Італія: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма тлумачэння праўкі |
крыніца — be-x-old:Італія |
||
Радок 61:
'''Італія''' ({{lang-it|Italia}} {{IPA|[iˈtaːlja]}}, афіцыйная назва — '''Італья́нская Рэспу́бліка''' ({{lang-it|Repubblica Italiana}})) — краіна ў [[Паўднёвая Еўропа|Паўднёвай Еўропе]]. Знаходзіцца на [[Апенінскі паўвостраў|Апенінскім паўвостраве]]. Цягнецца ад паўночных [[Альпы|Альпаў]] амаль да ўзбярэжжа Паўночнай Афрыкі, ствараючы, такім чынам, лінію даўжынёй 1100 км. Італію акружаюць [[Лігурыйскае мора|Лігурыйскае]] і [[Тырэнскае мора]] на захадзе, [[Іанічнае мора]] на поўдні і [[Адрыятычнае мора]] на ўсходзе. У нацыянальную тэрыторыю Італіі ўваходзяць два вялікіх вострава, гэта [[Сардзінія]] і [[Сіцылія]], а таксама мноства маленькіх астравоў, такіх як [[Капры]], [[Іхія]], [[Эльба]]; [[Ліпарскія астравы]] паўночней [[Сіцылія|Сіцыліі]]; астравы [[Пантэлерыя]], [[Ліноза]], [[Ламп'ёнэ]] і [[Лампедуза]] паміж [[Сіцылія]]й і [[Афрыка]]й. Па пагадненню з [[Югаславія]]й [[1954]]—[[1971]] гг., у склад Італіі ўвайшоў [[Трыест]] з вобласцю [[Істрыя]]. На тэрыторыі самой Італіі існуюць два невялікіх незалежных анклава — [[Ватыкан]] і [[Сан-Марына|Рэспубліка Сан-Марына]]. Італія мяжуе на захадзе з [[Францыя]]й, на поўначы з [[Швейцарыя]]й і [[Аўстрыя]]й, на ўсходзе са [[Славенія]]й. Сталіца Італіі — [[Рым]].
[[Image:Giuseppe Garibaldi (1866).jpg|thumb|upleft|right|150 px|Джузэпэ Гарыбальдзі, адзін са стваральнікаў сучаснай Італіі]]▼
Сучасная Італія ўтварылася ў [[1861]] г., пад кіраўніцтвам караля [[Сардзінія|Сардзініі]] [[Віктор Эмануіл II|Віктора Эмануіла II]]. Дагэтуль Італія складалася з шматлікіх незалежных дзяржаў, чый сепаратызм і моц адлюстраваліся ў тэрытарыяльным падзеле Італіі на 20 рэгіёнаў. Восем з іх знаходзяцца ў Паўночнай Італіі: [[Эмілія-Раманья]], [[Фрыулі-Венецыя-Джулія]], [[Лігурыя]], [[Ламбардыя]], [[П'емонт]], [[Трэнціна Альто-Адзіджэ]], [[Вале-д'Аоста]] і [[Венета]]. Шэсць знаходзіцца ў Цэнтральнай частцы краіны: [[Абруца]], [[Лацыё]], [[Марке]], [[Малізэ]], [[Таскана]] і [[Умбрыя]]. Паўднёвая Італія складаецца з чатырох: [[Апулія]], [[Базіліката]], [[Калабрыя]] і [[Кампанія, Італія|Кампанія]]. Астатнія два рэгіёны — гэта астравы [[Сіцылія]] і [[Сардзінія]].
Італія знаходзіцца на сусветнай гістарычнай арэне з часоў [[Рымская Імперыя|Рымскай Імперыі]]. Сучасная Італія з'яўляецца індустрыяльна развітай краінай, адным з лідараў [[Еўрапейскі Саюз|Еўрапейскага Саюза]].
== Назва ==
== Прыродна-рэсурсны патэнцыял ==▼
Існуе багата здагадак наконт этымалогіі назвы «Italia», якія былі прапанаваны гісторыкамі і лінгвістамі<ref>Alberto Manco, Italia. Disegno storico-linguistico, 2009, Napoli, L'Orientale, ISBN 978-88-95044-62-0</ref>. Паводле аднога з найбольш распаўсюджаных тлумачэнняў, тэрмін ''Italia'' мае [[Грэцыя|грэчаскае]] паходжанне і з аскоцкай мовы ''Víteliú'' перакладаецца як «зямля цяляці»<ref>J.P. Mallory and D.Q. Adams, «''Encyclopedia of Indo-European Culture''» (London: Fitzroy and Dearborn, 1997), 24.</ref>. Бык быў сімвалам паўднёвых італьянскіх плямёнаў і ён часцяком выкарыстоўваўся пад час [[самніцкія войны|самніцкіх войнаў]] як сімвал непакорнасці Рыму і волі паўднёвай Італіі. Грэчаскі гісторык [[Дыянісій Галікарнаскі]] звязваў назву з імём легендарнага караля [[сікулы|сікулаў]] і [[энотры|энотраў]] [[Італ]]ам, які таксама згадваўся [[Арыстоцель|Арыстоцелем]] і [[Фукідыд]]ам.
{{main|Прыродна-рэсурсны патэнцыял Італіі}}▼
Забяспечанасць прыроднымі рэсурсамі, ў асаблівасці паліўнымі, вельмі малая.▼
Назва ''Italia'' першапачаткова ўжывалася толькі да паўднёвай часцы паўастравы, да сучаснай [[Калабрыя|Калабрыі]], паводле [[Антыёх Сіракузскі|Антыёха Сіракузскага]]. Але ў яго часы слова [[Энотрыя]] і Італія былі сінонімамі, болей таго, імя ўжывалася да тэрыторыі [[Лейканія|Лейканіі]]. Грэкі паступова сталі ўжываць назву адносна да больш шырокай тэрыторыі, а потым і да ўсёй паўастравы<ref>Pallottino, M., «''History of Earliest Italy''», trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, ст.50</ref>.
'''Энергетычнымі''' рэсурсамі краіна забяспечана толькі на 15-17%. Радовішчы каменнага вугалю размешчаны на Сардзініі, у Таскане, Умбрыі, на Калабрыі; нафты - на Сіцыліі, Паданскай нізіне, усходнім узбярэжжы Цэнтральнай Італіі; прыроднага газу - на Паданскай нізіне, шэльфе Адрыятычнага мора.▼
== Гісторыя ==
'''Металічныя рэсурсы.''' Нязначныя (агульныя запасы 54 млн т) радовішчы жалезных руд размешчаны на Сіцыліі, каля г. Аўгуста, а таксама на в. Эльба і (пірыт) ў Таскане. Значна большыя запасы поліметалічных руд (свінцова-цынкавыя з дамешкам серабра) і руд каляровых металаў (баксіты Акуніі, сурма Сардзініі, уран Лігурыі і Цэнтральнай Італіі). Сусветнае значэнне маюць запасы кінавары (руда на ртуць), размешчаныя ў Таскане.▼
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Італіі}}
=== Прагісторыя і старажытны Рым ===
Раскопкі ў Італіі выявілі наяўнасць сучаснага чалавека яшчэ ў перыяд [[палеаліт]]у, каля 200 000 гадоў таму<ref>Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2. ISBN 0-306-46463-2.</ref>. Італьянскія плямёны дарымскай Італіі, як [[умбрыйцы]], [[лаціняне]] (прашчуры рымлян), [[вольскі]], [[самніты]], [[кельты]] і [[лігуры]], якія засялілі паўночную Італію, і многія іншыя пераважна [[індаеўрапейцы|індаеўрапейскія]] плямёны. Сярод асноўных гістарычных народаў, не індаеўрапейскага паходжання вылучаюць [[этрускі|этрускаў]], [[элімцы|элімцаў]], [[сікулы|сікулаў]] і дагістрычных сардзінцаў.
Паміж [[17 стагоддзе да н.э.|17]]—[[11 стагоддзе да н.э.|11 стагоддзямі да н.э.]] грэкі [[Мікенская Грэцыя|мікенскай цывілізацыі]] ўсталявалі кантакты з Італіяй<ref>[http://www.gla.ac.uk/departments/archaeology/research/projects/mycenaeansitaly/ The Mycenaeans and Italy: the archaeological and archaeometric ceramic evidence], University of Glasgow, Department of Archaeology</ref>, а ў [[8 стагоддзе да н.э.|8-м]] і [[7 стагоддзе да н.э.|7-м стагоддзях да н.э.]] грэчаскія калоніі былі створаны на ўзбярэжжах [[Сіцылія|Сіцыліі]] і паўднёвай часткі італьянскай паўастравы, якія сталі вядомы пад назвай [[Вялікая Грэцыя]]. Таксама [[фінікійцы]] заснавалі калоніі на ўзбярэжжы [[Сардзінія|Сардзініі]] і Сіцыліі.
Некаторыя раёны багатыя на '''будаўнічую сыравіну''', у прыватнасці мармур (Карара), граніты і туфы.▼
[[Старажытны Рым]] быў спачатку невялікай сельскагаспадарчай суполкай заснаванай каля [[8 стагоддзе да н.э.|8 стагоддзя да н.э.]], з цягам часу мястэчка вырасла ў калясальную імперыю, якая ахоплівала ўсё [[Міжземнае мора]], у якой старажытныя грэчаская і рымская культуры былі аб'яднаны ў адну цывілізацыю. Гэтая цывілізацыя была настолькі ўплывовай, што яе адгалоскі існуюць у сучасным [[рымскае права|праве]], адміністрацыі, [[філасофія|філасофіі]] і [[мастацтва|мастацтве]], сфарміраваўшы падставу лічыць, што заходняя цывілізацыя заснавана на рымскай. У павольным згасані з канца [[4 стагоддзе|4 стагоддзя н.э.]], імперыя канчаткова разбілася на дзве часткі ў [[395]] годзе [[Заходняя Рымская імперыя|Заходнюю Рымскую імперыю]] і [[Візантыйская імперыя|Усходнюю Рымскую імперыю]]. Заходняя частка, пад ціскам [[франкі|франкаў]], [[вандалы|вандалаў]], [[гуны|гунаў]], [[готы|готаў]] і іншых груп насельніцтва з усходняй Еўропы, нарэшце, распалася, у выніку чаго на італьянская паўвостраў была падзелена на мноства невялікіх незалежных каралеўстваў, якія ваявалі паміж сабой у бліжэйшых 1300 гадоў. Усходняя частка засталася адзінай спадчыніцай рымскай дзяржавы.
'''Гідрарэсурсы''' большасцю сканцэнтраваны на поўначы Італіі, дзе з гэтай прычыны і сканцэнтраваны асноўныя магутнасці ГЭС і каляровай металургіі (выплаўка рафініраваных металаў).▼
=== Сярэднявечча ===
'''Кліматычныя рэсурсы''' вызначаюцца вялікай працягласцю тэрыторыі краіны з поўначы на поўдзень, спецыфікай рэльефу і вятроў, з прычыны чаго поўнач і Паданская нізіна адносяцца да ўмеранага тыпу клімата, а астатняя частка - да сяроджземнаморскага. Гэта адбіваецца на спецыялізацыі сельскай гаспадаркі розных частак краіны і дазваляе вырошчваць культуры як сяродземнаморскія, так і ўмеранага пояса. Гэтаму спрыяюць '''глебы''': на поўначы і на Паданскай нізіне -ў асноўным бурыя лясныя, а ў даліне р. По - алювіяльныя, а на астатняй тэрыторыі - карычневыя глебы субтропікаў.▼
[[Файл:Iron Crown.JPG|міні|[[Жалезная карона]] Лангбардскага каралеўства]]
У [[6 стагоддзе|VI стагоддзі]] візантыйскі імператар [[Юстыніян]] адваяваў Італію ў [[остготы|остготаў]], але ўварванне новай хвалі германскіх плямёнаў [[лангабарды|лангабардаў]] у канцы таго ж стагоддзя, знізілі візантыйскую прысутнасць на апенінскай паўвостраве. [[каралеўства Ламбардыя|Ламбардскае каралеўства]] паўночнай і цэнтральнай Італіі была пазней далучана да імперыі франкаў [[Карл Вялікі|Карлам Вялікім]] у канцы [[8 стагоддзе|VIII стагоддзя]]. Францкія каралі дапамаглі [[Папа Рымскі|рымскім папам]] усталяваць уладу ў цэнтральнай Італіі, ад Рыма да [[Равена|Равены]]. Да [[13 стагоддзе|XIII стагоддзя]] ў італьянскай палітыцы дамінавалі адносіны паміж нямецкімі імператарамі [[Свяшчэнная Рымская імперыя|Свяшчэннай Рымскай імперыі]] і папамі рымскімі, таму большасць італьянскіх дзяржаў прытрымлівалася то аднаго то іншага боку.
[[Выява:Naval Jack of Italy.svg|thumb|злева|180px|Гербы італьянскіх марскіх дзяржаў]]
Менавіта ў гэты перыяд сфарміраваліся такія інстытуты ўлады, як [[сіньярыя]] і сярэднявечная камуна. У анархічных умовах, якія часцяком пераважалі ў сярэднявечных італьянскіх гарадах-дзяржавах, людзі шукалі моцнай улады, каб аднавіць парадак і супыніць бясконцыя ваенныя сутычкі мясцовай эліты. Спробы [[Берэнгар Фрыульскі|Берэнгара Фрыульскага]] і [[Ардуін Іўрэйскі|Ардуіна Іўрэйскага]] стварыць незалежнае аб'яднанае каралеўства Італія былі разгромлены Францкімі імператарамі. Нягледзячы на шматлікія разбуральныя войны, італьянскія гарады, асабліва на поўначы, хутка развіваліся і пазней пераўтварыліся ў своеасаблівую з'яву, як купецкую рэспубліку. У гэтых гарадах-дзяржавах, [[алігархія|алігархічнай]] рэчаіснасці, дамінуючым была класа [[купецтва]], пры гэтым існавала адносная свабода навуковай і творчай дзейнасці. Выбітным сярод іх, на поўначы Італіі, быў [[Мілан]], які ў [[12 стагоддзе|XII стагоддзі]] ўзначальваючы [[Ламбардская ліга|Ламбардскую лігу]], разграміў разам з саюзнымі гарадамі-дзяржавамі нямецкага імператара [[Фрыдрых I Барбароса|Фрыдрыха Барбаросу]], што прывяло да поўнай незалежнасці большасці паўночных і цэнтральных італьянскіх гарадоў.
'''Лясы''' займаюць каля 20% тэрыторыі і сканцэнтраваны большай часткай на поўначы (хвойныя), дзе маюць вялікае прыродаахоўнае значэнне.▼
З [[9 стагоддзе|IX стагоддзя]] на Сіцыліі існаваў [[Сіцылійскі эмірат|ісламскі эмірат]] пакуль у канцы [[11 стагоддзе|XI стагоддзя]] [[нарманы]] яго не захапілі, разам з большасцю лямбардскіх і візантыйскіх дзяржаў паўднёвай частцы Італіі. Праз складаны шэраг падзей, на поўдні Італіі было створана адзінае каралеўства, якое кіравалася спачатку [[Гогенштаўфены|Гогенштаўфенамі]], потым [[Анжуйская дынастыя|Анжуйскай дынастыяй]], а з [[15 стагоддзе|XV стагоддзя]], дынастыей [[Арагонская дынастыя|Арагон]]а. На Сардзініі, былой візантыйскай правінцыі, з'явіліся незалежныя дзяржавы, аднак большая частка астравы знаходзілася пад кантролем [[Генуя|Генуі]] альбо [[Піза|Пізы]], пакуль каралеўства Арагон заваявала востраў у XV стагоддзі.
'''У цэлым тэрыторыя краіны''' можа быць ахарактарызавана як спрыяльная для жыццядзейнасці людзей.▼
У пазнейшыя часы на тэрыторыі Італіі былі існавалі шматлікія марскія рэспублікі, як [[Венецыянская рэспубліка|Венецыя]], [[Генуэзская рэспубліка|Генуя]], [[Пізанская рэспубліка|Піза]] і [[Амальфі]]. Італьянскія рэспублікі займаліся гандлем на Усходзе, стваралі калоніі на ўзбярэжжах [[Чорнае мора|Чорнага]] і [[Міжземнае мора|Міжземнага мораў]], зладжвалі кантакты з Візантыйскай імперыяй і ісламскім міжземнаморскім светам. Гэтыя марскія рэспублікі бралі таксама актыўны ўдзел у [[Крыжовыя паходы|крыжовых паходах]], выкарыстоўваючы новыя палітычныя і гандлёвыя магчымасці. Рэспублікі пашыраліся таксама за кошт суседніх італьянскіх гарадоў, як [[Падуя]], [[Верона]], [[Бергама]] і іншыя. У Мілане ў той час было створана [[Міланскае герцагства]], якое займала тэрыторыю заходняй Ламбардыі. [[П'емонт]] увайшоў у склад Савойскага графства. [[Фларэнцыя]] ператварылася ў высока арганізаваны гандлёвы і фінансавы цэнтр, стаўшы на многія стагоддзі еўрапейскай сталіцай [[шоўк]]у, воўны, [[банк]]аў і ювелірных вырабаў. Гэта прывяло да доўгага суперніцтва з іншымі [[Таскана|тасканскімі]] дзяржавамі, як [[Арэца]], [[горад Лука|Лука]], [[Піза]] і [[Сіена]].
Італія адыгрывала значную ролю ў культурым развіцці Еўропы ў [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]]. Акрамя рэлігійнай улады папы рымскага, Італія рэзідэнцыя першага еўрапейскага ўніверсітэта, што адчыніўся ў [[Балоння|Балонні]]. Таксама шырока вядомы такія італьянскія рэлігійныя дзеячы як [[Бенедыкт Нурсійскі]], святыя [[Францыск Асізскі]] і [[Тамаш Аквінскі]], а таксама італьянскія пісьменнікі — [[Дантэ Аліг'еры]], [[Джавані Бакача]] і [[Франчэска Петрарка]]. Школа [[Салерна]] дала магчымасць усёй Еўропе далучыцца да ведаў ісламскай і візантыйскай [[медыцына|медыцыны]], а кантакты паміж марскімі рэспублікамі і краінамі ісламскага міжземнамор'я прывялі да шырокага распаўсюджвання [[Арабскія лічбы|арабскіх лічбаў]] у Заходняй Еўропе.
▲[[Image:Giuseppe Garibaldi (1866).jpg|thumb|upleft|right|150 px|Джузэпэ Гарыбальдзі, адзін са стваральнікаў сучаснай Італіі]]
=== Сучаснасць ===
Сучасная Італія ўтварылася ў [[1861]] г., пад кіраўніцтвам караля [[Сардзінія|Сардзініі]] [[Віктор Эмануіл II|Віктора Эмануіла II]]. Дагэтуль Італія складалася з шматлікіх незалежных дзяржаў, чый сепаратызм і моц адлюстраваліся ў тэрытарыяльным падзеле Італіі на 20 рэгіёнаў.
== Насельніцтва ==
Радок 155 ⟶ 167:
</table>
▲=== Прыродна-рэсурсны патэнцыял ===
▲{{main|Прыродна-рэсурсны патэнцыял Італіі}}
▲Забяспечанасць прыроднымі рэсурсамі, ў асаблівасці паліўнымі, вельмі малая.
▲'''Энергетычнымі''' рэсурсамі краіна забяспечана толькі на 15-17%. Радовішчы каменнага вугалю размешчаны на Сардзініі, у Таскане, Умбрыі, на Калабрыі; нафты - на Сіцыліі, Паданскай нізіне, усходнім узбярэжжы Цэнтральнай Італіі; прыроднага газу - на Паданскай нізіне, шэльфе Адрыятычнага мора.
▲'''Металічныя рэсурсы.''' Нязначныя (агульныя запасы 54 млн т) радовішчы жалезных руд размешчаны на Сіцыліі, каля г. Аўгуста, а таксама на в. Эльба і (пірыт) ў Таскане. Значна большыя запасы поліметалічных руд (свінцова-цынкавыя з дамешкам серабра) і руд каляровых металаў (баксіты Акуніі, сурма Сардзініі, уран Лігурыі і Цэнтральнай Італіі). Сусветнае значэнне маюць запасы кінавары (руда на ртуць), размешчаныя ў Таскане.
▲Некаторыя раёны багатыя на '''будаўнічую сыравіну''', у прыватнасці мармур (Карара), граніты і туфы.
▲'''Гідрарэсурсы''' большасцю сканцэнтраваны на поўначы Італіі, дзе з гэтай прычыны і сканцэнтраваны асноўныя магутнасці ГЭС і каляровай металургіі (выплаўка рафініраваных металаў).
▲'''Кліматычныя рэсурсы''' вызначаюцца вялікай працягласцю тэрыторыі краіны з поўначы на поўдзень, спецыфікай рэльефу і вятроў, з прычыны чаго поўнач і Паданская нізіна адносяцца да ўмеранага тыпу клімата, а астатняя частка - да сяроджземнаморскага. Гэта адбіваецца на спецыялізацыі сельскай гаспадаркі розных частак краіны і дазваляе вырошчваць культуры як сяродземнаморскія, так і ўмеранага пояса. Гэтаму спрыяюць '''глебы''': на поўначы і на Паданскай нізіне -ў асноўным бурыя лясныя, а ў даліне р. По - алювіяльныя, а на астатняй тэрыторыі - карычневыя глебы субтропікаў.
▲'''Лясы''' займаюць каля 20% тэрыторыі і сканцэнтраваны большай часткай на поўначы (хвойныя), дзе маюць вялікае прыродаахоўнае значэнне.
▲'''У цэлым тэрыторыя краіны''' можа быць ахарактарызавана як спрыяльная для жыццядзейнасці людзей.
== Урад ==
На рэферэндуме 2 ліпеня [[1946]] года [[італьянцы]] адмовіліся ад манархіі, Італія стала рэспублікай. Канстытуцыя Італьянскай рэспублікі прымаліся з 22 снежня [[1947]] года і канчаткова была прынята 1 студзеня [[1948]] года. Згодна з Канстытуцыяй, заканадаўчая ўлада падпарадкавана 630 сябрам парламента і 315 сябрам сената. Прэзідэнта рэспублікі абіраюць на сямігадовы тэрмін шляхам галасавання на чарговай сесіі парламента і трох дэлегатаў ад розных рэгіёнаў краіны. Выканаўчая ўлада падпарадкоўваецца кабінету міністраў, які фармуецца з партый парламента, на чале з прэм'ер-міністрам, які фармальна падпарадкаваны прэзідэнту краіны.
| |||