупраціўленне тэхнакратычных колаў.
 
Кіраўніцтва ПОРП не змагло адэкватна ацаніць дасягнуты ўзровень эканамічнага і палітычнага развіцця Польшчы. Сцвярджалася, што краіна ўступіла ў перыяд будаўніцтва развітога сацыялізму. У першым артыкуле абноўленай у лютым 1976 канстытуцыі ПНР Польшча характарызавалася як сацыялістычная дзяржава. Была замацавана таксама кіруючая роля ПОРП у грамадстве.
 
Увосень 1976 у Польшчы актывізаваліся апазіцыйныя сілы. У Польшчы паўстаў Камітэт абароны працаўнікоў, пераназваны пазней у Камітэт сацыяльнай абароны (КОС – КОР). У раздзеле яго ўсталі Я. Куронь, А. Міхнік і Я. Ліпскі. З 1978 сталі стварацца незалежныя прафсаюзы, а ў верасні 1979 была створанаястворана Канфедэрацыя незалежнай Польшчы на чале з Л. Мачульскім. У якасці мэты канфедэрацыі была абвешчанаяабвешчана ліквідацыя наяўнага палітычнага ладу ў НПР.
 
=== Палітычны крызіс ===
Цяжкі і самы працяглы ў гісторыі краіны палітычны крызіс ахапіў Польшчу з лета 1980. Непасрэднай падставай да яго стала рашэнне ўрада Э. Бабюха ўвесці з 1 ліпеня камерцыйныя цэны на мяса. На шматлікіх прадпрыемствах Варшавы, Лодзі, Беластока, Познані, Гдыні і іншых гарадоў успыхнулі стыхійныя страйкі. У Гданьску застрайкавалі адразу 140 прадпрыемстваў. Першапачаткова патрабаванні працоўныхрабочых насілі эканамічны характар, але пасля таго, як страйкавы рух узначалілі лідары КОС–КОР, сталі высоўвацца і палітычныя патрабаванні (свабоды друку, прызнання свабодных прафсаюзаў і інш.). 15 жніўня Э. Бабюх абвясціў аб сваёй адстаўцы.
 
Для зняцця напружанасці Галоўная рада епіскапата Польшчы заклікаў да дыялогу паміж уладамі і грамадствам. Урад пашўла на перамовы з працоўнымі. У канцы жніўня – пачатку верасня былі падпісаныя адпаведныя дамовыдагаворы з лідарамі страйкаў, адбылося прызнанне незалежных прафсаюзаў. Аднак чаканага выніку дасягнуць не атрымалася, працоўныя працягвалі высоўваць перад урадам патрабавання, нярэдка нерэальныя.
 
На VI пленуме ЦК ПОРП (верасень-кастрычнік 1980) Першым сакратаром ЦК быў абраны Ст. Каня, які падтрымаў курс на грамадскую згоду. У той жа час адбылося і арганізацыйнае афармленне апазіцыі: у верасні быў афіцыйна зарэгістраваны незалежны самакіраваны прафсаюз «Салідарнасць» на чале з [[Л. Валенса]]й. Колькасць прафсаюза імкліва расла, у яго ўступалі і члены ПОРП. Паступова прафсаюз ператвараўся ў масавую палітычную арганізацыю.
Радок 327:
У лютым 1981 главой урада стаў генерал [[В. Ярузельскі]]. Для ўрэгулявання ўзаемаадносін з «Салідарнасцю» быў створаны адмысловы камітэт на чале з М. Ракаўскім. Аднак кіраўніцтва прафсаюза захавала курс на канфрантацыю з урадам. Каб вырваць ва ўрада як мага больш саступак, яно шляхам страйкаў імкнулася справацыраваць дэстабілізацыю грамадства. Страйкі дапаўняліся «галоднымі маршамі» і студэнцкімі хваляваннямі. I з'езд «Салідарнасці», які праходзіў у верасні 1981 абвясціў неабходнасць пераходу да «самакіраванай дэмакратычнай Польшчы». Вынікі з'езду і бесперапынныя страйкі ў краіне выклікалі сур'ёзную трывогу ў шэрагах ПОРП. Кастрычніцкі 1981 пленум ЦК заклікаў камуністаў пакінуць шэрагі «Салідарнасці» і абраў Першым сакратаром В. Ярузельскага, які захаваў за сабою пасты прэм'ер-міністра і міністра нацыянальнай абароны. 31 кастрычніка Сейм ПНР асудзіў радыкальныя дзеянні "Салідарнасці", а ў ноч з 12 на 13 снежня на ўсёй тэрыторыі Польшчы было ўведзена ваеннае становішча, якое дзейнічала да ліпеня 1983. Уся паўната ўлады перайшла да Ваеннай рады нацыянальнага выратавання пад старшынствам Ярузельскага. Радыкальныя лідары «Салідарнасці» былі інтэрнаваныя.
 
Напярэдадні адмены ваеннага становішча былі ўнесеныяўнесены істотныя змены ў Канстытуцыю ПНР. Патрыятычны рух нацыянальнага адраджэння, узніклы ў 1982 з мэтай пошуку шляхоў выхаду з крызісу, атрымаў канстытуцыйнае афармленне ў якасці платформы для супрацоўніцтва палітычных партый і грамадскіх аб'яднанняў. Падкрэслівалася роля аднаасобных сялянскіх гаспадарак у эканамічнай структуры краіны.
 
Перабудова ў СССР дала новы імпульс рэформам у Польшчы. У лістападзе 1985 В. Ярузельскі быў прызначаны старшынёй Дзяржаўнай рады НПР, а главой урада стаў прафесійны эканаміст [[З. Меснер]]. Урад узяў курс на ўкараненне рыначных механізмаў у эканоміку, удасканаленне сістэмы гаспразліка і самакіравання прадпрыемстваў, пачалася рэформа сістэмы падаткаабкладання. Адначасова адбываліся змены і ў палітычнай сістэме, у якую ўкараняліся элементы прамой дэмакратыі (кансультацыі з грамадскасцю, рэферэндумы). Узрасла роля прадстаўнічых органаў улады, першым чынам – Сейма. Актыўную ролю ў абароне інтарэсаў працоўныхрабочых пачалі гуляць прафсаюзы. ПОРП прызнала наяўны плюралізм польскага грамадства і стала лічыцца з іншымі палітычнымі сіламі. У верасні 1985 была абвешчанаяабвешчана амністыя палітычным зняволеным і лідары «Салідарнасці» вышлі на свабоду.
 
З 1987 унутранае становішча ў Польшчы ізноў пачала пагаршацца. З 1 лютага 1988 цэны на асноўныя прадукты харчавання падвысіліся ў сярэднім на 30%, квартплата і камунальныя паслугі – на 50%. 20 жніўня Выканаўчы камітэт Усепольскага пагаднення прафсаюзаў выступіў з заявай аб вотуме недаверу ўраду. У гэтых умовах VIII пленум ЦК ПОРП (жнівень 1988) прыняў рашэнне аб аднаўленні дыялогу з апазіцыяй. У верасні ўрад ПНР узначаліў М. Ракоўскі, прыхільнік правядзення дэмакратычных рэформ. Склад урада быў значна абноўлены.
 
З 6 лютага па 5 красавіка ў Польшчы прайшлі паседжанні «круглага стала», у якім удзельнічалі прадстаўнікі ўлады і апазіцыі, першым чынам – «Салідарнасці». Была дасягнута дамоўленасць аб рэформе палітычнай сістэмы, прафсаюзным плюралізме, правядзенні дэмакратычных выбараў у органы ўлады, увядзенні тэрытарыяльнага самакіравання, рыначных адносін і канкурэнцыі. Меркавалася скасаваць Дзяржаўную раду ПНР і аднавіць інстытут прэзідэнцтва, а таксама Сенат. Адпаведныя змены былі занесеныязанесены ў Канстытуцыю рашэннем Сейма ад 7 красавіка 1989.
 
У чэрвені 1989 на выбарах у Сейм і Сенат апазіцыя дасягнула значных поспехаў: яе прадстаўнікі атрымалі 161 месца з 460 у Сейме (па квоце) і 99 з 100 у Сенаце (у выніку вольных выбараў). Прэзідэнтам з перавагай усяго на 1 голас быў абраны В. Ярузельскі, старшынёй урада стаў дзеяч «Салідарнасці» Т. Мазавецкі. 29 снежня ў польскую Канстытуцыю былі занесеныязанесены змены: скасаваныя артыкулы, датычныя кіруючай ролі ПОРП і сацыялістычнага ладу. Замест радзелу аб сацыяльна-эканамічным ладзе з'явіліся артыкулы аб свабодзе прадпрымальніцтва. Краіна зноўкузноў стала звацца Рэспублікай Польшча (''Rzeczpospolita Polska''). У студзені 1990 на IX з'ездзе ПОРП абвясціла аб спыненні сваёй дзейнасці.
 
== Сучасная Польшча ==
[[Выява:Europe location POL.png|thumb|right|300px|]]
У снежні 1990 да ўлады прыйшлі кіраўнікі «Салідарнасці» на чале з Л. Валенсай, які быў абраны прэзідэнтам Польшчы ў выніку ўсенароднага галасавання ў другім туры. На сваёй інаугурацыі 22 снежня ён абвясціў стварэнне Трэцяй Рэчы Паспалітай (''III Rzeczpospolita''). Новым прэм'ерам стаў Я. К. Бялецкі, прыхільнік ліберальнай эканамічнай палітыкі.
 
Радок 347:
Выбары 1993 праходзілі ўжо па новым законе аб выбарах, прынятаму 22 мая. У адпаведнасці з гэтым законам быў усталяваны 5% бар'ер для выбарных аб'яднанняў і 8% — для выбарных блокаў. У Сейм прайшлі прадстаўнікі шасці аб'яднанняў, прычым пераканаўчую перамогу атрымалі прадстаўнікі левых: Саюз дэмакратычных левых сіл (20,4 %) і Польская сялянская партыя — ПСЛ (15,4 %). Апошнія ўтварылі ўрадавую кааліцыю, у галаве ўрада стаў лідар аграрыяў У. Паўляк. На прэзідэнцкіх выбарах увосень 1995 таксама перамог прадстаўнік левых — [[А. Квасьнеўскі]], які набраў у другім туры 51,72% галасоў выбаршчыкаў. Яго супернік — Л. Валенса — сабраў 48,9% галасоў. Аднак з-за рознагалоссяў ва ўрадавай кааліцыі, а таксама антыўрадавай кампаніі апазіцыі, якая абвінаваціла прэм'ер-міністра Ю. Алексу ў супрацоўніцтве з савецкай дзяржбяспекай, у перыяд 1993—1997 таксама тры разу мяняўся склад урада.
 
25 мая 1997 перыяд канстытуцыйных рэформ, распачаты ў 1989, завяршыўся прыняццем новай Канстытуцыі, якая была зацверджанаязацверджана на рэферэндуме. Канстытуцыя абмежавала ролю Сейма і Прэзідэнта, умацаваўшы пазіцыі ўрада. Рада міністраў стала галоўным элементам выканаўчай улады, аднак яго праграма павінна атрымаць ухвалу парламенцкай большасці.
 
Пасля паразы на выбарах 1997, левыя сілы ізноў атрымалі перамогу як на парламенцкіх, так і на прэзідэнцкіх выбарах. Саюз дэмакратычных левых сіл, пасля самароспуску СДРП у 1999 сталы палітычнай партыяй, у кааліцыі з Саюзам працы на выбарах у Сейм у верасні 2001 набраў 41% галасоў выбаршчыкаў і атрымаў 216 месцаў з 460. У Сенаце кааліцыя мае 75 месцаў з 100. Аляксандр Квасьнеўскі 8 кастрычніка 2000 ізноў стаў прэзідэнтам Польшчы, перамогшы сваіх супернікаў ужо ў першым туры.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Гісторыя_Польшчы"