Вялікія князі літоўскія: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Замена на больш раннія выявы. |
афармленне, стылявыя змены, дапаўненне |
||
Радок 1:
'''Вялікі князь літоўскі''' — найвышэйшы княжацкі тытул у [[ВКЛ|Вялікім Княстве Літоўскім]]. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы ў [[XIII ст.|XIII]] — [[XVIII ст.]] Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі.
== Правы і абавязкі ==
[[Выява:Seal of Mindaugas.jpg|thumb|Фрагмент пячаткі, якая прыпісваецца першаму вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу,
Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.
[[Прывілей 1447]] г. і [[прывілей 1492]] г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку [[Статут Вялікага княства Літоўскага 1588]] г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. [[Рада Вялікага княства Літоўскага]] пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна.
[[Image:Jogaila of Lithuania.Image from around 1475-1480.jpg|thumb|150 px|left|Ягайла — першы вялікі князь літоўскі і адначасова кароль польскі. <small>[[Фрэска]] [[1475]] — [[1480]] гг.</small>]]▼
Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.▼
▲Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.
Пасля [[Крэўская унія|Крэўскай дынастычнай уніі]] [[1385]] г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі: [[Ягайла]] (кароль польскі пад імём Уладзіслаў), яго сын [[Казімір IV Ягелончык|Казімір]] і ўнук [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандр Казіміравіч]]. ▼
Пасля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] [[1569]] г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. ▼
Вялікі князь, акрамя гэтага тытула, меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, [[Жыгімонт III Ваза]] меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.▼
== Гаспадарскі тытул ==
Радок 24 ⟶ 18:
''Гаспадар'', як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна — іх маскоўскія адпаведнікі: ''гасудар'', ''судар'') ужываліся таксама як звычайны тытул [[шляхта|шляхты]].
▲
== Дынастыі ==
Радок 32 ⟶ 28:
Пачынаючы з Гедзіміна (XIV ст.), усе вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі належаць да роду [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]], а Ягайла, [[Казімір Ягелончык|Казімір]] і наступныя — да [[Ягелоны|Ягелонаў]] (галіны Гедзімінавічаў).
== Вялікія князі літоўскія
▲[[Image:Jogaila of Lithuania.Image from around 1475-1480.jpg|thumb
▲Пасля [[Крэўская унія|Крэўскай дынастычнай уніі]] [[1385]] г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі:
* [[Ягайла|Ягайла Альгердавіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1377]] г., у [[1386]] паводле Крэўскай уніі абраны каралём польскім пад імём Уладзіслаў ІІ Ягайла, да [[1392]] з'яўляўся адначасова каралём польскім і вялікім князем літоўскім, у 1392 паводле [[Востраўскае пагадненне|Востраўскага пагаднення]] перадаў пасаду вялікага князя літоўскага стрыечнаму брату [[Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўту Кейстутавічу]];
* [[Казімір IV Ягелончык|Казімір Ягайлавіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1440]], а з [[1447]] — і кароль польскі пад імём Казімір IV Ягеллончык;
[[Image:Cranach the Younger Sigismund II Augustus.jpg|thumb|Жыгімонт ІІ Аўгуст — першы кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў Рэчы Паспалітай. <small>[[Лукас Кранах Малодшы|Л. Кранах Малодшы]], каля [[1553]]. [[Музей Чартарыйскіх]], Кракаў.</small>]]
* [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандр Казіміравіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1492]], а з [[1501]] — і кароль польскі пад імём Аляксандр Ягеллончык.
Яшчэ 2 вялікія князі літоўскія былі абраны каралямі польскімі практычна адразу:
* [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонт I Стары Казіміравіч]] — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з [[1506]] (каранаваны як кароль польскі ў [[1507]]);
* [[Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст Жыгімонтавіч]] — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з [[1548]].
▲Пасля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] [[1569]] г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Тытул правіцеля ў Рэчы Паспалітай называўся ''кароль польскі і вялікі князь літоўскі'' (з дабаўленнем тытулаў па іншых землях, якімі ён правіў). Першым каралём польскім і вялікім князем літоўскім у Рэчы Паспалітай стаў Жыгімонт ІІ Аўгуст.
== Спіс вялікіх князёў літоўскіх да Люблінскай уніі ==
{| class="wikitable sortable"
! Гады кіравання
Радок 167 ⟶ 181:
|-
| [[1544]] — [[1569]]
| [[Image:
| [[:be:Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст]]
| [[:lt:Žygimantas Augustas|Žygimantas Augustas]]
Радок 174 ⟶ 188:
|}
==
[[Выява:Гродно Старый замок 02.jpg|thumb|Вялікакняжацкі і каралеўскі [[Стары замак, Гродна|замак ХІV — XVІІІ ст. у г. Гродне (Стары замак)]].]]
[[Выява:Новы замак(Гародня) 1.jpg|thumb|Каралеўскі і вялікакняжацкі [[Новы замак, Гродна|палац XVІІІ ст. у Гродне (Новы замак)]].]]
* [[Генрых III Валуа|Генрых Валуа]] ([[1573]]) — адначасова кароль польскі.
* [[Стэфан Баторый]] ([[1576]]—[[1586]]) — адначасова кароль польскі.
| |||