Вялікія князі літоўскія: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др +гаспадарскі тытул |
стылявыя змены, афармленне, дапаўненне |
||
Радок 1:
'''Вялікі князь літоўскі''' — найвышэйшы княжацкі тытул у [[ВКЛ|Вялікім Княстве Літоўскім]]. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы. Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі.
'''Вялікі князь літоўскі''' — найвышэйшы княжацкі тытул у [[ВКЛ]]. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы. Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі. Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам. [[Прывілей 1447]] г. і [[прывілей 1492]] г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку [[Статут Вялікага княства Літоўскага 1588]] г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. [[Рада Вялікага княства Літоўскага]] пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна. Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце. ▼
== Правы і абавязкі ==
Пасля [[Люблінская унія 1569|Люблінскай уніі 1569]] г. вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай саюзнай дзяржавы — [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Вялікі князь акрамя гэтага тытула, меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, [[Жыгімонт III Ваза]] меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.▼
[[Выява:Seal of Mindaugas.jpg|thumb|Фрагмент пячаткі, якая прыпісваецца першаму вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу (сяр. XIII ст.), з выявай гаспадара на стальцы.]]
Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.
▲
[[Image:Jogaila of Lithuania.Image from around 1475-1480.jpg|thumb|150 px|left|[[Ягайла]] — першы вялікі князь літоўскі і адначасова кароль польскі. <small>[[Фрэска]] [[1475]] — [[1480]] гг.</small>]]
Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.
▲Пасля [[Люблінская унія 1569|Люблінскай уніі 1569]] г. вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай саюзнай дзяржавы — [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Вялікі князь, акрамя гэтага тытула, меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, [[Жыгімонт III Ваза]] меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.
== Гаспадарскі тытул ==
Вялікія князі літоўскія мелі адмысловы тытул
Тытул паходзіць ад [[грэчаская мова|грэчаскага]]
У [[Масква|Маскве]] пераняты таксама з беларускай формы як
''Гаспадар'', як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна
▲Тытул паходзіць ад [[грэчаская мова|грэчаскага]] "[[дэспат]]" ([[правінцыя|правінцыйны]] кіраўнік у [[Візантыя|Візантыі]], зрэдчас - незалежны (напрыклад - [[Эпірскі дэспатат]] за часам [[Лацінская імперыя|Лацінскай імперыі]]), раней - у [[Персія|Персіі]]). У [[царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мове]] (а праз яе - у пісьмовай мове [[Кіеў|Кіева]], [[Ноўгарад]]а і інш. гарадоў (княстваў) [[Русь|Русі]]) зыходны грэчаскі тэрмін пераняты пачаткова як '''гаспадзін''' (тытул асобы, таксама - [[Ноўгарад|Гаспадзін Вялікі Ноўгарад]]).
== Дынастыі ==
▲У [[Масква|Маскве]] пераняты таксама з беларускай формы як '''гасудар''' (вышэйшы тытул маскоўскага валадара, пазней - адзін з тытулаў). Мае таксама скарочаную форму '''судар''' (на узор беларускага '''спадар''')
[[Выява:COA of Gediminids.svg|thumb|left|150 px|Герб Гедзімінавічаў [[Герб «Калюмны»|«Калюмны»]].]]
[[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|thumb|150 px|Герб Ягелонаў.]]
У ХІІІ ст. сынам першага вялікага князя літоўскага Міндоўга быў [[Войшалк]], які таксама стаў вялікім князем. Наступным пасля Войшалка быў [[Шварн Данілавіч]] (зяць Міндоўга), які належаў да галіцка-валынскіх князёў і быў адзіным вялікім князем літоўскім з роду [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]]. Сынамі [[Будзівід]]а былі [[Віцень]] і, магчыма, [[Гедзімін]]. Родавыя сувязі астатніх вялікіх князёў літоўскіх ХІІІ ст. дакладна невядомы.
Пачынаючы з Гедзіміна, усе іншыя вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі належаць да роду [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]], а пачынаючы з Ягайлы — да [[Ягелоны|Ягелонаў]] (галіны Гедзімінавічаў).
▲''Гаспадар'' як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна - іх макоўскія адпаведнікі: ''гасудар'', ''судар'') ужываліся таксама як звычайны тытул [[шляхта|шляхты]].
== Вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі (1569 г.) ==
Радок 89 ⟶ 104:
| [[:pl:Jawnut|Jawnut]]
|-
| [[1345]] — [[1377]]<ref name="Уладарыў">Уладарыў разам з Кейстутам.</ref>
| [[Image:Algirdas kunigaikštis.jpg|60px]]
| [[:be:Альгерд|Альгерд]]
Радок 95 ⟶ 110:
| [[:pl:Olgierd|Olgierd]]
|-
| [[1377]] — [[1381]]<ref name="Уладарыў разам">Уладарыў разам з Кейстутам.</ref>
| [[Image:Wladyslaw Jagiello.jpg|60px]]
| [[:be:Ягайла|Ягайла]]
| |||