Вікіпедыя

Гусарыя: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
→‎Узбраенне: арфаграфія
др арфаграфія
Радок 16:
[[Выява:Літвінскі вершнік-гусар.PNG|135px|справа|thumb|Ранні гусар-[[літвін]]. ''Абрагам дэ Бруйн'', 1575.]]
[[Выява:Deli Lorichs.jpg|110px|left|thumb|''Дэлі'' ў парадным строі. Гравюра невядомага мастака, 1576.]]
Найбольш верагодна, што на экіпіроўку і выгляд крылатых гусар аказалі ўплыў турецкаятурэцкая кавалерыя і, асабліва, {{нп3|Дэлі, войска|«''дэлі''»|tr|Deliler}} (літаральна — «вар'яты»). Так зваліся ваяры конных атрадаў, якія ішлі ў авангардзе турецкайтурэцкай арміі. Яны звычайна набіраліся з балканскіх народаў ([[Паўднёвыя славяне|паўднёвых славян]], [[Албанія|албанцаў]] і г. д.), падуладных [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]]. ''Дэлі'' адрозніваліся «вар'яцкай» адвагай, замест даспехаў яны насілі шкуры дзікіх звяроў і ўпрыгожываліўпрыгожвалі сябе крыламі драпежных птушак. Па прыкладу ''дэлі'', крылы на шчытах і галаўных уборах сталі насіць венгерскія гусары.
 
Першапачаткова гусары былі лёгкай кавалерыяй і не насілі даспехаў. Адзенне складалася з венгерскага [[кафтан]]а са шнурамі-пятліцамі на грудзях (пазнейшы [[даламан]]), на які накідваўся футравы плашч-мантыя. Часам гэты плашч замяняла ваўчыная, мядзведжая або леапардавыя шкура. На галаве гусары насілі своеасаблівыя [[Лямец|лямцавыя]] ці футравыя шапкі, упрыгожаныя пёрамі, венгерскія шапкі-«магеркі» ці металёвыметалічны [[Шышак|шлем-шышак]]. Абуткам служылі нізкія жоўтыя боты. Гусары мелі шчыт складанай формы ([[тарча, даспехі|тарча]]), да якога маглі прыбівацца, на ўзор турецкіхтурэцкіх ''дэлі'', дэкаратыўныя крылы, вырабленыя з пер'я дзікіх птушак. Гусары былі ўзброеныя доўгім кап'ём-пікай (звалася таксама «дрэвам»), шабляй, звычайна мелі лук<ref name="Vasikiev" />.
 
Першымі польскімі гусарамі былі сербы<ref name=NS-3-6 />. У [[1500]] годзе некалькі шляхетных сербаў са сваімі невялікімі атрадамі паступілі на службу караля [[Польскае Каралеўства, 1385—1569|польскага]] і вялікага князя літоўскага [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандра]]. Неўзабаве ў гэтыя падраздзяленні пачалі набіраць венграў, палякаў і літвінаў. У снежні [[1501]] года былі сфарміраваны першыя рэгулярныя роты гусарыі ''hussarorum alias raczev''<ref name=NS-3-6 />.
Радок 31:
Найбольшай колькасці ў сваёй гісторыі гусарыя Рэчы Паспалітай дасягнула ў [[1621]] годзе — у [[Бітва пад Хоцінам 1621 года|Хоцінскай бітве]] яе колькасць склала 8280 чалавек<ref>''Podhorodecki L. '' [http://book.tr200.net/v.php?id=408783 Chocim 1621, seria: Historyczne bitwy], MON — 1988. S.&nbsp;16. {{ref-pl}}</ref>.
 
У бітве пры Клушыне войскі Рэчы Паспалітай ў складзе 6800 літвінаў, запарожскіх казакоў і палякаў, з якіх было каля 5500 гусар, разбіла 35-тысячную рускую армію, у складзе якой было каля 5-ці тысяч шведаў, нямецкіх, шатландскіх і французкіхфранцузскіх наймітаў Якуба Дэлагардзі. Вось як гетман [[Станіслаў Жалкеўскі]] апісвае сваю перамогу:
{{Пачатак цытаты}}
… на тую іншаземную конніцу, злучыўшыся, напалі некалькі нашых рот, узброеных пікамі, шаблямі і [[Гусарыя#Іншая зброя|канчарамі]]. Конніца, не падтрыманая рускай і нямецкай пяхотай, не магла выстаяць і пусцілася ў свой ​​табартабар …
{{Канец цытаты}}
На іх плячах гусары ўварваліся ў рускі лагер.
Радок 58:
Абавязак падрыхтоўкі байцоў роты асабіста ўскладаўся на [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|ротмістра]].
 
Найбольш важным навыкам гусара было дасканала валоданне пікай і ўпэўненае кіраванне канём, бо на практыцы вершніку часта прыходзілася на поўным скаку кіраваць аднымі нагамі. Гэтыя ўменні адточваліся адмысловымі практыкаваннямі, як: скок у сядло (не кранаючыся пры гэтым сядзельнай лукі); разварот пасля галопагалопу ў акрэсленым крузе малога дыяметра; узняцце з зямлі пікай шапкі ці перахват пікай пярсцёнка, усталяванага на козлах. Папулярнымі на пачатку [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя былі гусарскія турніры, падобныя да сярэднявечных рыцарскіх. Вельмі эфектна і вельмі небяспечна гусары адпрацоўвалі імітацыю атакі — лоб у лоб трымаючы дзіды наперавес, дзве сценкі вершнікаў несліся насустрач: пры гэтым кожны гусар павінен быў трапіць у прамежак у процілеглым шыхце між суседнімі коннікамі, нікога пры гэтым не параніўшы выцягнутай пікай і пільнаваць, каб не параніцца самому<ref name=NS-22>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 22 {{ref-ru}}</ref>.
 
=== Атака ===
Радок 92:
 
=== Піка ===
Галоўнай зброяй гусарыі была адмыслова вырабленая рыцарская дзіда — піка даўжынёй ад 3,6 да 6,2 м<ref>''Sikora R.'' Z dziejów husarii,ERICA Instytut Wydawniczy —2010 s. 28. {{ref-pl}}</ref>), полая ад сярэдзіны да наканечніка, з аздобленай меддзю шарападобнай гардай<ref group="заўв.">Такую гарду замежныя сучаснікі называлі яблыкам ({{lang-fr|pomme}}), а палякі'' galka'' — «шарык». Піка была аднаразовай зброяй. Яе дрэўка рабілася з таннай і лёгкай драўніны — хвоі ці елкі. Французскі інжынер і картограф дэ Боплан згадваў, што піка мела поласць толькі да «яблыка», а ніжняя частка дрэўка была суцэльнай. Рэканструктары прыйшлі да высновы, што канец пікі выраблаўсявырабляўся з дзвюх паловак, у якіх выдзёўбвалася пустата, а потым палоўкі злучаліся сухажыллямі, шаўковымі ніткамі і моцным клеем.</ref> і рознакаляровым «прапарцом», аднолькавым для кожнай харугвы<ref name="Boplan1" />. Дзіда гусарыі была значна даўжэйшаю за сваіх папярэднікаў, але пры гэтым лягчэйшаю (каля 2,5 кг). Немалаважна, што піка была даўжэйшая за пікі непрыяцеля і гусар меў магчымасць паваліць [[пікінёр]]а, перш чым той пратне пікай гусара.
 
Забеспячэнне гусарыі пікамі заўсёды было праблемай, бо пасля першай жа атакі большасць з іх ламалася ці заставалася на полі бою.
Радок 101:
[[Выява:Outfit of cuirassier.JPG|thumb|220px|Экіпіроўка і зброя крылатага гусара, Нацыянальны музей [[Беларусь|Рэспублікі Беларусь.]]]]
Акрамя пікі, да ўзбраення [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|таварыша]] гусарыі ўваходзілі<ref name="Boplan1" /><ref name="Boplan1" /><ref>''Квитковский Ю. В. '', [http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское оборонительное вооружение], М.:&nbsp;Наука, 1994. {{ref-ru}}</ref>:
* [[Канчар]] ({{lang-pl|Koncerz}}) — від мяча, характаразуеццахарактарызуецца вельмі доўгім (да 1,5 м<ref name=autogenerated1>[http://territa.ru/load/23-1-0-2061 Военно-исторический альманах «Новый Солдат» № 192 «Венгерские Гусары 1756—1815»], Артёмовск, 2002, С. 7{{ref-ru}}</ref>), выключна колючым клінком, трох- ці чатырохграннага сячэння. Мог выкарыстоўвацца замест пікі, калі гусар губляў ці ламаў сваю асноўную зброю<ref>Бохан Ю. Канчар // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: КадецкіКадэцкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 39.</ref>. Канчар падвешваўся на сядле пад правым ці левым каленам.
* [[Палаш]] — ({{lang-tr|pala}} — меч) — рубяча-колючая лязовая халодная зброя з шырокім да канца, прамым ці злёгку загнутым і даўгім — да 100 см — клінком, які можа мець двухбаковае (раннія ўзоры), часцей за ўсё — аднабаковае або паўтарачнае завострыванне. Па статуту гусары былі абавязаны пасля першай атакі (што звычайна аўтаматычна азначала страту асноўнай зброі — пікі) дастаць палаш і працягваць бой з дапамогай яго<ref>''Палаш'' // Военно-энциклопедический словарь. Москва, 1984 г. {{ref-ru}}</ref><ref name=NS-29>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 29 {{ref-ru}}</ref>.
* [[Шабля]]-карабела — больш тонкая і лёгкая шабля, звычайна з багата аздобленай срэбрам і смарагдамі рукаяццю. Была дэкаратыўным элементам і выкарыстоўвалася шляхтай у большай ступені дзеля ўпрыгожання<ref>Бажэнаў Ю., Басын Я. Карабела // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 47.</ref>.
* [[Кінжал]] ({{lang-ar|خنجر}}, ''Ханджар''), ці, на землах [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]], ''Пуйнал'' ({{lang-it|Pugnale}}) — кароткая клінковая зброя, прызначаная для колючага ўдару<ref>Бохан Ю. Кінжал // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 95.</ref>. Мацаваўся на баку — яго можна было выкарыстоўваць пасля прарыву варожага шыхту, калі трэба было секчыся з ворагам у цеснай схватцы.
* [[Булава]] — зброя блізкага бою, з металёвымметалічным акруглым ці шматгранным навершам і драўлянай (радзей металічнай) рукаяццю. Для баявых патрэб на навершы маглі быць шыпы, у ВКЛ часта выкарыстоўваліся булавы з навершам у выгладзевыглядзе куба<ref>Бохан Ю. Булава // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 684 с.: іл. ISBN 985-11-0314-4. С. 355.</ref>.
* [[Надзяк]] ({{lang-pl|Nadziak}}), ''Наджак'', ''Клавец'', ''Чакан'' — ручная халодная зброя, з сякерападобнай баявой часткай у выгладзевыглядзе дзюбы з аднаго боку, байка з іншага. Разлічаны на прабіццё даспехаў вострым канцом ці на раздрабляльны ўдар абухом. Часцяком выкарыстоўваўся шляхтай у паўсядзённым жыцці ў якасці посаху, які мог вокамгненна ператварацца ў эфектыўную зброю<ref>''Клевец'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{ref-ru}}</ref><ref>''Чекан'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское наступательное вооружение] {{ref-ru}}</ref>.
* Адназарадныя [[пісталет]]ы ў ольстрах у сядзельнай лукі́ або — укарочаны [[мушкет]], нярэдка [[лук]] з калчанам<ref group="заўв.">[[Падкаморы]] Сандамірскі і сведка падзей, Станіслаў Дунін-Карвіцкі (1640—1728) адзначае, што многія гусарскія ''таварышы'' насілі лук нават у [[18 стагоддзе|XVIII]] стагоддзі падчас [[Паўночная вайна, 1700—1721|Паўночнай вайны]], выклікаючы тым самым здзіўленне ў еўрапейцаў.</ref><ref name=NS-15>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 15 {{ref-ru}}</ref>.
 
Радок 116:
* [[Кальчуга]] з зярцалам<ref group="заўв.">Зярцала — круглая дэталь засцерагальнага рыштунку, прызначаная для прыкрыцця грудзей і жывата ваяра. Звычайна зярцала было дадатковым (не самастойным) элементам рыштунку, мацуючыся да панцыра.</ref> ці без яго. Кальчуга, ці яе разнавіднасць ''бехцярэц'' (замест колцаў выкарыстоўваліся дробныя пласцінкі<ref>Кирпичников А. Н. [http://medievalrus.livejournal.com/203171.html Военное дело на Руси в XIII—XV вв]. — Л.: Наука, 1976. {{ref-ru}}</ref>) выкарыстоўвалася гусарыяй да канца [[16 стагоддзе|XVI стагоддзя]].
* [[Кіраса]] ({{lang-fr|Cuirie}} — скураны нагруднік), ці толькі яе пярэдняя частка ''нагруднік'' — галоўны элемент пласціннага даспеху, з таўшчынёй брані 2—3,5 міліметры, які прыкрывае торс ваяра. Прыйшла на змену кальчугам пасля рэфармавання войска [[Стэфан Баторый|Стэфанам Баторыем]]<ref name=BelDumka /> і стала абавязковаю часткай ў экіпіроўцы гусара.
* [[Капалін]] ({{lang-pl|Kapalin}}) ці ''ерыхонка'' — напаўсферычны шлем з брылём, прылбіцай, навушамі і павялічаным наноснікам (у некаторых варыянтах выкананых у выгладзевыглядзе звярынай маскі). Гэты тып шлема прыйшоў на землі Рэчы Паспалітай з Венгрыі, дзе ў сваю чаргу ўзнік на аснове ўсходніх шлемаў-''шышакоў''.
* Акрамя вышэйпералічанага даспех гусара складалі: ''наручы'', ''стальныя нагавіцы'' на сцёгны, ''накаленнікі'', кальчужныя або абробленыя жалезам скураныя ''пальчаткі''.
 
Радок 134:
''Таварыш'' быў апрануты звычайна ў сіняе ці, даражэйшае, чырвонае адзенне, на ногі абуваў высокія скураныя жоўтыя, часам барвовыя ці чорныя, боты са [[шпоры|шпорамі]]. Боты польскага тыпу мелі прыбітыя шпоры, нямецкага — здымныя. Сядло ўжывалася ўсходняга тыпу, ў багатых шляхціцаў было аздоблена [[аксаміт]]ам, з падхвоснымі рамянямі для паляпшэння апоры вершніка пры дзідавым удары.
 
Багатыя гусарскія афіцэры і ''таварышы'' ўражвалі іншаземцаў усходняй пышнасцю свайго ўбрання і строю, сабалінымі, куніцавымі і бабровымі шапкамі, бліскучымі шлемамі з раскошнымі [[плюмаж]]амі, аздобленымі [[золата]]м, [[серабро|серабрамсерабром]] і каштоўнымі камянямі, дарагой зброяй.
 
Экзатычнай дэталлю экіпіроўкі гусарыі была абавязковая [[леапард]]авыя шкура. З-за дарагоўлі і рэдкасці, шкуры ''таварышам'' купляў ротмістр. Часам бралі шкуру іншай жывёлы і малявалі на ёй плямы. Пахолікі замест леапардавых насілі ваўчыныя ці мядзведжыя шкуры або каляровыя накідкі — ''кілімы''<ref name="Vasikiev" />.
Радок 232:
Даражэй за ўсё каштаваў адмыслова выезджаны гусарскі конь — яго кошт быў ад 200<ref>''Осипов К.'', [http://books.google.com/books?id=e50bAAAAMAAJ&q=%22Польские+гусары%22&dq=%22Польские+гусары%22&hl=en&ei=Edl5Tp-CGsfYsgbB2eTDDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CE8Q6AEwCTgK Богдан Хмельницкий], Молодая гвардия. — 1948. C. 479. {{ref-ru}}</ref> да 1000—1500 дукатаў, гэта значыць ад 9 да 44-66 кілаграм срэбра ў эквіваленце. Рыштунак каштаваў каля 40 злотых.
 
Гусары экіпіраваліся за свой кошт. ''Таварыш'' разглядаў усе выдаткі як укладанні ў сваю кар'еру. Ротмістр павінен быў быць дастаткова багатым, каб пры неабходнасці сфарміраваць роту без фінансавай дапамогі сейма. Таксама ротмістр нёс дадатковыя расходы, бо набываў пікі, леапардавыя чапракі<ref group="заўв.">Чапрак — упрыгожаная падсцілка пад конскае сядло.</ref><ref>''Чепрак'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{ref-ru}}</ref> і крылы, пры гэтым часта пазычаючы грошы сваім падначаленым. Ён фарміраваў харугву на аснове «ліста аб прызыве» ({{lang-pl|list przypowiedni}}). Звычайна ліст падпісваўся каралём. Маючы такі ліст, ротмістр мог пачынаць фарміраваць роту. Займаючыся фарміраваннем, ён наймаў па кантракту некалькіх ''таварышаў''. Кожны таварыш прыводзіў з сабой уласнае падраздзяленне: «кап'ё» або «почт» ({{lang-pl|poczet}}). ''Таварыш'' быў, у прамым сэнсе, таварышам ротмістра, бо падзялаўпадзяляў яго фінансавыя і ваенныя рызыкі. ''Таварышы'' ўтваралі свайго роду ваеннае братэрства. Адзін да аднаго ротмістр і таварышы звярталіся «пан брат»<ref>''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;5. {{ref-ru}}</ref>.
 
== Пахавальны рытуал ==
Крылатыя гусары практыкавалі незвычайны пахавальны рытуал. Падчас [[Адпяванне|адпявання]] ў царкву на кані заяжджаўзаязджаў гусар, які сімвалізаваў нябожчыка, і разбіваў гусарскую піку перад [[алтар]]ом. У паходзе такі рытуал праводзіць было нязручна, але ў мірны час цырымонія часта праводзілася і была апісана Енджэем Кітовічам<ref name="Soldatenko">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;31.</ref><ref>''Китович'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/ Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона] {{ref-ru}}.</ref><ref>''Kitowicz J.'', Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, — 1855. {{ref-pl}}</ref>.
 
== У кінематографе ==
Радок 253:
[[Выява:200 zl. Гусарыя, рэвэрс.jpg|100px|thumb|Гусар, 200 zl. золата, рэверс.]]
* Гусарская тэматыка з'яўляецца папулярным матывам творчасці шэрагу польскіх жывапісцаў, сярод якіх: [[Юзэф Брант]], [[Вацлаў Паўлішак]], [[Аляксандр Арлоўскі]] і інш<ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&hs=wBs&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=b775F-5jnX7ktM:&imgrefurl=http://historiarabki.blogspot.com/2012/02/rzeczpospolita-podhalanska-16691670.html&docid=O97GzxlqAN7lpM&imgurl=http://2.bp.blogspot.com/-H-X5KzTKjWQ/Sg8XjJUegWI/AAAAAAAAC6M/BcvbBfvT9Qg/s1600/Jzef%252BBrandt%252BHusarz.jpg&w=568&h=800&ei=-_l6Uav1OMbltQaA8YHQCQ&zoom=1&ved=1t:3588,r:3,s:0,i:86&iact=rc&dur=619&page=1&tbnh=190&tbnw=144&start=0&ndsp=13&tx=92&ty=92 «Гусар», Юзэф Брант]</ref><ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=1cYcdK1OO89eMM:&imgrefurl=http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/34888&docid=Wwmnavpo2PLf-M&imgurl=http://dic.academic.ru/pictures/wiki/files/72/Hussar_by_Alexander_Orlowski.jpg&w=439&h=600&ei=PPx6UZvqCsOytAb80YCgAw&zoom=1&ved=1t:3588,r:3,s:0,i:86&iact=rc&dur=491&page=1&tbnh=163&tbnw=136&start=0&ndsp=19&tx=76&ty=53 «Гусар», Алаксандар Арлоўскі]</ref>.
* Да гусарскай сімволікі звярталася некаторыя падраздзяленні [[Войска польскае|Войска Польскага]], часцей за ўсё ў авіяцыі і бранетанкавыхбранятанкавых частках. Між іншых тэматычныя ўвасабленні гусарскага рыштунку з'яўляюцца элементамі:
:  — Эмблема 1-ай бранетанкавайбранятанкавай дывізіі [[Войска Польскае|Войска Польскага]] ўтрымлівае гусаркігусарскі [[капалін]] і крылы.
:  — Значок 4-ага Брэсцкага бранетанкавагабранятанкавага батальёна Войска Польскага ўтрымлівае гусарскі капалін.
* Гусарскія крылы з'яўляюцца адным з элементаў помніка Валынскай кавалерыйскай брыгадзе, прысвечанага Бітве пад Мокрай, якая адбылася падчас [[Польская кампанія 1939 года|вераснёўскай кампаніі]] [[1939]] года.
* У [[2004]] годзе гусарыя была ўшанавана помнікам на тэрыторыі Варшаўскай цытадэлі (праект Эдмунда Майкоўскага).
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Гусарыя"