Чарнагорская мова: Розніца паміж версіямі

|пісьменнасць = [[лацінскі алфавіт|лацінка]] ([[гаевіца]]) <br /> [[кірыліца]] ([[вукавіца]])

Мова заснаванаяасноўваецца на базе іекаўска-штакаўскагаштакаўскім дыялектудыялекце сербскахарвацкай моўнай сістэысістэмы, які выкарыстоўваўсяпашыраны ў Чарнагорыі, і з'яўляючысяяўляецца з пункту гледжанняпогляду параўнальнай лінгвістыкі адным з яе стандартызаваных узаемазразумелых варыянтаў разам з [[сербская мова|сербскай]], [[харвацкая мова|харвацкай]] і [[баснійская мова|баснійскай]] мовамі. Дыялект, які лёг у аснову літаратурнай чарнагорскай мовы, з'яўляецца таксама асновай для харвацкай, сербскай і баснійскай моў<ref>[http://www.rferl.org/content/Serbian_Croatian_Bosnian_or_Montenegrin_Many_In_Balkans_Just_Call_It_Our_Language_/1497105.html Serbian, Croatian, Bosnian, Or Montenegrin? Or Just 'Our Language'?]</ref>.

Як адзначаюць некаторыя даследчыкі, чарнагорская мова гістарычна мела назву ''сербскай''<ref>гл. Роланд Сасекс, Пол Каберлі, ''The Slavic Languages'', Cambridge University Press, Cambridge 2006; esp. v. ст. 73: „Serbia had used Serbian as an official language since 1814, and Montenegro even earlier.”</ref>. Ідэя незалежнай, асобнай ад сербскай, чарнагорскай мовы ўзнікла ў перыяд 1990-х гадоў і стала актыўнай праз дапамогусярод прыхільнікаў незалежнасці Чарнагорыі,. уУ выніку чаго, чарнагорская мова была абвешчана афіцыйнай мовай краіны пасля ратыфікацыі новай [[Канчтытуцыя Чарнагорыі|Канстытуцыі]] краіны [[22 кастрычніка]] [[2007]] года.

СтварэннеЛітаратурны літаратурнага стандартустандарт чарнагорскай мовы ўсё яшчэ працягваецца ў сучаснай перспектыверазвіваецца. Так, яе [[арфаграфія]] была зацверджана [[10 ліпеня]] [[2009]] года, паводле якой у мове ўстанаўліваліся два варыянты [[алфавіт]]уа. [[Граматыка]] і навучальныя праграмы, аднак, пакуль застаюцца незацверджанымі<ref name="cafemontenegro.com">[http://www.cafemontenegro.com/index.php?group=22&news=80985 2 more letters in Montenegrin language]</ref>.

У студзені [[2008]] года Урадам Чарнагорыі былабыў сфарміраваны савет па кадыфікацыі мовы, дзейнасць якойякога накіравана на стандартызацыю мовы ў адпаведнасці з міжнароднымі стандартамі. Дакументы, якія ўзнікліствораныя ў выніку працы савета, сталі ў наступнымпазней часткай мясцовых адукацыйных праграм.

Першая арфаграфія чарнагорскай мовы была афіцыйна прадстаўлена ў ліпені [[2009]] года. У гэтай сістэме была выказана прапанова замяніць сербскахарвацкія дыграфы ''sj'', ''zj'' на асобныя літары, ''ś'' і ''ź''<ref name="cafemontenegro.com"/>. Міністэрства адукацыі, аднак, не аддалааддало перавагі ніводнамуні аднаму з праектаў і прыянлавырашыла рашэннепрыняць абуласны прыняцці ўласнага варыянтуварыянт арфаграфіі. Савет падвергнуў крытыцыраскрытыкаваў гэты варыянт, адзначыўшы, што на думку членаў савета, ён мае вялікую колькасць «метадалагічных, канцэптуальных і лінгвістычных хібаўпамылак»<ref>http://www.mondo.rs/v2/tekst.php?vest=142385</ref>.

[[21 чэрвеня]] [[2010]] года радасавет па агульнай адукацыі Чарнагорыі прынялапрыняў першую чарнагорскую граматыку.

На думку шэрагу даследчыкаў, моўная сітуацыя з'яўляецца адным з вострых пытанняў у Чарнагорыі<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтарысааўтары = | год = | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8520466.stm| копія = | дата копіі = | загаловак = Montenegro embroiled in language row| фармат = | назва праектупраекта = | выдавецтва = [[BBC]]| дата = 28 кастрычніка 2013 | мова = | каментаркаментарый = }}</ref>.

Паводле вынікаў перапісу насельніцтва ў [[1991]] годзе, большасць жыхароў Чарнагорыі — 510 320 чал., а менавітаіменна 82,97% ад насельніцтва, пазначыла сябе як носьбітаў тагачаснай афіцыйнай мовы — [[сербскахарвацкая мова|сербскахарвацкай]]; падобныя звесткі былі атрыманыя таксама і па перапісе [[1981]] года. Між тым, паводле вынікаў перапісу [[1909]] большасць насельніцтва (95%) тагачаснага [[Княства Чарнагорыя]] ўказала ў якасці сваёй роднай мовы [[сербская мова|сербскую]]. Паводле Канстытуцыі Чарнагорыі [[1992]] года, афіцыйнай мовай рэспублікі, якая на той момант уваходзіла ў склад Дзяржаўнага саюза [[Сербія і Чарнагорыя|Сербіі і Чарнагорыі]], устанаўлівала сербскую мову іекаўскай формы.

Апошні перапіс насельніцтва ў Чарнагорыі, праведзены ў [[2011]] годзе, паказаў, што 36,97% працэнтаў ад насельніцтва краіны ўважаелічыць сваёй роднай мовай чарнагорскую, тады як 42,88% у якасці роднай мовы ўказала сэрсбкуюсербскую<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | год = | url = http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje(1).pdf| копія = | дата копіі = | загаловак = Census of Population, Households and Dwellings in Montenegro 2011| фармат = | назва праекту = Monstat| выдавецтва = | дата = 28 кастрычніка 2013 | мова = | каментар = }}</ref>. Яшчэ да абвяшчэння вынікаў некаторыя палітыкі, напрыклад, лідар апазіцыйнай партыі SNP Срджан Міліч, выказалі меркаванне, што вельмі невялікая частка жыхароў Чарнагорыі назвала сваёй роднай мовай чарнагорскую, а сам праект пацерпіць фіяскаправаліцца<ref>[http://www.kurir-info.rs/kako-je-propao-crnogorski-jezik-clanak-85352 Kako je propao crnogorski jezik]</ref>. Між тым, гэты перапіс засведчыў падвышэннепавышэнне працэнтнай долі асоб, якія лічаць роднай мовай чарнагорскую, на 5%.

Чарнагорскі адвакат Міят Шукавіч пры складанні свайго чарнавога варыянтуварыянта Канстытуцыі краіны прапанаваў палажэнне аб чарнагорскай мове як афіцыйнай мовымове краіны. [[Венецыянская камісія]], кансультатыўны орган пры [[Савет Еўропы|Савеце Еўропы]], у цэлым станоўча паставіўсяпаставілася да праектупраекта Канстытуцыі, не закрануўшы пры гэтым пытанні мовы і царквы, палічыўшы іх сімвалічнымі. Сваё адмоўнае стаўленне да моўнага становішча выказалі Сацыялістычная народная партыя Чарнагорыі, Народная партыя, Дэмакратычная сербская партыя, Баснійская партыя, Рух за змены, а таксама кааліцыя «Сербскі спіс» на чале з Сербскай народнай партыяй. Новая Канстытуцыя, якая рэгулявала б становішча чарнагорскай мовы, была прынятая дзвюма трацінамі парламентупарламента, у тым ліку Кааліцыя за еўрапейскую Чарнагорыю, Рух за змены, Баснійская партыя і Ліберальная партыя Чарнагорыя (пра-сербскія партыі выказаліся супраць, партыі албанскай меншасці ўстрымаліся). Канстытуцыя краіны, прынятая [[22 кастрычніка]] [[2007]] года, прызнае чарнагорскую мову якафіцыйнаю афіцыйную мовумоваю Чарнагорыі<ref>Артыкул 13 Канстытуцыі Чарнагорыі.</ref>, а таксама прызнае разам з ёй [[албанская мова|албанскую]], баснійскую, харвацкую і сербскую.

Цяперашні прэм'ер-міністр Чарнагорыі [[Міла Джуканавіч]] выказваў сваю падтрымку стандартызацыі чарнагорскай мовы, заявіўшы пра сябе як носьбіта чарнагорскай мовы ў інтэрв'ю сербскаму штодзённіку ''Politika'' у кастрычніку [[2004]] года. Афіцыйны сайт Урада Чарнагорыі змяшчае дзве версіі — па-чарнагорску і па-англійску<ref>[http://www.gov.me/eng/ Official site of Government of Montenegro]</ref>, на афіцыйнай web-старонцы Прэзідэнта краіны заяўляецца пра напісанне сайту на ''чарнагорска-сербскай версіі'' (''Crnogorsko-srpska verzija'').

* абгрунтаванне ўласнага гістарычнага шляху, адрознагане адтакога як у суседніх краін

Гэтыя прынцыпы аткыўнаактыўна абмяркоўваюцца ў навуцы з мэтай падмацаваць палітычныя заявы фактамі лінгвістычных і гістарычных даследаванняў. ПрыкладамНапрыклад, прыхільнікі існавання асобнай чарнагорскай мовы выступалі і за палітычную незалежнасць Чарнагорыі. Члены чарнагорскага ПЭН-цэнтруцэнтра пратэставалі супраць Канстытуцыі 1992 года, паводле якой у якасці дзяржаўнай мовы ўсталёўваласяўстанаўлівалася сербская, аргументуючы сваю адмоўную пазіцыю правам кожнай нацыі на ўласную мову, прыводзячы на ўзор харвацкую, баснійскую, македонскую і малдаўскую мовы. Яны не адмаўлялі ўваходжання чарнагорскай мовы ў склад сербскахарвацкай моўнай сістэмы., але патрабавалі каб мова мелаафіцыйна афіцыйнайназывалася найменне чарнагорскайчарнагорскаю<ref>[http://www.montenet.org/language/pen-decl.htm Declaration of Montenegrin P.E.N. Centre]</ref>, падобныя прапановы былі падтрыманыя і арганізацыяй Matica crnogorska.

Чарнагорцы размаўляюць перадусіму асноўным на штакаўскіх гаворках, якія аб'ядноўваюць іх з носьбітамі іншых суседніх славянскіх краін, а менавітаіменна на ўсходнегерцагавінскім (распаўсюджаны на захадзе і паўночным захадзе Чарнагорыі) і зэцка-паўднёвасанджацкім (астатняя частка краіны) дыялектах.

З пункту гледжанняпогляду марфалогіі чарнагорская мова адрозніваецца дзякуючы захаванню ўжывання ў размоўнымгутарковым маўленні імперфектуімперфекта разам з формамі аорыстуаорыста, перфектуперфекта, плюсквамперфектуплюсквамперфекта, тады як у іншых рэгіянальных сербскахарвацкіх варыянтах гэтая [[дзеяслоў]]ная форма носіць кніжны, а за цяперашнім часамцяпер нават архаічны характар.

Прыхільнікі асобнасці чарнагорскай мовы карыстаюцца [[лацінскі алфавіт|лацінскім алфавітам]] і прапаноўваюць дапоўніць алфавіт літарамі С́ [{{IPA|ç}}], З́ [{{IPA|ʝ}}] иі Ѕ [{{IPA|ʣ}}]<ref>[http://www.montenet.org/language/letters.htm Proposed Montenegrin alphabet], Montenet.org</ref>. Гэты праект рэфармавання, у прыватнасці, падтрымлівае прафесар кафедры мовы і літаратуры ў Чарнагорскім універсітэце і кіраўнік Інстытута чарнагорскай мовы Ваіслаў Нікчэвіч<ref>Pravopis crnogorskog jezika, Vojislav Nikčević. Crnogorski PEN Centar, 1997</ref>. Аднак на думку апанентаў гэтага праектупраекта гукі, для якіх прапаноўваюцца новыя літары, не ўтвараюць моўнай сістэмы, з гэтай прычыны яны не могуць быць прызнаныя [[фанема]]мі і з'яўляюцца толькі [[аляфоналафон]]амі<ref>Politika: [http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Crnogorci-dopisali-Vuka.sr.html Црногорци дописали Вука]</ref>. Разам з гэтымтым, гэтыя гукі ўжываюцца не ва ўсіх чарнагорскіх рэгіёнах, пры гэтым могуць ужывацца ў некаторых нечарнагорскіх (Герцагавіна, Баснійская Краіна).

Выкарыстоўваны ў цяперашні момантЦяперашні чарнагорскі алфавіт. Ніжэй пададзеныя кірылічныя адпаведнікі лацінскіх літар.

Як і ў сербскай мове, запазычаныя ўласныя імёны запісваюцца фанетычна. Чарнагорская мова характарызуецца іекавізмам — ''ije'' вымаўляецца як два склады, тады як у іншых рэгіёнах сербскахарвацкай моўнай сістэмы з'яўляецца дыфтонгам. Гістарычна ''ije'' з'яўляецца вынікам змянення асаблівага праславянскага гукугука, пазначанага як «ѣ».

Чарнагорская лексіка не мае істотных адрозненняў ад сербскахарвацкай, аднак маюццаёсць некаторыя асаблівасці. Ніжэй прыведзеныя словы агульнай этымалогііпаходжання, якія пры гэтым утварылі розныя формы<ref>{{Спасылка | аўтар = Sreten Zekovic| прозвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтарысааўтары = | год = | url = http://www.montenegrina.net/pages/pages1/jezik/razur_crnogorskoga_jezika_i_njegova_revitalizacija.htm| копія = | дата копіі = | загаловак = RAZUR CRNOGORSKOGA JEZIKA I NJEGOVA REVITALIZACIJA| фармат = | назва праектупраекта = MONTENEGRINA - digitalna biblioteka crnogorske kulture i nasljedja| выдавецтва = | дата = 28 кастрычніка 2013 | мова = | каментаркаментарый = }}</ref>:

Прыклады словаўслоў, што маюць аднолькавае значэнне зў чарнагорскай, сербскай і харвацкай:

| ''извањац'' || ''странац'' || ''странац'' || замежнікіншаземец

ШматлікіяМногія чарнагорскія аўтары абапіраліся пры складанніў сваёй творчасці на народную аснову. Літаратура [[Сярэднявечча]] збольшага прадстаўлялаў сабоюасноўным літаратурупісалася на стараславянскай мове і яе ізводах, але ў [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст. дыялекты Чарнагорыі сталі дамінавацьпераважаць у мясцовай літаратуры. Яна ўключае ў сябе народны [[фальклор]], сабраны Вукам Стэфановічам Караджычам і інш., асобныя кнігі чарнагорскіх пісьменнікаў («Горны вянок» Петара Петравіча Негаша, «Прыклады чалавецтва і адвагі» Марка Міланава) і г.д. Уад другой паловы [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст. у літаратуры больш выкарыстоўваўся ўсходнегерцагавінскі дыялект, які з'яўляецца асновай сербскахарвацкай мовы, замест мясцовага зэцка-санджацкага дыялекту.

Да прыкладуНапрыклад, большаябольшую часткачастку формаўформ вінавальнага склону, якія ўласцівыўласцівых для зэцка-санджацкага дыялекту, Негашам{{нп3|Пётр быліII замененыяПятровіч Негаш|Негаш|ru|Пётр II Петрович}} замяніў на формы мясцовага, характэрныя для сербскай мовы. НапрыкладТак, унапрыклад, друкаванайстрафа версііз радокрукапісу ''U dobrudobro je lako dobar biti, / na mucimuku se poznaju junaci'' быўу замененыдрукаванай версіі была заменена на радок ''U dobrodobru je lako dobar biti, / na mukumuci se poznaju junaci''. У іншых творах чарнагорскіх пісьменнікаў таксама адсочваецца тэндэнцыя дапрытрымлівацца прытрымлівання нормаўнорм усходнегерцагавінскага дыялекту. Тым не менш, у літаратуры таксама трапляліся і рысы, уласцівыя для зэцка-санджацкага дыялекту: напрыклад, вершы {{нп3|Нікола I Пятровіч Негаш|Ніколы І Петравіча|ru|Никола I Петрович}} ''Onamo namo, za brda ona'', ''Onamo namo, da viđu'' і г.д.

{{== Зноскі}} ==